Il-Fidwa tal-Anarkizmu by Mark Montebello - HTML preview

.

Il-fidwa tal-anarkizmu

IL-FIDWA .

TAL-ANARKIzMU

Mark Montebello

1

Edizzjoni e-book

2014

IL-FIDWA .

TAL-ANARKIzMU

Mark Montebello

Malta

2014

© Mark Montebello 2010

L-ewwel edizzjoni: 2010

Din l-edizzjoni e-book: 2014

Din il-kitba tista’ tistampaha, tiffotokopjaha, turiha,

tirrepetiha, tikkwotaha jew tużaha kemm trid, imbasta

ssemmi b’mod espliċitu l-isem tagħha u tal-awtur.

Imma ma tistax terġa’ tippubblikaha, sħiħa, f’biċċiet

jew xi parti minnha, fi kwalunkwe mod u manjiera,

b’isem ieħor jew b’isem awtur differenti. Traduzzjonijiet

ta’ din il-kitba jistgħu jsiru biss bil-permess espliċitu

tal-awtur.

L-awtur ikun grat għal kummenti u

suġġerimenti marbuta ma’ xi tema ta’ din il-kitba:

montebello@gmail.com

MARK MONTEBELLO huwa minn Tas-Sliema. Twieled

fl-1964, u sar saċerdot fl-1989. Studja l-Filosofija

f’Malta, l-Italja, Spanja u l-Ingilterra. Huwa awtur ta’

diversi kotba u kitbiet ta’ natura filosofija u kritika, u

mħarreġ f’diversi inizzjattivi umanitarji.

Akkademikament, jispeċjalizza fl-istorja u t-tradizzjoni

tal-Filosofija fil-gżejjer Maltin, u fil-ħajja u l-ħsieb tar-

rikormatur Manwel Dimech. Huwa wkoll il-ko-

fundatur tal-fondazzjoni Philosophy Sharing, li tagħha

bħalissa huwa ċ-Chairperson. Joqgħod il-Pietà.

L-awtur jinsab grat lejn il-Brażiljan Paulo Souza li, fis-

sajf tal-2009, nebbħu bl-idea oriġinali ta’ din il-kitba, u

lejn Frei João Xerri O.P. għat-titjib tal-kitba.

Versjonijiet oħra dehru fi Knisja 2000 f’Ottubru/

Diċembru tal-2008 u fi Żminijietna f’Marzu tal-2010.

ISBN 978-99957-0-720-0

.

Il-fidwa tal-anarkizmu

.

IL-FIDWA TAL-ANARKIzMU

Mark montebello

M a tistax taħrab il-fatt li tkun parti minn

xi istituzzjoni. Biss biss, il-biċċa l-

kbira tagħna nitwieldu fi ħdan l-istituzzjoni tal-

familja; u lkoll kemm aħna nitwieldu fi ħdan l-

istituzzjoni

statali.

Dawn

huma

żewġ

istituzzjonijiet bażiċi li magħhom f’ħajjitna

jiżdiedu oħrajn, bħal istituzzjonijiet reliġjużi,

soċjali, industrijali, kummerċjali, bankarji,

politiċi u l-bqija. Dan ifisser li, neċessarjament,

l-individwalità tieghek trid tikber u titwettaq fi

ħdan il-limiti u l-possibbiltajiet li joffru d-

diversi istituzzjonijiet li int membru tagħhom.

Barra minn hekk, inti neċessarjament trid

tonġor jew issawwar l-individwalità personali

1

Mark Montebello

tiegħek

skond

il-fasla

strutturali

tal-

istituzzjonijiet li int membru tagħhom. Fi kliem

ieħor, il-libertà tiegħek hija xi ftit jew wisq

limitata mill-qafas istituzzjonali li, tajjeb jew

ħażin, għandek madwarek. Fil-fatt, kull qafas

istituzzjonali ― ibda mill-familja u spiċċa fl-

istituzzjonijiet politiċi u ekonomiċi internazz-

jonali ― joħolqu pressjonijiet konsiderevol-

ment kbar fuq l-individwi f’għamla ta’ dmirijiet

sabiex dawn jiġu minġura u msawra skond il-

valuri li huma jħaddnu u l-esiġenzi li għandhom

ħalli jibqgħu jeżistu.

