Definicja państwa, suwerenność, terytorium państwowe, pojęcie narodu i obywatelstwa, poglądy na genezę państwa, funkcje państwa, legitymizacja władzy, formy ustrojowe, rodzaje państw i sposoby pojmowania państwa, charakterystyka państwa demokratycznego, główne umowy i organizacje międzynarodowe.
Pod pojęciem państwa (fr.: État, niem.: Staad, ang.: state, wł.: stato, ros.: государство) można rozumieć twór składający się z takich elementów jak: a) ośrodek suwerennej władzy; b) terytorium, na którym władza ta jest sprawowana; c) ludność, która zamieszkuje na stałe to terytorium i która faktycznie podlega tej władzy. Od uznania istnienia jakiegoś państwa przez inne państwa zależy możliwość zawierania przez nie umów międzynarodowych i bycia członkiem rządowych organizacji międzynarodowych (tzw. ius tractatuum albo ius contrahendi)1, utrzymywania stosunków dyplomatycznych (tzw. ius legationis) oraz wysuwania roszczeń i ponoszenia odpowiedzialności na arenie międzynarodowej (tzw. ius standi). Przy tym uznanie takie jest czynnością jednostronną, a nie umową. Obecnie jest 193 do 195, a nawet 201 państw na świecie.
Suwerenność władzy (od fr. souveraineté oznaczającego zwierzchnictwo) zasadniczo posiada tu dwa aspekty: zewnętrzny i wewnętrzny. Zewnętrzny polega na tym, że władza jest niepodległa (niezależna) od władz innych państw i rządowych organizacji międzynarodowych w sensie, iż wszystkie ograniczenia w tym względzie – jeśli takie zachodzą – nałożyła ona na siebie dobrowolnie i może z nich zrezygnować. Wewnętrzny aspekt suwerenności przejawia się z kolei w tym, że władza jest sprawowana w sposób zwierzchni (odgórny) i monopolistyczny wobec zasobów żywych i martwych, jakie znajduje się na podległym jej terytorium, oraz podmiotów, które jej podlegają, w stosunku do których może ona legalnie stosować środki przymusu w razie gdyby nie chciały się one jej podporządkować – co można by zwać odpowiednio zwierzchnictwem terytorialnym i personalnym.
Za terytorium państwa uznaje się zarówno terytorium wydzielone granicami lądowymi, jak i wody śródlądowe, morskie wody wewnętrzne i wody morza terytorialnego. Te ostatnie stanowią wody morskie w odległości nie większej niż 12 mil od linii podstawowej, którą jest najczęściej linia najniższego stanu wody morskiej wzdłuż wybrzeża. Ponadto terytorium państwa stanowi powierzchnia nad ziemią (do ok. 90-100 km, tj. albo do najniższych punktów orbit sztucznych satelitów ziemi, albo do początku przestrzeni kosmicznej) oraz obszar w głąb ziemi, teoretycznie w formie stożka aż do jej środka, a praktycznie taki, do jakiego dostęp dają techniczne i finansowe możliwości, jakimi dysponuje dane państwo. Ponadto państwo może też – by na wyłączność korzystać z zasobów morza i jego dna – wyznaczyć tzw. wyłączną strefę ekonomiczną lub, ograniczoną tylko do zasobów żywych, strefę wyłącznego rybołówstwa, jakie mogą mieć długość do 200 mil morskich od linii podstawowej. Eksterytorialne, w sensie wyłączone z terytorium danego państwa, a ściślej jego jurysdykcji, są – na zasadzie wzajemności – obce placówki dyplomatyczne2, a często także – na podstawie stosownych umów międzynarodowych – bazy i miejsca pobytu obcych sił zbrojnych, jeśli na tym terytorium zostały urządzone/stacjonują3. Jako zdarzenia mające miejsce na terytorium danego państwa traktuje się też zdarzenia, które wydarzyły się na statkach morskich, powietrznych i kosmicznych, jakie mają banderę lub znak tego państwa. Do nabycia przez państwo terytorium może dojść albo drogą zajęcia terytorium, jakie jak dotąd było niczyje lub jakie zostało przez jakieś państwo porzucone (tzw. nabycie pierwotne) albo przez przejęcie terytorium, jakie dotychczas należało do innego państwa wskutek umownej cesji lub podboju (tzw. nabycie wtórne)4.
Ludzie, którzy na stałe zamieszkują terytorium danego państwa, na ogół przynależą do tego państwa w znaczeniu, iż są jego obywatelami lub poddanymi jego władcy, który sprawuje nad tym terytorium władzę. Zasady, na jakich nabywa się obywatelstwo, szczegółowo określa konwencja, jaka została obrana w tym celu w danym państwie. Jako rozwiązania modelowe wyróżnia się tu dwa sposoby, tzw. prawo krwi (łac. ius sanguinis), zgodnie z którym obywatelem danego państwa zostaje się z powodu, iż w chwili narodzin rodzice byli jego obywatelami, oraz tzw. prawo ziemi (łac. ius soli), według którego obywatelem danego państwa staje się na skutek urodzenia się na jego terytorium5. Ponadto obywatelstwo danego państwa można też czasem nabyć inaczej – zwłaszcza na umotywowany wniosek po spełnieniu warunków określonych prawem (np. mieszkaniu przez jakiś czas na terytorium danego państwa)6. W efekcie niektóre osoby mogą być obywatelami więcej niż jednego państwa, chyba że prawo któregoś z tych państw – by przeciwdziałać zjawisku podwójnego obywatelstwa – przewiduje automatyczną utratę jego obywatelstwa w razie stania się obywatelem innego państwa. Ponadto możliwość zrzeczenia się obywatelstwa danego państwa może być na różny sposób ograniczona lub nawet może jej nie być wcale7. Osoby nieposiadające obywatelstwa danego państwa są w nim nazywane cudzoziemcami, jeśli są obywatelami jakiegoś innego państwa, lub apatrydami (bezpaństwowcami), jeśli nie są obywatelami jakiegokolwiek państwa. Obywatele danego państwa na ogół stanowią dany naród (w państwach jednonarodowych vel jednonarodowościowych) lub narody (w państwach wielonarodowych vel wielonarodowościowych).
