digunakan di sekolah-sekolah tradisiotambahan.
nal, adalah dengan cara menggunakan 4. Klas membincangkan tajuk ini: 4 batang rotan untuk mengapit jari.
"Apakah perbezaan di antara pelajaran
6. Seorang British yang menubuhkan seyang diterima oleh Munshi Abdullah kolah-sekolah dalam Bahasa Melayu di
dan pelajaran yang anda terima semana Bahasa Melayu diajar di waktu karang."
pagi dan mengaji Quran di waktu
petang.
52
-
BAB 4
KEBl:DAYA� T MASYARAKAT MELAYU
TRAD S10:SAL
I
Kebudayaan adalah cara hidup sesuatu
Waiau bagaimanapun kesusastraan Mekaum. la termasuk segala aspek kehidupan layu yang tradisional bukanlah hanya sumereka - kepercayaan, adat resam, kesusassunan karangan orang-orang asing sahaja.
traan, kegiatan masa lapang, pakaian serta Sastra Melayu seperti juga Bahasa Melayu makanan mereka dan sebagainya. Sejak dipengaruhi oleh India, Parsi, Arab dan beratus-ratus tahun dahulu masyarakat Jawa. Banyak karangan asing telah diubah
Melayu tradisional telah ada kebudayaan suaikan untuk orang-orang tempatan. Ceritayang bermutu tinggi dan menarik. Kita akan cerita ini meresap ke dalam kebudayaan membaca tiga aspek penting kebudayaan tradisional mereka.
masyarakat
Melayu
tradisional -iaitu
Sungguhpun orang-orang Melayu menekesusastraan, muzik dan adat resam.
rima cerita-cerita asing, mereka juga mengarang kesusastraan sendiri.
A. KESUSASTRAAN
Kesusastraan Lisan dan Bertulis
Satu daripada tanda-tanda tamadun dan
kebudayaan ialah kesusastraan. Tiap-tiap
Kesusastraan Melayu yang tradisional boleh
negara yang bertamadun di dunia ini memdibahagikan kepada dua bahagian: lisan punyai kesusastraannya sendiri yang turun
dan bertulis. Kesusastraan bertulis bermula temurun dari masa dahulu.
apabila . orang-orang Melayu menerima
Dengan membaca kesusastraan lama dan tulisan jawi iaitu tulisan Arab.
tradisional banyak dapat kita pelajari darihal
Kesusastraan bertulis biasa dikarang di
manusia, kepercayaan mereka dan cara kalangan istana sultan-sultan. Di istana ada kehidupan mereka.
penyair-penyair dan jurutulis yang kerja
mereka ialah menulis atau menyalin
karangan-karangan. Mereka juga menyusun
Kesusastraan Melayu
sejarah kerabat diraja, dan mencatatkan
karangan-karangan ugama.
Kesusastraan Melayu sangat kaya dalam
Orang-orang biasa atau rakyat pun ada
serba-serbinya. Sejak lebih dari seribu tahun
kesusastraan mereka sendiri, iaitu bukannya
dahulu, mulai dari T.M. 1 00 Malaysia telah
kesusastraan bertulis tetapi lisan. Rakyatdipengaruhi oleh kebudayaan India. Kerarakyat Melayu
mengumpul
ban yak
jaan-kerajaan Hindu di Asia Tenggara
kesusastraan lisan. Cerita-cerita ini dibawa
menerima kebudayaan India dan dibawanya
turun-temurun tanpa ditulis. Cerita-cerita
ke Malaysia. Dari kurun ke 14 ke a tas Malaysia
ini dihafal dan diceritakan kepada yang lain.
telah juga dipengaruhi dengan kuatnya oleh
Kita akan membaca tentang berbagai
kebudayaan Islam. Kesusastraan Melayu
bagai kesusastraan di kalangan masyarakat
mencerminkan kebudayaan-kebudayaan ini.
Melayu dari masa dahulu.
53
bercakap dan membuat kerja seperti kita.
Dengan akalnya yang cerdik, Sang Kancil
dapat menyelamatkan dirinya dari musuhnya seperti Sang Harimau. Cerita-cerita ini sungguh menggelikan hati. Dalam sebuah
cerita, Sang Kancil menipu Sang Harimau
dengari mengatakan sarang tebuan itu ialah
gendang. Apabila -Sang Harimau memukulnya, ia disengat.
Banyak cerita-cerita Sang Kancil ini
ditulis pada awal kurun yang kel S. Kumpulan cerita-cerita ini digelar Hikayat Sang Kancil atau Hikayat Pelanduk Jenaka.