Dmir jeżisti għax hemm obligu; u l-obligu

toħolqu l-eżistenza tagħna nnifisha fi ħdan

fasliet istituzzjonali. Jien, int u kulħadd għand-

na dmirijiet, mhux biss taħt il-liġi pożittiva (il-

liġi internazzjonali, il-Kostituzzjoni tal-Istat, il-

kodiċijiet ċivili u kriminali, id-Dritt Kanoniku,

ir-regola reliġjuża u l-bqija), imma wkoll taħt

‘liġijiet’ oħrajn (forsi fuq lat personali xi kultant

aktar importanti mill-oħrajn). Fost dawn tal-

aħħar, insemmi, ngħidu aħna, il-‘liġi’ tal-

imħabba; jew anki, fuq livell aktar bażiku, il-

‘liġi’ tal-ġustizza naturali u l-‘liġi’ tal-etika

2

.

Il-fidwa tal-anarkizmu

komuni. Xi kultant dawn l-obligi jkunu jew

isiru oppressivi, fis-sens li jgħattnu l-libertajiet

individwali, tagħna jew ta’ ħaddieħor, aktar

milli jkun imisshom. F’każijiet bħal dawn, id-

dmir tagħna ma jibqax aktar li noqogħdu

għalihom, imma li fil-fatt nopponuhom.

F’din il-kitba, huwa dan l-aspett li se

nistħarreġ l-aktar, speċifikament dak li nsejjaħlu

‘anarkiżmu fakultattiv’. M’inix se nittratta l-

anarkiżmu fih innfisu jew x’soluzzjoni jista’

joffri b’mod ħolistiku għas-soċjetà tagħna jew

għad-dinja, jew ukoll x’relazzjoni jista’ jkun

hemm bejn l-‘anarkiżmu fakultattiv’ u l-‘altern-

attiva anarkista’. Il-ħsieb ġenerali tiegħi hu li

noffri gwida lil min, mingħajr ma jħaddan l-

alternattiva anarkista fl-implikazzjonijiet kollha

tagħha, u filwaqt li jibqa’ jgħix u jiffunzjona fl-

ambjent soċjali tiegħu, jgħix u jipprattika tip ta’

anarkiżmu limitat li jagħtih ftit aktar nifs milli

għandu bħalissa u wkoll ftit spazju akbar sabiex

jgħix ħajja isbaħ.

3

Mark Montebello

ghaml

-

iet.

TA’ ANARKIzMU

L -anarkiżmu jiġi mifhum b’bosta għamliet.

L-aktar, tlieta. L-għamla l-aktar komuni

ta’ kif jinftiehem hija bħala stat ta’ diżordni

soċjali b’ħafna għajjat u storbju fit-toroq. Bħal

dak, ngħidu aħna, li seħħ fl-Amerika u l-Kanada

fl-1992. Għalkemm dawn l-Istati ma nassoċċ-

jawhomx ma’ xi diżordni anarkiku (u xi wħud

minna jżommu li huma l-aktar pajjiżi ċivilizzati

tad-dinja), għal sitt ijiem sħaħ il-forzi tal-ordni

ma setgħux isibu tarf l-eluf ta’ nies f’Los

Angeles u f’inħawi oħra tal-Amerika u l-Kanada

― kemm bojod u kemm Afro-Amerikani ―

waqt li għamlu diżastru sħiħ. L-anarkiżmu

rriżulta wara li, fid-29 ta’ April ta’ dik is-sena,

ġurija ħelset minn kull akkuża erba’ pulizija li

4

.

Il-fidwa tal-anarkizmu

kienu sawtu bl-aħrax u qatlu lil wieħed imsejken

jismu Rodney King, ex-priġunier Afro-

Amerikan, li kienu arrestawh wara li tahom ġirja

sew bil-mutur li kien qed isuq. Xi ħadd kien anki

ġibed filmat tal-pulizija (li kienu mill-anqas

ħdax) waqt li kkommettew dan id-delitt.1 Il-

protestanti fit-toroq kissru u farrku kulma ġie

għal idejhom, serqu kemm felħu mill-ħwienet li

sgassaw, ħarqu kulma dehrilhom, u attakkaw u

saħansitra qatlu nies li ma kellhom x’jaqsmu

xejn ma’ dak li kien seħħ. F’sitt ijiem, mietu

mal-ħamsa u tletin ruħ u ndarbu eluf oħrajn, u l-

ħsarat laħqu ’l fuq minn biljun dollaru Amerikan.

Dan hu eżempju tajjeb tal-ewwel għamla ta’ kif

jiġi mifhum l-anarkiżmu.