Pod pojęciem narodu można by przy tym rozumieć ludzi, którzy posługują się tym samym językiem i mają tę samą kulturę, tradycje, etos, historię, wspólnych bohaterów i wspólne symbole, a nieraz też – zwłaszcza dawniej – identyczną lub zbliżoną do siebie religię. Wiedzę po ich stronie o istnieniu tego rodzaju więzi między nimi można by natomiast zwać świadomością narodową. Mogą też oni być mieszkańcami jednego tylko państwa, ale mogą również mieszkać w różnych państwach czy nawet być rozsiani po jakiejś większej ich liczbie (tzw. diaspora). Dla członków narodu ich państwo macierzyste – państwo, z którym łączą ich najściślejsze więzi wymienionego wyżej rodzaju – stanowi ich ojczyznę, do której są oni najczęściej przywiązani emocjonalnie (czują do niej sentyment)8. Osoby należące do tego samego narodu, które zamieszkują państwo, w którym przeważają mieszkańcy będący członkami innego narodu, tworzą tzw. mniejszość narodową9. Podobne do pojęcia narodu jest pojęcie grupy etnicznej, choć ona może nie mieć swojej ojczyzny, a także pojęcie plemienia, przez które można by rozumieć oparty na pokrewieństwie jego członków prawzór narodu (naród we wczesnym stadium rozwoju). Od narodu (grupy etnicznej) należy odróżniać społeczeństwo, którym zazwyczaj jest ogół ludności zamieszkującej terytorium danego państwa. Społeczeństwo może być więc wielonarodowościowe, a ponadto obejmować również uchodźców i azylantów (ale już nie turystów), którzy mogą mieć inną narodowość niż naród lub narody, które są obywatelami państwa, jakie udzieliło im schronienia. W ramach społeczeństwa można też mówić o różnych grupach społecznych, które łączy poczucie jakiejś wspólnej więzi, jak np. tzw. subkultury, rodziny, rody, dynastie, kasty, klany, osoby skupione w danej korporacji zawodowej lub innym rodzaju samorządu albo będące członkami jakiegoś związku zawodowego lub przynależące do jakiejś grupy zawodowej itp.10
Zarówno naród, jak i państwo mogą mieć swoje symbole i barwy, takie jak flaga, hymn czy godło11.
Istnieją różne poglądy na genezę państwa. Powodu wykształcenia się państw można się mianowicie doszukiwać w samorzutnym procesie rozwoju społeczeństw i przyjmowaniu przez nie coraz to wyższych stopni organizacji, w tym z uwagi na pojawienie się w nich: własności prywatnej, specjalizacji pod względem ról zawodowych, nierówności majątkowych oraz rozbieżnych interesów i związanych z nimi konfliktów. Przy tym końcowym – najbardziej zaawansowanym – etapem takiego rozwoju byłoby właśnie utworzenie się państwa. Na inną, bardziej teoretyczną („filozoficzną”) możliwość wskazuje propozycja, zgodnie z którą narodziny państwa – jak chcieli np. John Locke, Thomas Hobbes i Jean Jacques Rousseau – zawdzięczamy zawarciu umowy (społecznej) pomiędzy ludźmi jako podmiotami pierwotnie autonomicznymi. Teorie teistyczne zakładają z kolei, że państwo zrodziło się w wyniku ingerencji siły boskiej (jest aktem bożym) lub że jego powołanie do życia stanowi urzeczywistnienie woli Boga, a koncepcje patriarchalne i patrymonialne, że jego powstanie zawdzięczamy rozrostowi rodziny lub zwiększeniu się areału ziemi należącej do jakiejś jednostki ziemi, nad którą rozciągała się faktyczna władza tej jednostki. Ponadto nie wyklucza się też tego, że do narodzin państwa mogło dojść na skutek podboju danej społeczności (plemienia/plemion) i narzuceniu jej władzy zwierzchniej przez jakiegoś najeźdźcę.
Samo państwo można przy tym postrzegać w kategoriach: a) fikcji, a więc czegoś, co istnieje tylko jako pewne wyobrażenie (zamierzenie, projekt) w umysłach ludzkich; b) przeżyć psychicznych po stronie rządzących i rządzonych; c) stosunków społecznych, jakich wykształcenie się jest dla niego typowe; d) norm prawnych (prawa), jakie obowiązują ludzkość podległą suwerennej władzy i ewentualnie podmioty, które tę władzę sprawują.