Penglipurlara bercerita
Penglipurlara
Pada masa dahulu ada orang yang pergi
dari sebuah kampung ke sebuah kampung
untuk bercerita. Pencerita ini digelar penglipurlara. Dia tidak tahu membaca. Dia bercerita kisah-kisah yang dihafalnya. Ceritacerita ini didengar dari bapanya. Penglipurlara-penglipurlara sangat pandai bercerita.
Mereka pandai memegang minat pendengarpendengar mereka dalam masa yang panjang.
Kadang-kadang cerita-cerita itu mengambil
masa dua hari.
Sang Kancil menipu Sang Harimau
Penglipurlara bercerita dalam majlis-majlis perayaan seperti perkahwinan, pertunan
Cerita-cerita Jenaka
gan hari lahir dan sebagainya di kampungkampung. Pendapatannya tidaklah banyak.
Cerita-cerita ini darihal orang-orang yang
Dia selalu menerima hadiah kecil, makanan
lucu. Watak yang terkenal dalam ceritadan penghargaan dari penduduk-penduduk cerita jenis ini ialah Pak Pandir, seorang yang kampung.
bodoh dan lurus. Dalam sebuah cerita, Pak
Malangnya bercerita cara lama ini telah
Pandir menarik balik ke rumah sebilah sabit
lenyap. Walau bagaimanapun di Kelantan
yang diikatnya dengan tali. Pada sangkanya
seorang pencerita bergelar Tok Selampit
itulah kerbau, kerana mengikut kata Mak
masih lagi bercerita di majlis-majlis perayaan
Andih isterinya, kerbau ialah suatu benda
kampung. Di Perlis seorang pencerita Awang
yang makan rumput.
Batil masih aktif hingga ke hari ini.
Satu lagi watak yang menggelikan hati
ialah Lebai Malang. Ia seorang penjaga surau Cerita-cerita Binatang
yang nasibnya sungguh malang. Dalam
sebuah cerita, Lebai Malang merasa serba
Cerita rakyat darihal binatang-binatang yang
salah samada hendak pergi ke suatu pengkepaling masyhur ialah cerita Sang Kancil, bumian di mana ia akan dapat kain atau
seekor pelanduk yang bijak dan cerdik.
ke majlis kenduri di mana banyak makanan
Dalam cerita-cerita ini binatang-binatang
yang lazat disediakan. Akhimya ia tidak
berkelakuan seperti manusia, boleh berfikir,
dapat apa-apa pun.
54
Epik-epik Melayu lain ialah Hikayat
Pandawa Jaya, Hikayat Sang Boma dan
Hikayat Sang Samba. Semua m1 menunjukkan pengaruh dari sebuah epik India,
Mahabar.ata:
Legenda-legenda pahlawan Islam
Kesultanan Melaka, kerajaan Melayu yang
pertama di Malaysia, asalnya ialah sebuah
kerajaan Hindu. Akan tetapi selepas tahun
14 14, apabila Parameswara memeluk ugama
Islam, ianya menjadi pusat ugama Islam.
Pada mulanya kesusastraan India tetap
penting. Tetapi tidak lama kemudian, orangorang Islam yang taku t akan pengaruh karangan-karangan Hindu, mula menerima
kesusastraan yang berdasarkan kepada herohero Islam.
Contoh yang paling baik sekali ialah
Hikayat Iskandar Zulkarnain iaitu terjemahan Bahasa Melayu cerita A lexander the
Great. Baginda ialah seorang Raja Macedonia Lebai Malang
yang meluaskan empayarnya dari Yunani
hingga ke India dalam lengkongan tahun
Cerita Romantik dan Epik Melayu
330 S.M.
Dalam Hikayat Iskandar Zul
Cerita-cerita Melayu yang sangat popular karnain, Iskandar telah ditunjukkan sebagai ialah cerita-cerita romantik. Ia adalah cerita seorang penyebar ugama Islam dan seorang darihal putra-putra dan putri-putri raja raja yang menakluki dunia dari bahagian yang cantik, orang-orang jahat dan gergasi.
"di mana terbitnya matahari hingga ke
Biasanya putra raja mempunyai kuasa ghaib,
tempat masuknya matahari". Cerita-cerita keluar mengembara mencari seorang putri ini ialah untuk kalangan raja-raja Melayu. Ia atau ubat.
menegaskan lagi undang-undang Islam bagi
Sebuah lagi cerita romantik Melayu yang kelakuan raja-raja.
popular ialah Ramayana, yang asalnya ialah sebuah epik India. Sungguhpun plot utamanya dipinjam, cerita-cerita fisan ini diubahsuaikan mengikut tradisi Melayu. Terjemahan Melayunya, menunjukkan tradisi Melayu di istana pada masa itu - iaitu
kesetia.an, semangat kebangsaan, undangundang kepahlawanan dan kesusilaan. Dalam satu terjemahan, hero dalam cerita itu
bukanlah Rama sebagaimana yang terct·apat dalam epik India itu, tetapi anaknya, seekor
monyet. Cerita-cerita ini berlatar-belakangkan Malaysia dengan nama-nama tempatnya seperti Negeri Tanjung Bunga dan namanama orang seperti Tuan Putri Sekuntum
Bunga bagi Sita, heroinnya.