Għamla oħra hija bħala stat soċjali li fih ma

jkollokx gvern effettiv, imma kulħadd ifendi

għal rasu. Dan ma jimplikax diżordni, għajjat u

storbju bħal dak li semmejna, b’nies jiġru fit-

toroq, jiġġieldu kontra l-forzi tal-ordni u

1 Il-filmat tal-waħx għadek tista’ tarah fuq: https://

www.youtube.com/watch?v=4OauOPTwbqk

(ATTENZJONI: HUWA GRAFIKAMENT XOKKANTI ĦAFNA)

5

Mark Montebello

jipprotestaw b’mod xi ftit jew wisq vjolenti.

Huwa għamla ta’ anarkiżmu ‘kwiet’, jekk trid, u

ġieli jissejjaħ ‘mutwalista’ (għax joħloq rabta

mutwa bejn in-nies b’mod spontanju). Hu

assoċjat l-aktar ma’ Proudhon. Bħal din l-

għamla ta’ anarkiżmu kien hemm, ngħidu aħna,

l-Albanija madwar l-1998. Wara l-irvellijiet tal-

1997, li damu sejrin aktar minn xahar u li

seħħew minħabba li uffiċjali tal-gvern kienu

webblu madwar tliet kwarti tal-Albaniżi biex

jinvestu fi skemi u mbagħad serqulhom kollox,

laħaq gvern ġdid li ma rnexxilux jistabbilizza l-

ekonomija. Għaldaqstant, l-Albaniżi, natural-

ment, ħasbu għal rashom u ― bil-forzi tal-ordni

fi stat tal-biki u bil-korruzzjoni mifruxa ma’

kullimkien ― kulħadd sar il-gvern tiegħu stess.

Li kieku kont iżżur l-Albanija madwar l-1998,

kollox kien jidher seren u kalm, imma fil-fatt,

meta tgħarrex ftit, tintebaħ li gvern effettiv ma

kienx jeżisti, jew kien dgħajjef ħafna, u kulħadd

kien qiegħed ifendi għal rasu mill-aħjar li jista’.

Dan, jidhirli, hu eżempju tajjeb tat-tieni għamla

ta’ kif jiġi mifhum l-anarkiżmu.

Għamla oħra ta’ anarkiżmu, fuq livell aktar

6

.

Il-fidwa tal-anarkizmu

filosofiku, hija dik mifhuma bħala twemmin li,

teoretikament u xi kultant prattikament, ma

jaċċetta ebda tmexxija jew awtorità leġittima

governernali jew statali. Hemm żewġ xejriet

ewlenin ta’ din l-għamla: dik imsejħa

‘Anarkiżmu Individwali’ u l-oħra ‘Anarkiżmu

Soċjali’. Tal-ewwel, hija assoċjata l-aktar ma’

Godwin fl-Ingilterra u, b’mod aktar estrem, ma’

Stirner fil-Ġermanja. L-anarkisti individwali

jisħqu fuq dik li tissejjaħ il-‘libertà negattiva’, u

jopponu kull kontroll istituzzjonali fuq l-

individwu. It-tieni xejra, jiġifieri l-‘Anarkiżmu

Soċjali’, hija assoċjata l-aktar ma’ Bakunin fir-

Russja u Johann Most fl-Amerika. L-anarkisti

soċjali jisħqu l-aktar fuq dik li tissejjaħ il-

‘libertà pożittiva’, u jopponu kull tfixkil

istituzzjonali fit-twettiq tal-ħtiġijiet naturali tal-

individwi. Wieħed mill-aktar magħrufa llum

f’din ix-xejra ta’ ħsieb aktarx huwa l-filosfu

John Zerzan fl-Amerika, li jispira ruħu miċ-

ċivilazzjonijiet primittivi.

Meta l-filosfi jsemmu l-anarkiżmu mingħajr

kwalifika (bħal, ngħidu aħna, Platun, Spinoza,

Bentham u MacIntyre), il-kelma ‘anarkija’

7

Mark Montebello

ġeneralment tirreferi għall-ewwel għamla li

semmejt hawnfuq. Huma ftit (bħal, ngħidu

aħna, Sartre u Nozick) li jitħaddtu dwarha fis-

sens tat-tieni għamla.

Minkejja dawn it-tliet definizzjonijiet

komuni u ġenerali ta’ anarkiżmu, jien ma

nifhem l-anarkiżmu f’ebda għamla minn dawn.