Przyjmuje się, że państwo pełni lub może pełnić różnorakie funkcje. Przy tym funkcje te są odmienne w zależności od koncepcji (roli) państwa, za jaką się opowiada. W przypadku państwa liberalnego (państwa „nocnego stróża”) funkcją państwa jest przede wszystkim zapewnienie wewnętrznego i zewnętrznego bezpieczeństwa jego obywatelom i mieszkańcom, z czym wiąże się tłumienie wewnątrzpaństwowych zamieszek (zapewnianie ładu społecznego) i utrzymywanie sił zbrojnych na wypadek napaści ze strony innego państwa, udzielanie pomocy swoim obywatelom, gdy przebywają za granicą, i zagwarantowanie trwałości (ciągłości) władzy. Ponadto państwo liberalne stoi na straży własności prywatnej i nie wkracza – ponad konieczną miarę – w wolności obywatelskie, pilnując jednocześnie, by nie były one przez inne jednostki naruszane, oraz dostarcza podstawową infrastrukturę, nie integrując jednak w wolnorynkową gospodarkę – tj. zgodnie z tzw. doktryną laissez faire: „pozwólcie działać”. W przypadku państwa dobrobytu (ang. welfare state) do już wymienionych dochodzą takie funkcje jak: a) dbanie o egzystencję jego obywateli, o ich edukacje, kulturę, ochronę zdrowia, warunki, w jakich pracują, ich zabezpieczenie społeczne (rentę, emeryturę, zasiłek dla bezrobotnych); b) ingerowanie w wolny rynek i organizowanie w jakiejś mierze życia gospodarczego (tzw. interwencjonizm); c) rozdzielanie korzyści (dóbr) i ciężarów według zasad, jakie wynikają ze sprawiedliwości społecznej12. Za jedną z funkcji państwa, zarówno liberalnego, jak i dobrobytu, można też uznać stworzenie obywatelom atmosfery do samorealizacji i chronienia ich uzasadnionych interesów. Przy tym brak spełniania tej funkcji może prowadzić do buntów i wybuchu zbrojnej rewolucji zdolnej do obalania aktualnie panującej władzy. To samo dotyczy też funkcji integracyjnej, jaka polega na stworzeniu między obywatelami danego państwa poczucia wspólnoty mimo różnicy zdań między nimi w poszczególnych kwestiach społecznych13 i która jest szczególnie akcentowana w przypadku państw narodowych lub solidarystycznych. Państwu przypisuje się czasem także funkcję organizacyjną, regulującą i koordynacyjną, które polegają na wyznaczaniu ram życia społecznego, gospodarczego i politycznego oraz na uzgadnianiu tudzież dopasowywaniu do siebie działań jego mieszkańców i obywateli. Bywa również – zwłaszcza w państwach narodowosocjalistycznych i komunistycznych – że do funkcji państwa zalicza się wychowywanie przez nie dzieci w sposób, jaki ma sprawić, że wyrosną one na „przykładnych obywateli”.
Z pełnieniem przez państwo wymienionych wyżej funkcji wiążą się przeróżne prawa po stronie jego obywateli i mieszkańców, ale również i obowiązki – jak np. obowiązek służby wojskowej, konieczność płacenia podatków i innych danin publicznych (bardzo wysokich w przypadku państwa dobrobytu) czy wymóg przestrzegania ustanowionego przez państwo prawa. Istnienie tego ostatniego wydaje się zresztą nierozerwalnie wiązać z instytucją państwa, jeśli nie nawet funkcjonowaniem samego społeczeństwa – tj. zgodnie z paremią: ubi societas, ibi ius. Prawo jawi się też jako jeden z podstawowych środków sprawowania władzy i realizowania jej politycznych postanowień.
Władza w państwie może być wykonywana zarówno za pośrednictwem jednego tylko ośrodka władzy (tzw. centralizacja władzy), jak i za pośrednictwem wielu ośrodków władzy (tzw. decentralizacja władzy). Może też spoczywać w rękach jednego podmiotu (tzw. koncentracja władzy), ale także i w rękach większej liczby podmiotów (tzw. dekoncentracja władzy). Przy tym organy sprawujące władzę mogą być organami jednoosobowymi (monokratycznymi), jak np. prezydent, lub organami wieloosobowymi (kolegialnymi), jak np. parlament. Mogą one też obejmować zasięgiem swojej działalności terytorium całego państwa (tzw. organy centralne lub ogólnopaństwowe), jak i jedynie jakąś część takiego terytorium (tzw. organy terenowe). Najważniejsze zaś z organów centralnych można nazywać naczelnymi.
