ρέπει να έχουμε στο νου μας, σα γνώση και σαν επίγνω-Πση , το γεγονός ότι η τέχνη δεν είναι ένα απομονωμένο
φαινόμενο της ζωής. Είναι και αυτή μέρος της εξέλιξης του πολιτισμού και δεμένη άρρηκτα με την ιστορία του ανθρώπου.
Προτού μιλήσουμε αναλυτικά για τα δύο μεγάλα έργα του Ομήρου, την Ιλιάδα και την Οδύσσεια, θα ήταν καλό να υπενθυμίσουμε ότι οι πιο πολλοί προσπαθούν να πλησιάσουν τα παμπάλαια αυτά κείμενα, με κανόνες και όρους σημερινούς. Δεν πρέπει
να ξεχνάμε ότι μας χωρίζει ένα τεράστιο χρονολογικό τεκτονικό
χάσμα (και όχι μόνο) από τις παλιές εκείνες εποχές και τις θρυλούμενες ιστορίες.
Ο άνθρωπος υπάρχει πάνω στη γη εδώ και ένα εκατομμύριο
χρόνια. Και τι έκανε στο μεγάλο αυτό χρονικό διάστημα; Πώς δεν
έκανε. Από την αγριότητα πέρασε στη βαρβαρότητα κι από εκεί, με κοπιαστικά βήματα, προς τον πολιτισμό.
Ο κόσμος της Ιλιάδας είναι ένας κόσμος που προϋπήρξε, δεν
είναι ο κόσμος του Ομήρου. Είναι ένα αντικαθρέφτισμα της ύστερης εποχής του χαλκού (1400-1100 π.Χ.), μια ηρωική θα λέγαμε
εποχή. Κάτι σαν την εποχή των ιπποτών του μεσαίωνα. Τον χωρίζει από τον Όμηρο ένα διάστημα τετρακοσίων περίπου χρόνων.
Αυτόν τον κόσμο προσπάθησε ν’ αναστήσει ο Όμηρος στην Ιλιάδα του.
Πουθενά ο Όμηρος δεν εξυμνεί τον πόλεμο. Περιγράφει με
φρικιαστικές λεπτομέρειες τους σκοτωμούς, την απόγνωση και τα
δράματα που δημιουργεί, για να μας κάνει να τον μισήσουμε. Δεν
κάνει κήρυγμα. Εκθέτει τα γεγονότα κι αφήνει σε μας να βγάλουμε τα συμπεράσματά μας.
8
Στο κάτω-κάτω σ’ αυτό εξελιχθήκαμε: Είμαστε επιρρεπείς στη
βία. Οι πρόγονοί μας ήταν κυνηγοί και φονιάδες. Ναι, κάναμε
βήματα προς τον πολιτισμό, όμως το ένστικτο του πρωτόγονου
κτήνους κοιμάται μέσα στο D.N.A. μας.
Αντίθετα με τον κόσμο της Ιλιάδας, η Οδύσσεια είναι πιο κοντά στην εποχή μέσα στην οποία έζησε ο ποιητής, δεύτερο μισό
του 8ου αιώνα π.Χ. Είναι ένα έργο «μεταπολέμου» θα έλεγα, όπου
η ανδρεία στα πεδία των μαχών δίνει τη θέση της στο σθένος για
τη ζωή. Στο πείσμα και τη θέληση του ανθρώπου να υπερνικήσει
τα εμπόδια και να επιβιώσει. Χωρίς αυτό να σημαίνει ότι γι’ αυτό
χρειάζεται λιγότερη ανδρεία.
Βασικό νόημα της Οδύσσειας είναι η νίκη της λογικής και της
καρτερικότητας του κεντρικού ήρωα. Αυτή είναι η πνευματική
συγκρότηση της Οδύσσειας. Κι ακόμα η μεταμόρφωση του αρχέ-γονου παραμυθιού σε έπος, σε λογοτεχνική δηλαδή δημιουργία.
Αν στην Ιλιάδα υπάρχουν, έστω και λίγα, ιστορικά στοιχεία
που επιβεβαιώθηκαν με τις ανασκαφές του Ερρίκου Σλήμαν, η
Οδύσσεια είναι καθαρά ποιητική επινόηση του Ομήρου.
Η Ιλιάδα είναι διαποτισμένη από τη διάθεση αναδρομής, ριζωμένη όμως στον πόνο και τη δυστυχία που προκαλεί ο πόλεμος
της Τροίας. Αγκαλιάζει και αναπολεί ένα προγενέστερο και τραχύτερο παρελθόν περισσότερο τραγικό και ηρωικό.
Η Οδύσσεια είναι δίδυμη και ζευγάρι της, είναι ύμνος στις ηρωικές περιπέτειες και στον αγώνα για την επιβίωση. Στρέφει το
βλέμμα προς το μέλλον: Ταξίδια, εμπόριο, αποικισμός. Είναι διαρκώς ελεύθερη. Ταξιδεύει από τόπο σε τόπο, από θάλασσα σε
θάλασσα, από πολιτισμό σε πολιτισμό.
Τα έπη του Ομήρου είναι έργα που τροφοδότησαν περισσότερο από οποιοδήποτε άλλο τη φαντασία του Δυτικού κόσμου για
πάνω από δυόμιση χιλιάδες χρόνια. Μόνο η Βίβλος μπορεί να τα
συναγωνιστεί ή να τα ξεπεράσει.
9
Στην πραγματικότητα ο πόλεμος της Τροίας ήταν ένα γεγονός
ήσσονος σημασίας, αν σκεφτεί κανείς ότι πρόκειται για την πολιορκία και την κατάληψη μιας οχυρής πόλης. Ο θρύλος διατήρησε
στη μνήμη των ανθρώπων μεγεθυμένα τα γεγονότα, για να έρθει η
ποίηση με τις υπερβολές της (κύριό της γνώρισμα) να κάνει τον
πόλεμο αυτό γνωστό στα πέρατα του κόσμου.
Οι λαϊκοί μύθοι, τα τραγούδια, οι κάθε μορφής παραδόσεις γύ-ρω από τον θρυλούμενο πόλεμο, με χίλιες δύο παραλλαγές, έφτασαν μέχρι τον 8ο π.Χ. αιώνα κυρίως στην Ιωνία. Εκεί όπου έζησε
ο Όμηρος.
Ο δακτυλικός εξάμετρος στίχος υπήρχε, δεν τον ανακάλυψε ο
Όμηρος. Η ποίηση υπήρχε, δεν την ανακάλυψε ο Όμηρος. Σίγουρα πριν από αυτόν ο ποιητικός λόγος είχε διανύσει αρκετή απόσταση. Ο Όμηρος τον τελειοποίησε. Ήταν η κορύφωση μιας τέχνης, της επικής ποίησης, που είχε μακρινό παρελθόν.
Θέλοντας να τονίσει ότι ο όποιος ποιητής είναι μέρος του λαού
του, και πως και ο λαός αυτός δικαιούται μερίδιο της δόξας του, ο
Τζιανμπατίστα Βίκο γράφει: «Η ποιητική σοφία δεν ανήκει μόνο
σε κάποιον ποιητή, αλλά σε έναν λαό. Και τα έργα του Ομήρου
δεν πρέπει να έχουν πατρότητα, με την συνηθισμένη σημασία της
λέξης. Συγγραφέας τους είναι ο νους του ελληνικού λαού».
10