L-anarkiżmu li se nitħaddet dwaru hawntaħt

nista’ nsejjaħlu ‘fakultattiv’, kif se nfisser, u

jirrelata ma’ attitudni personali u intima fuq

livell individwali.

8

.

Il-fidwa tal-anarkizmu

L-ossessjoni

Bil-konformitÀ

S abiex nibda, xtaqt insemmilek id-diska

The Logical Song. Ma nafx jekk qattx

smajtha. Kien ħariġha l-grupp Supertramp fl-

1979 fl-album Breakfast in America.2 Biċċa

mill-lirika tagħha, miktuba minn Roger

Hodgson, li kien ukoll il-kantant tad-diska,

kienet tgħid hekk:

But then they send me away to teach me how

to be sensible, logical, oh responsible,

practical.

2 Id-diska tista’ tismagħha fuq: https://

www.youtube.com/watch?v=OQfjIw3mivc

9

Mark Montebello

And they showed me a world where I could

be so dependable, oh clinical, oh

intellectual, cynical.

[…]

Now watch what you say or they’ll be

calling you a radical, a liberal, oh fanatical,

criminal.

Won’t you sign up your name? We’d like to

feel you’re acceptable, respectable, oh

presentable, a vegetable! 3

Il-kliem ta’ din id-diska popolari jista’

jindika xi ftit jew wisq dak li rrid ngħid bl-

ossessjoni għall-konformità li l-biċċa l-kbira

minna aktarx jiltaqgħu magħha kmieni fil-ħajja

u jibqgħu jiltaqgħu magħha hekk kif jikbru.

3 Jiġifieri: Imbagħad bagħtuni biex jgħallmuni kif inkun

sensibbli, / loġiku, responsabbli, prattiku. / U wrewni dinja li fiha stajt inkun dipendibbli, / kliniku, intellettwali, ċiniku. // Issa ara x’tgħid għax inkella jibdew isejħulek radikali, / liberali, fanatiku, kriminali. / Jekk jogħġbok, niżżel ismek hawnhekk, għax irridu nkunu nafu li int /

aċċettabbli, rispettabbli, preżentabbli, veġitali.

10

.

Il-fidwa tal-anarkizmu

Il-famuż Freud, fil-ktieb sabiħ tiegħu Iċ-

Ċiviltà u d-Diskontentizzi Tagħha (1930),

ifisser dik li baqgħet tissejjaħ l-‘Era Moderna’

taħt tliet aspetti differenti imma mhux distinti

għal kollox minn xulxin: il-ġmiel, l-indafa u l-

ordni. Taħt dawn it-tliet titli huwa stħarreġ kif l-

‘Era Moderna’ (jew il-‘Moderniżmu’) ossessjo-

nat ruħha bit-tneħħija ta’ kulma jfixkel l-

armonija u l-perfezzjoni formali tas-soċjetà (l-

aspett tal-ġmiel), bit-tneħħija ta’ kulma

jħammeġ jew itabba’ b’xi mod is-soċjetà (l-

aspett tal-indafa), u bit-tneħħija tal-indiċiżjoni

personali (l-aspett tal-ordni).

It-tliet aspetti lkoll jippuntaw lejn il-

konformità privata u soċjali, li l-era hekk

imsejħa ‘Postmoderna’ (jew il-‘Postmodern-

iżmu’) suppost warrbet. Fi kliem ieħor, kulmin

ma joqgħodx għall-konformità jitqies ikrah,

maħmuġ u diżordnat.

Bil-mod tagħha, id-diska ta’ Hodgson

titħaddet xi ftit jew wisq dwar dan. Jiġifieri fuq

edukazzjoni li, minkejja l-mogħdija taż-żmien u

l-bdil fil-valuri, baqgħet xorta waħda tisħaq fuq

11

Mark Montebello

il-valuri tal-‘Era Moderna’, jiġiferi edukazzjoni

li baqgħet tisħaq fuq il-konformità tal-individwi

ma’ soċjetà li tfittex il-konsistenza tagħha fis-

sottomissjoni sħiħa għall-kanonijiet ortodossi

tagħha. Hija edukazzjoni li, kif tgħid id-diska,

tibdel l-individwi f’nies sensibbli, loġiċi,

responsabbli, prattiċi, dipendibbli, cliniċi,

intellettwali, ċiniċi, aċċettabbli, rispettabbli u

preżentabbli. U jekk dan ma jirnexxilhiex

tagħmlu, tqis lill-istess individwi bħala radikali,

liberali, fanatiċi u kriminali.