Władza, jej prawowitość, może być na różne sposoby uzasadniana (legitymowana). Sposoby te mogą być przy tym zarówno demokratyczne, jak i niedemokratyczne. Z legitymizacją demokratyczną mamy do czynienia wówczas, gdy podmioty sprawujące władzę w państwie pochodzą z wyboru obywateli lub o ich powołaniu decydują osoby, które obywatele wybrali. O legitymizacji niedemokratycznej mówi się natomiast w przypadku, gdy sprawowanie władzy przez określone podmioty uzasadnia się jakimiś innymi względami. W szczególności legitymizacja niedemokratyczna może się brać z: a) tego, iż to, kto i w jaki sposób rządzi, jest zgodne z obowiązującym w danym państwie prawem (tzw. uzasadnienie legalistyczne); b) odwoływania się do tradycji, jaka się na przestrzeni jakiegoś dłuższego czasu w danym państwie wykształciła; c) powoływania się na boskie (nadnaturalne) pochodzenie osób, które sprawują władzę – np. władca namaszczony przez duchowieństwo jest traktowany jak pomazaniec boży; d) przywoływania jakiejś ideologii (np. komunizmu, faszyzmu); e) faktycznej aprobaty dla działań rządzących po stronie rządzonych (obywateli, poddanych); f) groźby użycia siły (wojska, policji) do stłumienia ewentualnej rebelii i używania jej do wymuszania posłuchu wśród osób przeciwstawiających się aktualnie panującej władzy.
Wyróżnia się różne formy ustrojowe sprawowania władzy. W pewnym uproszczeniu można do nich zaliczyć: a) monarchię dziedziczną lub elekcyjną, która może być absolutna/despotyczna (władza monarchy jest nieograniczona), stanowa (władza monarchy jest ograniczona przywilejami poszczególnych klas społecznych), konstytucyjna (władza monarchy jest ograniczona postanowieniami pisanej konstytucji, zwłaszcza oktrojowanej, w sensie nadanej przez niego lub któregoś z jego poprzedników) i parlamentarna (monarcha współdzieli władzę z parlamentem, którego uprawnienia są znaczne) – przy czym nazwa, jaką określa się monarchę, może być tutaj różnoraka, np.: król (łac. rex), cesarz, książę, kniaź, władca, imperator, faraon itp.; b) oligarchię (≈ arystokrację), w której władzę sprawuje wąski krąg osób, które nie pochodzą z wyboru obywateli (np. cztery klany); c) republikę (≈ politeję), w której władza należy do wyższej i średniej klasy społecznej (dawniej taką klasą była zwłaszcza arystokracja lub magnateria oraz szlachta) i jest sprawowana bezpośrednio lub pośrednio przez wybranych przedstawicieli; d) demokrację, w której władza jest wykonywana przez przeważającą większość obywateli bezpośrednio lub przez wyłonionych przez nich reprezentantów (np. posłów, senatorów);
e) ochlokrację, która oznacza niezinstytucjonalizowane rządy tłumu; f) dyktaturę lub państwo autorytarne (autokratyczne), w których władza jest skumulowana w rękach jednostki, czasem grupy ludzi (np. dynastii, rodziny, kierownictwa jakiejś partii politycznej), jaka zdobyła ją często drogą przewrotu wojskowego (tzw. wtedy junta – wymawia się: chunta) lub której rządy są często podtrzymywane groźbą użycia przymusu fizycznego przez siły porządkowe, w tym wojsko – przy tym jednostka/grupa ta może być tu różnie nazywana, np. konsulem, prezydentem, przewodniczącym lub pierwszym sekretarzem albo komitetem określonej partii politycznej; g) anarchię (bezrząd), przez którą rozumie się brak władzy, zwłaszcza scentralizowanej i skoncentrowanej. Niezależnie od wymienionych form rządów w konspekcie ustrojów państwowych (politycznych) wyróżnia się też tzw. technokrację, w której władza ma być sprawowana przez techników, ekspertów, naukowców.
Obecnie zdarza się jednak, że oficjalna nazwa danego państwa nie ma za wiele wspólnego z formą, w jakiej są sprawowane rządy w tym państwie. Dzisiejsze republiki i królestwa są często demokracjami – jak np. Republika Francuska lub Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej, w którym, jak się to mówi, królowa panuje, ale nie rządzi, pełniąc jedynie funkcje reprezentacyjne14 – lub dyktaturami – jak np. Koreańska Republika Ludowo-Demokratyczna lub Republika Kuby. Federalna Republika Somalii jest natomiast w znacznej mierze anarchią15. Bywa też, że sposób, w jaki są sprawowane rządy w danym państwie, trudno jest jednoznacznie zakwalifikować do jednej z form ustrojowych wymienionych powyżej. Sposób ten może bowiem mieścić w sobie elementy wielu takich form – np. może nim być połączenie demokracji, zwłaszcza fasadowej, z pewnym wpływem oligarchów i dużą władzą jakiejś jednostki.
W przypadku dzisiejszych demokracji zakłada się, że wybory, w jakich wyłaniana jest władza ustawodawcza i ewentualnie prezydent, są powszechne (każdy pełnoletni obywatel ma prawo głosu, z wyłączeniem osób ubezwłasnowolnionych i pozbawionych praw wyborczych wyrokiem skazującym) i równe (każdy uprawniony do głosowania ma taką samą liczbę głosów, najczęściej jeden, i głos/głosy każdego uprawnionego do głosowania liczą się tak samo, w sensie iż ma/mają taką samą siłę). Dawniej wprowadzano różne cenzusy wyborcze, które pozbawiały pewne grupy obywateli praw wyborczych – np. prawa udziału w wyborach nie miały osoby nieumiejące pisać i czytać lub niemające majątku o określonej wartości. Nie zawsze też wybory były równe i głos oddany w wyborach przez osoby należące do jakiejś kategorii liczył się bardziej niż głos oddany w wyborach przez osoby należące do innej kategorii tudzież niektórym osobom przysługiwało więcej głosów niż innym (np. ktoś miał jeden głos z racji stałego zamieszkania, jeden z racji posiadania majątku o określonej wartości i jeden z racji bycia absolwentem uniwersytetu, a kto inny żadnego, bo nie spełniał żadnego z tych kryteriów). Obecnie nieznaczne różnice w tym względzie mogą się brać z niejednakowego stosunku mandatów wyłanianych w poszczególnych okręgach wyborczych, na jakie podzielony jest kraj, do liczby ludności zamieszkującej te okręgi w przypadku każdego z takich okręgów.