Putri Sekuntum Sunga dengan Hanuman, seekor monyet 55
Hang Tuah berlawan dengan Hang Jebat
"Hikayat Hang Tuah"
tepat, tetapi ianya juga termasuk ceritacerita dahulukala dan cerita-cerita khayalan, Sebuah daripada epik Melayu yang termengikut kehendak penulisnya.
Ianya
masyhur ialah Hikayat Hang Tuah.
Ia adalah campuran kenyataan dan khayalan.
mengenalkan kesusastraan Melayu tradisional
Ia penting sebagai sejarah dan juga sastra.
yang menggambarkan zaman gemilang
Sejarah Melayu yang paling tua sekali
sejarah Melayu, zaman keagungan Kesultanan ialah Hikayat Raja-raja Pasai. Ia adalah Melaka pad a kurun yang ke 15. Ia menceritadarihal dinasti Pasai di Sumatera dari awal kan darihal Hang Tuah sebagai seorang kurun kel4 hingga pada masa Majapahit pahlawan Melayu, peperangannya, pengemmelanggar negeri itu dalam lebih kurang baraannya ke negeri-negeri asing hingga ke
pertengahan kutun itu. Barangkali Hikayat
negeri Konstantaniah, dan kesetiaannya.
Raja-raja Pasai ditulis pada awal kurun kel 5.
Hang Tuah menjadi satu simbol kesetiaan
kepada raja-raja. Sekarang, setengah ahli
sejarah dan penulis-penulis lebih mementing
"Sejarah Melayu"
kan peranan sahabat karib Hang Tuah, iaitu
Mengikut Richard Winstedt, seorang ahli
Hang Jebat. Hang Jebat menggambarkan sejarah yang terkenal, buku Sejarah Melayu orang-orang muda yang inginkan perubahan,
ialah sebuah karangan Melayu yang paling
dan Hang Tuah ialah seorang pengikut yang termasyhur, teristimewa dan terbaik sekali.
setia, yang ingin mempertahankan sistem Sejarah Melayu ini ialah sejarah Kesultanan yang ada.
Melaka pada kurun kel 5.
Ada banyak pendapat yang berlainan
Sejarah
inengenai buku Sejarah Melayu itu, dan
banyak pula salinannya. Dua salinan yang
Sejarah yang ditulis oleh masyarakat Melayu
terkenal ialah salinan pada tahun 1536 dan
tradisional boleh dianggap sebagai sastra.
16 12. Pengarang asalnya tidak diketahui.
Sejarah Melayu bukan sahaja mencatit apa
Ramai yang mengatakan ianya ditulis oleh
yang berlaku di masa dahulu dengan seberapa
Tun Sri Lanang, seorang penduduk Melaka.
56
jl�Tfft�, .. ;,'
�
--"---
c::-
...---- � � I,
//
1/ .f. �
�
�
�
z
�
q� ��
�
��--
�
��
�
�
Singapura dilanggar todak
Sejarah Melayu menceritakan darihal
Cerita-cerita khayalan itu tidak mengu
Kesultanan Melaka dengan jelas dan menarik. rangkan kepentingan buku-buku ini kepada Akan tetapi pembaca-pembaca hendaklah kita sekarang. Sejarah Melayu juga menberhati-hati kerana dalam buku itu, sejarah ceritakan darihal kehidupan di pelabuhan dicampur aduk dengan cerita-cerita dahulu
Melaka,
penduduk-penduduk
berbagai
kala dan cerita-cerita khayalan.
bangsa, kehidupan di istana-istana raja,
Sejarah Melayu mengesan kembali salasiperhubungan negeri Melaka dengan Negeri lah Kesultanan Melaka. Pengarang buku itu Cina dan negeri-negeri di Asia Tenggara, mengesan kembali asal-usul raja-raja Melaka perangai Sultan-sultan Melaka dan adat hingga ke Iskandar Zulkarnain atau serta hukum mereka.