12

.

Il-fidwa tal-anarkizmu

Il-fissazzjon

. i

Bil-formalizmu

I msieħeb ma’ din l-ossessjoni għall-

konformiżmu hemm ukoll il-fissazzjoni

bil-formaliżmu. Ħafna drabi, din il-fissazzjoni

tfittex li twarrab l-ispontanjetà tal-individwi u

tippretenti li lkoll inġibu ruħna b’mod preskritt.

Il-formaliżmu jrid jipproġetta sens ta’ ordni u

ta’ sbuħija li jiġu, mhux mill-espressjoni ħielsa

u spontanja tal-personalitajiet, imma mill-qbil

tagħhom ma’ regolamenti espliċiti jew impliċiti

ta’ komportament riġidu u impersonali.

Din il-fissazzjoni turi ruħha f’kull aspett tal-

aġir uman: fl-ilbies, fil-kliem, fit-tonalità tal-

leħen, fil-kostruzzjoni tas-sentenzi li nużaw, fiċ-

ċaqliq tal-ġisem, u l-bqija. Turi ruħha wkoll

13

Mark Montebello

f’kull attività umana: fil-klassijiet tal-iskola, fit-

teatru, fil-poeżija u l-letteratura, f’ċerimonji

pubbliċi, f’laqgħat privati, f’servizzi pubbliċi, u

l-bqija. F’kull waħda minn dawn, tixxejjen l-

ispontanjetà tal-individwu (u, għalhekk, l-

individwu nnifsu) sabiex tieħu postha l-wirja

tal-appartenenza mal-ġemgħa kollettiva jew,

aktar minn hekk, mal-istituzzjonijiet li

jirrappreżentawha.

L-istituzzjonijiet iħeġġu dan it-tip ta’ aġir

billi impliċitament jew espliċitament jikkon-

vinċu lill-individwi li d-dekor u l-aġir xieraq

huwa dak biss li jikkonforma ma’ dak li l-

istituzzjoni tqis bħala korrett u proprju.

Jikkonvinċuhom ukoll li, bil-kontra, huwa

inkorrett, improprju u innaturali li jaġixxu

b’mod spontanju, espressiv tal-personalità

proprja tagħhom, ħieles, flessibbli jew mhux

imxekkel miċ-ċerimonjaliżmu.

Il-formaliżmu huwa l-espressjoni esterjuri

tal-konformiżmu. Jindika li l-individwu ċeda l-

karattru

individwali

tiegħu,

għall-anqas

apparentement, għall-istituzzjoni u l-valuri

14

.

Il-fidwa tal-anarkizmu

tagħha. L-espressjoni individwali hija riservata

biss għall-qasam privat. Għax mill-bqija, fil-

qasam pubbliku, l-individwalità tiegħu hija

mgħajba, mistura u moħbija kważi għal kollox.

Dak li hu xieraq u korrett fil-qasam privat

jitqies bħala mhux-xieraq, inkorrett, innaturali u

żbaljat fil-qasam pubbliku.

Il-ksur tal-formaliżmu jitqies bħala ribelljoni,

sovversjoni jew sfida għall-istituzzonaliżmu u l-

ordinament xieraq soċjali. Jekk ma jiġix meqjus

bħala aġir ta’ bniedem miġnun jew ta’ bniedem

immatur, jittieħed bħala att ta’ diżubbidjenza u

theddid.

15

Mark Montebello

.

Il-postmodernizmu

taghna

-

B ħal bosta avvanzi soċjo-filosofiċi oħra,

f’Malta u Għawdex l-hekk imsejjaħ

‘postmoderniżmu’ għadu ma rabbiex l-għeruq

għad illi f’oqsma aktar żviluppati tad-dinja ilu l-

għexieren ta’ snin li tnibbet, kiber, infirex u

anki ġie ssuperat. Minkejja dan, aktarx jeżistu

diversi oqsma sub-kulturali ’l hemm u ’l hawn

f’Malta u Għawdex li effettivament xi ftit jew

wisq warrbu l-valuri tal-moderniżmu. Jekk

wieħed jagħmilha ftit ma’ żgħażagħ li

m’għadhomx imorru knisja, ngħidu aħna, jew

idur dawra ħafifa fl-Internet u jżur blogs ta’ xi

Maltin, malajr jintebaħ kemm dan hu minnu.