Poszczególne demokracje różnią się natomiast dzisiaj przede wszystkim rodzajem ordynacji wyborczej, jaka jest w nich stosowana. Ordynacja ta może być bowiem albo większościowa, albo proporcjonalna. Ordynacje proporcjonalne zapewniają partiom politycznym taką liczbę miejsc w parlamencie, jaka mniej więcej odpowiada liczbie oddanych na nie głosów w wyborach (jest proporcjonalna do liczby tych głosów) – choć często przewidziana jest tu jakaś mniejsza lub większa korzyść dla partii, które zdobyły największą liczbę głosów, np. partie, które nie uzyskały w skali kraju jakiegoś minimalnego odsetka procent (nie przekroczyły tzw. progu wyborczego), w ogóle nie wchodzą do parlamentu, a mandaty, które by im przypadły, są rozdzielane między partie pozostałe16. Ordynacje większościowe z założenia promują wyraźnie partie, które uzyskały najlepszy wynik wyborczy, kosztem partii, którym się to nie udało, w tym sensie dając tym pierwszym nieproporcjonalną liczbę miejsc w parlamencie w stosunku do liczby oddanych na nie głosów.
W przypadku ordynacji proporcjonalnych okręgi wyborcze są wielomandatowe (mandaty są w nich rozdzielane w proporcji do zdobytych w nich przez poszczególnie partie głosów), a w przypadku ordynacji większościowych jednomandatowe (mandat zdobywa tylko jeden kandydat, na którego oddano najwięcej głosów, pozostali zaś kandydaci nie otrzymują żadnego mandatu). Efektem stosowania ordynacji proporcjonalnych może być sytuacja, w której wielu partiom uda się wprowadzić swoich reprezentantów do parlamentu, przy czym żadna z nich nie zdobędzie takiej liczby mandatów, by móc samodzielnie uchwalać ustawy – stąd konieczne w tym celu będzie zawiązanie między niektórymi z tych partii (na ogół dwiema lub trzema) tzw. koalicji, a gdy do tego z braku porozumienia między nimi nie dojdzie, rozpisanie nowych wyborów. Na skutek zaś stosowania ordynacji większościowych szanse na uzyskanie pokaźnej reprezentacji w parlamencie mogą mieć tylko dwie, ewentualnie trzy partie i tylko one będą stanowić realną siłę polityczną w państwie. Przy tym jedna z nich będzie w takim dwupartyjnym układzie partią rządzącą, a druga opozycyjną (jak jest np. w Stanach Zjednoczonych Ameryki oraz Zjednoczonym Królestwie Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej).
Władza wykonawcza w państwach demokratycznych może być sprawowana bądź według systemu prezydenckiego, bądź systemu gabinetowego (kanclerskiego, parlamentarnego, parlamentarno-gabinetowego), bądź systemu mieszanego, bądź systemu komitetowego (zgromadzeniowego, wiecowego). Uprawnienia monarchy, jeśli w tych państwach występuje, są z reguły w przypadku każdego z tych systemów marginalne.
W systemie prezydenckim szefem rządu zostaje prezydent wybrany w powszechnych wyborach, który nie ponosi odpowiedzialności politycznej przed parlamentem – może przed nim jednak odpowiadać z tytułu naruszenia prawa (tzw. w krajach anglosaskich impeachment), przy czym stawiać go w stan oskarżenia może na przykład jedna izba parlamentu, a sądzić druga. Członkowie rządu są mianowani przez niego i nie mogą być odwołani przez parlament.
W systemie gabinetowym (kanclerskim) szefem rządu jest premier (kanclerz), który jest wyłaniany (lub zatwierdzany) przez parlament i który ponosi wraz z pozostałymi członkami rządu odpowiedzialność polityczną przed parlamentem. W efekcie może on zostać przez niego w każdym czasie odwołany, w razie gdy kierunek polityki rządu nie spodoba się większości parlamentarzystów. Jest to jednak mało prawdopodobne w przypadku, gdy premierem (kanclerzem) zostaje przewodniczący partii, jaka zdobyła większość mandatów w parlamencie. Prezydent, jeśli w ogóle tu występuje, pełni głównie funkcje reprezentacyjne i wybierany jest często nie przez obywateli w wyborach powszechnych, lecz przez parlament.
W systemie mieszanym pozycja szefa rządu przypada premierowi, który – tak jak w systemie gabinetowym – wyłaniany (lub zatwierdzany) jest przez parlament i który wraz z pozostałymi członkami rządu ponosi odpowiedzialność polityczną przed parlamentem (może zostać przez niego w każdym czasie bez podawania powodu odwołany). Prezydent, który pochodzi tutaj z wyborów powszechnych, choć nie jest szefem rządu, posiada większe uprawnienia niż w przypadku systemu gabinetowego, np. może wetować ustawy uchwalone przez parlament lub ma prawo go rozwiązać, zwłaszcza w razie gdy nie uda mu się uchwalić budżetu państwa na dany rok budżetowy. Przy tym sytuację, w której prezydent reprezentuje inny obóz polityczny niż premier, nazywa się tu kohabitacją (albo koabitacją).