Alexander the Great, yang hidup pada tahun
Tujuan pengarang Sejarah Melayu ialah
33 0 S.M. Dalam Sejarah Melayu inilah kita untuk menunjukkan keagungan empayar membaca darihal ikan todak yang melanggar itu. Sejarah Melayu mementingkan kuasa Singapura dan bagaimana bahaya ini dapat yang ada pada Sultan yang dipanggil 'daulat'.
diatasi dengan meletakkan batang-batang Seseorang itu dianggap derhaka, satu kesapisang di tepi pantai. Kita juga membaca lahan yang tidak boleh dirnaafkan, jika ianya darihal Sultan Mansur Shah dan kasihnya menentang Sultan. Terna utama Sejarah terhadap Putri Gunung Ledang. Putri itu Melayu ialah rnenegaskan lagi kesetiaan berkehendakkan tujuh dulang hati nyamuk, rakyat kepada Sultan. Dalam buku itu setempayan air mata, setempayan air pinang kita dapati kata-kata ini: Pantang anak muda, semangkuk darah raja dan semangkuk Melayu menderhaka kepada Sultan.
darah anak raja, sebelum Sultan boleh
mengahwininya.
57
Lain-lain Sejarah
Sebuah lagi karangannya yang terkenal
ialah Kisah Pelayaran A bdullah yang men
Ada banyak buku sejarah Melayu yang lain ceritakan darihal pelayarannya ke negeridi Malaysia. Hikayat Merong Mahawangsa negeri pantai timur dalam kurun kel9.
juga dikenal sebagai Sejarah Kedah, ialah Karangan-karangan
Abdullah
tidak
salasilah Sultan-sultan Kedah. Cerita Raja mengandungi cerita-cerita khayalan seperti
Bersiong Kedah ada didapati dalam buku penulis-penulis dahulu. Karangan-karanganini.
nya sangat realistik dan menerangkan darihal
Misa Melayu ialah darihal perkaramanusia sebenamya dan masalah-masalah perkara yang berlaku di Perak dalam kurun mereka.
ke 18. la ditulis oleh Raja Culan. Tuhfat-al
Nafis ditulis dalam kurun ke 19 oleh Raja Ali Haji bin Raja Ahmad ialah sejarah Kepulauan Riau-Lingga.
Abdullah Munshi
Abdullah bin Abdul Kadir Munshi digelar
'bapa' kesusastraan Melayu moden.
la
dilahirkan di Melaka pada tahun 1797.
Karangan-karangan utamanya ialah darihal
Berbagai alat muzi k moden yang dimainkan dalam okestra riwayat hidupnya iaitu Hikayat A bdullah
sekarang
yang telah disiapkan dalam tahun 1845.
Gaya dan isi karangan Abdullah berlainan daripada karangan-karangan Melayu B. SENI MUZIK
dahulu. Dia menulis darihal perkara-perkara yang dilihat di sekelilingnya. Abdullah Salah satu daripada hiburan yang sangat menyatakan pendapatnya dengan teruspopular di Malaysia hari ini ialah muzik.
terang. Dia sangat mengambil berat tentang Dengan adanya radio, televisyen dan pita keadaan orang-orang Melayu di masyarakat kita boleh mendengar muzik di rumah.
yang kian berubah pada masa itu. Dia Lagu-lagu pop sangat digemari di kalangan mengkritik ketua-ketua orang Melayu dan masyarakat muda-mudi. Alat-alat muzik menegaskan betapa mustahaknya pelajaran.
yang biasa digunakan ialah gitar, trompet,
seksofon, drum dan piano. Lagu-lagu dan
muzik ini telah ditiru dari negeri-negeri
barat.
Waiau bagaimanapun Malaysia
telah mempunyai muzik tradisionalnya sejak
beberapa kurun lamanya.
Muzik memainkan satu peranan yang
penting di kalangan masyarakat Melayu
tradisional. Alat-alat muzik telah dimainkan di semua majlis perayaan-perayaan di istana raja. Rakyat-rakyat pula mempunyai
muzik mereka sendiri, yang dimainkan di
temasya menuai, upacara-upacara ugama dan
majlis-majlis perayaan yang lain seperti
majlis perkahwinan. Walaupun muzik moden
telah menjadi popular sekarang, muzik
tradisional masih ada dan boleh didengar di
temasya-temasya dan majlis-majlis perayaan
Abdullah Munshi
terutamanya di pantai timur Malaysia.
58
Alat-alat rnuzik Melayu tradisional
Balai Nobat di Alor Star, Kedah
Muzik Tradisional
Nobat: Orkes Istana Raja Melayu
Alat-alat muzik Melayu tradisional mungkin Nobat ialah orkes ataupun kumpulan pancatelah ada pada zaman besi, lebih dari 2 000 ragam yang ada di istana raja-raja Melayu.
tahun dahulu. Kebanyakan dari alat-alat Banyaknya alat-alat muzik ini berbeza dari ini seperti nakara, gambus (iaitu sejenis satu nobat dengan nobat yang lain. Akan gitar) dan alat-alat yang lain dibawa ke sini tetapi ada 5 buah alat muzik yang penting : oleh pedagang-pedagang India dan Arab.