Iżda b’mod ġenerali, fil-kultura dominanti,

16

.

Il-fidwa tal-anarkizmu

dawn il-valuri modernisti għadhom ma

twarrbux. L-individwu għadu, b’mod ġenerali,

jiġi impliċitament mitlub jissottoskrivi l-

kuxjenza u l-personalità tiegħu għat-twemmin

modernista tal-konformità u l-formaliżmu, u

għadhom jeżistu għamliet diversi, aktarx siekta

u minn taħt, ta’ kastigi għal min ma jintelaqx

għal tali sottokrizzjoni.

Forsi l-aktar ‘kastig’ mifrux hija l-ostraċizz-

azzjoni (jiġifieri t-twarrib jew l-esklużjoni). It-

tliet oqsma li jitħaddet fuqhom Freud fl-aħħar

mill-aħħar għandhom direttament x’jaqsmu

mal-inklużjoni u l-esklużjoni tan-nies (bit-tieni

waħda effett tan-nuqqas tal-ewwel). F’soċjetà

bħal tagħna fejn l-istituzzjonijiet għandhom

meqjusa assoluti (u, għalhekk, ma tistax

tmerihom f’xejn), is-siwi tal-individwu huwa

meqjus primarjament f’relazzjoni ma’ dak l-

assolutiżmu tal-istituzzjoni u, b’konsegwenza,

f’sottmissjoni għalih. L-individwu f’Malta u

Għawdex, partikularment dak li jrid jeżisti fi

ħdan fasla istituzzjonali, jibqa’ jiġi meqjus

inkluż fin-nisġa soċjali u politika jekk kemm-il

darba jġib ruħu b’tali mod li ma jfixkilx il-

17

Mark Montebello

primat tal-valuri li l-istituzzjonijiet iżżommu

bħala sagrosanti għall-konservazzjoni tagħhom

infushom. Infatti, l-istituzzjonijiet f’Malta u

Għawdex għadhom sallum iqisu bħala prijorità,

mhux l-akbar u l-aqwa ġid tal-individwu, imma

biss l-akbar u l-aqwa ġid tagħhom infushom.

Kulmin bl-aġir tiegħu jfixkel b’xi mod dan l-

objettiv jiġi ħelu ħelu mibżuq ’il barra mill-fasla

istituzzjonali u eskluż mis-sħubija tagħha.

Fil-biċċa l-kbira tal-każijiet, f’Malta u

Għawdex l-individwu għadu qed jiġi meqjus

għodda strumentali għall-għajxien u l-konser-

vazzjoni tal-istituzzjonijiet, li għandhom bħala

missjoni ewlenija li ma jitilfux (u, jekk jista’

jkun, ikabbru) l-ispazju tagħhom fil-medda tal-

qawwa politika li hawn mifruxa soċjalment. L-

istituzzjonijiet jgħixu għalihom infushom, mhux

biex jaqdu lin-nies. In-nies huma biss

ġustifikazzjoni tal-qawwa politika li l-istituzz-

jonijiet għandhom, u l-individwu fi ħdan

istituzzjoni huwa meqjus bħala xirk li xogħolu

hu biss li jħaddem il-mekkaniżmi tal-istituzz-

jonijiet rispettivi li hu parti minnhom u jgħin

fit-twettiq tal-miri u l-objettivi tagħhom.

18

.

Il-fidwa tal-anarkizmu

Il-miri

istituzzjonali

I ċ-ċirku vizzjuż implikat f’dan kollu għadu

ma ġiex miksur f’Malta u Għawdex. Huwa

ċirku li jimmanipula l-kuxjenzi sabiex, minkejja

s-siwi li jista’ jkollhom fihom infushom, jaqdu

l-konservazzjoni tal-instituzzjonijiet u l-perpet-

wazzjoni taċ-ċirku nnifsu. Minn hawn jiġi li dan

huwa ċirku li nistgħu nsejħulu ‘manipulazzjoni

politika tal-kuxjenzi’. Aktarx jieħu l-għamla

taċ-ċirku vizzjuż kif tidher fil-grafika fuq il-

paġna li jmiss.

Huwa meħtieġ li jiġi nnutat li l-

manipulazzjoni tal-kuxjenzi individwali hija ta’

xejra politika. B’dan irrid ngħid li, proprjament,

l-istituzzjonijiet ma jinpurtahomx u ma jinte-

19

Mark Montebello