W systemie komitetowym zarówno rząd, jak i prezydent – o ile występuje – są podporządkowani parlamentowi, który ich powołuje i posiada rolę nadrzędną (centralną). Przy tym pełnią tu oni niejako funkcje „służebne” wobec decyzji tego ostatniego, będąc w pewnym sensie jego komitetem wykonawczym – skąd zresztą pochodzi nazwa tego systemu.
Przykładowo system prezydencki obecny jest w Stanach Zjednoczonych Ameryki17, system gabinetowy bez prezydenta w Zjednoczonym Królestwie Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej, system kanclerski z prezydentem w Republice Federalnej Niemiec, a system mieszany w Rzeczypospolitej Polskiej. Przykładem systemu, jaki znajduje się pomiędzy systemem mieszanym a prezydenckim, jest system panujący w Republice Francuskiej. System komitetowy przypisuje się z kolei Konfederacji Szwajcarskiej.
Władza sądownicza w państwach demokratycznych spoczywa w rękach sądów i trybunałów, które mają być niezależne od innych organów państwowych, a ich członkowie niezawiśli – w sensie wolni od jakichkolwiek nacisków zewnętrznych.
W poszczególnych jednostkach samorządu terytorialnego władzę w takich państwach sprawują organy wykonawcze i stanowiące tych jednostek. W przypadku gdy państwa te są państwami federalnymi, w ich częściach składowych władzę wykonują też rządy, legislatury i sądy tych części.
Przy tym władza, zwłaszcza wykonawcza, jest tutaj wspierana (obsługiwana) przez fachowych pracowników, którzy zatrudnieni są w różnych urzędach, które mogą mieć swoje szczeble, mając przydzielony i wydzielony zakres obowiązków. Pracowników tych zbiorczo nazywa się – bez nadawania temu terminowi pejoratywnego zabarwienia – biurokracją lub administracyjnym aparatem urzędniczym tudzież korpusem służby cywilnej18.
W krajach zaliczanych obecnie do grona państw demokratycznych przyjmuje się często obowiązywanie takich zasad jak: a) zasada suwerenności (zwierzchnictwa) narodu (ludu), zgodnie z którą władza zwierzchnia w państwie należy do narodu, a nie np. do króla lub parlamentu19; b) zasada przedstawicielstwa, w myśl której naród sprawuje swoją władzę – poza wyjątkami gdy robi to bezpośrednio w referendum – pośrednio, tj. przez swoich przedstawicieli (reprezentantów, mandatariuszy)20; c) zasada braku związania przedstawicieli narodu instrukcjami ich wyborców21, programem wyborczym partii politycznej, do której przynależą ani ich lub tej partii obietnicami wyborczymi (instytucja tzw. mandatu wolnego) – co nie oznacza jednak braku możliwości wprowadzania dyscypliny partyjnej podczas głosownia w parlamencie nad jakąś ustawą (nakazu oddania w takim głosowaniu takiego głosu, jaki za właściwy uważa kierownictwo danej partii politycznej pod rygorem pozbawienia statusu członka tej partii);
d) zasada legalizmu, wedle której organy państwa działają na podstawie i w granicach prawa22; e) zasada rządów prawa (ang. the rule of the law)23, w myśl której to prawo decyduje o treści rozstrzygnięć sądowych oraz o sposobie, w jaki ktoś ma być traktowany (a nie arbitralna wola sędziego, urzędnika lub decydenta)24; f) zasada równości w prawie (ustanawiania równych praw) i zasada równości wobec prawa (stosowania prawa w identyczny sposób w stosunku do każdego z jego podmiotów)25; g) zasada trójpodziału władzy, w myśl której władza ma być podzielona na ustawodawczą (tzw. legislatywa), wykonawczą (tzw. egzekutywa) i sądowniczą (tzw. judykatywa), przy czym te trzy władze mają się wzajemnie równoważyć i powściągać (hamować, ograniczać, kontrolować)26; h) zasada sądowej kontroli działań administracji rządowej i samorządowej pod względem zgodności tych działań z obowiązującym prawem27; i) zasada, zgodnie z którą każdy ma mieć prawo do uczciwego procesu sądowego, jaki będzie się toczyć przed niezależnym i bezstronnym sądem oraz zakończy się w rozsądnym terminie (ang. a fair trial lub a due process of law)28; j) zasada tworzenia prawa głównie drogą ustaw przyjmowanych w sposób jawny przez parlament wyłaniany w powszechnych i wolnych wyborach29, ogłaszanych w sposób zapewniający ich ogólną dostępność30, przewidujących odpowiednio długi termin ich wejścia w życie (tzw. vacatio legis), niedziałających wstecz na niekorzyść ich adresatów oraz posiadających dostatecznie wysoki stopień jasności (zrozumiałości, jednoznaczności, dookreśloności); k) zasada odpowiedzialności odszkodowawczej państwa wobec jednostki za szkody wyrządzone jej niezgodnym z prawem działaniem lub brakiem działania władzy publicznej31; l) wolność tworzenia partii politycznych i innych dobrowolnych zrzeszeń32, w tym zapewnienie warunków umożliwiających funkcjonowanie opozycji parlamentarnej i pozaparlamentarnej oraz różnych sformalizowanych grup interesów (lub nacisku), zwłaszcza w postaci pozarządowych (prywatnych, społecznych) organizacji, związków i stowarzyszeń; m) zasada reglamentowania i sprawowania kontroli nad działalnością lobbingową33; n) wolność prasy i innych mediów (środków masowego przekazu)34; o) zasada poszanowania podstawowych praw człowieka i obywatela wraz z poczynieniem gwarancji dla realizacji tych praw w praktyce (którą nazywa się czasem zasadą praworządności materialnej)35; p) zasada, zgodnie z którą pracownicy urzędów państwowych i samorządowych – z wyjątkiem kierowników i ich zastępców – obsadzani są nie według klucza partyjnego, ale według ich fachowości36.
W państwach demokratycznych często mamy też do czynienia z kontrolą zgodności ustaw przyjmowanych przez wyłoniony w wyborach powszechnych parlament z postanowieniami pisanej konstytucji. Przy tym kontroli tej dokonuje bądź specjalnie powołany w tym celu sąd (trybunał) konstytucyjny w stosunku do przepisów ustawowych zakwestionowanych w skierowanym do niego wniosku pochodzącym od określonych podmiotów (organów)37, bądź sądy orzekające w sprawach indywidualnych w stosunku do przepisów ustawowych, jakie mają zastosowanie w tych sprawach. Ponadto w sytuacji gdy władza narusza podstawowe wartości moralne, w państwach demokratycznych dopuszcza się też czasem tzw. obywatelskie (cywilne) nieposłuszeństwo i urzędowe odstępstwo od reguł prawnych. Pierwsze polega na nieprzestrzeganiu przez obywateli prawa w jakimś zakresie, np. poprzez odmowę zapłaty podatku, a drugie na niestosowaniu lub nieegzekwowaniu przez urzędników jakichś przepisów prawnych, które społecznie są postrzegane jako „złe”.
Do zmiany osób sprawujących władzę w państwie tudzież zmiany formy rządów, w ramach jakiej władza jest w nim wykonywana, może dojść zarówno na drodze pokojowej (wygranie wyborów przez opozycję, wstąpienie na tron dziedzica lub uchwalona w referendum odpowiednia zmiana pisanej konstytucji), jak i na drodze zamachu stanu, w tym poprzedzonego zamieszkami i wybuchem krwawej rewolucji.
Od strony klasowej państwa można podzielić na: niewolnicze, feudalne, stanowe (klasowe), kapitalistyczne (burżuazyjne), socjalistyczne (komunistyczne, etatystyczne) oraz „partyjne”. Dla państw niewolniczych charakterystyczne jest występowanie w nich niewolników i ich właścicieli, którzy w sposób arbitralny decydują o losie tych pierwszych. W państwach feudalnych występowali wasale zależni od seniorów, którzy nadali im ziemię w lenno (feudum), przy czym wasal jednego seniora mógł być seniorem wobec swoich wasali. Społeczeństwo państw stanowych (klasowych) dzieli się na różne stany (klasy, kasty), które są mniej lub bardziej uprzywilejowane/dyskryminowane względem pozostałych. Dawniej do takich stanów należeli w szczególności chłopi, mieszczaństwo, szlachta, duchowieństwo i magnateria. W dzisiejszych Indiach wyróżnia się natomiast cztery następujące klasy: bramini (kapłani i uczeni), kszatrijowie (władcy i wojownicy), wajśjowie (kupcy i rzemieślnicy), śudrowie (rolnicy i osoby pełniące funkcje służebne) oraz niedotykalni (którym przydzielane są najgorsze prace). Państwa kapitalistyczne cechuje rozwarstwienie majątkowe w połączeniu z poszanowaniem własności prywatnej i z co do zasady wolnorynkową gospodarką. W państwach socjalistycznych (komunistycznych, etatystycznych) dominuje tzw. własność społeczna lub państwowa (oficjalnie należy ona np. do „ludu pracującego miast i wsi”), a gospodarka jest w większym lub mniejszym stopniu centralnie sterowana lub w inny jeszcze sposób planowana i kontrolowana przez państwo. W państwach partyjnych władza należy nieprzerwanie do jakiejś partii politycznej, której członkowie, zwłaszcza ci ważniejsi, korzystają z różnych przywilejów, mając wyraźnie lepszą pozycję społeczną niż inni obywatele.
Państwa, jakie chcą sprawować kontrolę nad życiem jednostki w jak największym – technicznie możliwym do wykonania – zakresie zwykło się nazywać państwami totalitarnymi. W sytuacji zaś, w której władza państwowa nie liczy się w ogóle ze zdaniem obywateli, można mówić o despotii lub tyranii albo „zamordyzmie”.
Ponadto państwa dzielą się na unitarne (jednolite) i federalne (złożone). W przypadku państw federalnych (federacyjnych, związkowych) dochodzi do rozgraniczenia władzy (suwerennej), jaka sprawowana jest na poziomie centralnym dla wszystkich części federacji, od władzy (suwerennej), jaka sprawowana jest na poziomie poszczególnych części federacji odrębnie przez każdą z tych części. Przy tym często przyjmuje się tu, że kwestie, które nie zostały wyraźnie zarezerwowane dla władzy federalnej, wchodzą w zakres władzy wykonywanej przez poszczególne części federacji. Za źródło władzy federalnej – przynajmniej w teorii – może też uchodzić tutaj wola władz takich części. Same zaś takie części zwane są bardzo różnie, np. landami, kantonami, regionami, prowincjami, krajami związkowymi, stanami, jurysdykcjami, republikami.
Państwami federalnymi są np.: Republika Federalna Niemiec, Konfederacja Szwajcarska, Stany Zjednoczone Ameryki, Federacja Rosyjska i Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej, w którym – poza innymi jeszcze kwestiami wynikającymi z tzw. dewolucji (ang. devolution) – mamy do czynienia z trzema jurysdykcjami: Anglia i Walia, Szkocja oraz Irlandia Północna (tzw. czasem Ulster). Państwem unitarnym jest np. Rzeczypospolita Polska. Na granicy państwa federalnego i unitarnego – jak się wydaje – znajduje się natomiast Królestwo Hiszpanii. Zarówno w państwach federalnych, jak i unitarnych mogą istnieć samorządy terytorialne, które z upoważnienia władzy (suwerennej) wykonują pewne zadania publiczne na części terytorium państwowego. W przypadkach bardzo daleko posuniętej samorządności mówi się też o tzw. autonomii38. Przy tym prawo może być tworzone zarówno na szczeblu federalnym i poszczególnych części federacji, jak i na szczeblu poszczególnych jednostek samorządu terytorialnego.
Podobne do państw federalnych są tzw. unie personalne i unie realne. Na mocy pierwszych głową jakiegoś państwa jest głowa (monarcha) innego państwa. Na skutek zawarcia drugich nie tylko głowa państwa (monarcha) jest dla połączonych nimi państw ta sama, ale wspólne dla tych państw są też inne organy lub instytucje państwowe, a często także waluta. Luźniejszymi związkami od unii są co do zasady konfederacje, jakie stanowią związki państw powołane po to, by wspólnie realizować jakiś cel (np. obronny). Po ziszczeniu się też tego celu lub odpadnięciu potrzeby jego urzeczywistniania konfederacja może zostać rozwiązana. Przy tym państwa zrzeszone w konfederację posiadają odmienne organy i instytucje oraz różne głowy państw. W kontekście ogólnej zależności politycznej jakiegoś państwa lub organizacji quasi-państwowej od innego państwa używa się natomiast nazwy terytorium zależne (jakim może być np. kolonia, protektorat czy kondominium; w przypadku tego ostatniego zależność polityczna jest od większej liczby państw niż jedno).
Współcześnie do ograniczania suwerenności poszczególnych państw dochodzi często drogą dobrowolnie zawieranych przez te państwa umów międzynarodowych, w tym powołujących do życia rządowe organizacje międzynarodowe (ang. international governmental organizations lub governmental organizations – w skrócie odpowiednio: IGO i GO)39. Przykładem takich umów i organizacji są: Rada Europy40, ustanawiająca Europejski Trybunał Praw Człowieka41 Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności42, Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych43 oraz Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych44, Amerykańska Deklaracja Praw i Obowiązków Człowieka45, Amerykańska Konwencja Praw Człowieka46, Afrykańska Karta Praw Człowieka i Ludów47, Europejska Karta Samorządu Lokalnego48, Europejska Karta Społeczna49, Unia Europejska (UE)50, Europejski Obszar Gospodarczy (EOG)51, Środkowoeuropejskie Porozumienie Wolnego Handlu (CEFTA)52, Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu (EFTA)53, Wspólny Rynek Południa (MERCOSUR)54, Północnoamerykański Układ Wolnego Handlu (NAFTA)55, Unia Afrykańska56, Organizacja Państw Amerykańskich (OPA)57, Stowarzyszenie Narodów Azji Południowo-Wschodniej (ASEAN)58, Organizacja Narodów Zjednoczonych59, Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD)60, Organizacja Paktu Północnoatlantyckiego (NATO)61, Międzynarodowy Fundusz Walutowy (MFW)62, Organizacja Narodów Zjednoczonych do Spraw Oświaty, Nauki i Kultury (UNESCO)63, Organizacja Narodów Zjednoczonych do Spraw Wyżywienia i Rolnictwa (FAO)64, Światowa Organizacja Handlu (WTO)65, Światowa Organizacja Zdrowia (WHO)66 czy, znoszący kontrole na granicach, tzw. Układ z Schengen67, 68.
Literatura:
1 Po polsku: zdolność traktatowa.
2 Zob. też art. 20-28 Konwencji wiedeńskiej o stosunkach dyplomatycznych sporządzonej w Wiedniu dnia 18 kwietnia 1961 r. (Dz.U. 1965 nr 37 poz. 232) i art. 28-39 Konwencji wiedeńskiej o stosunkach konsularnych sporządzonej w Wiedniu dnia 24 kwietnia 1963 r. (Dz.U. 1982 nr 13 poz. 98).
3 Na terytorium państw tworzy się też dzisiaj czasem tzw. strefy zdemilitaryzowane, na których zabronione jest budowanie i utrzymywanie obiektów wojskowych lub niektórych obiektów wojskowych, oraz strefy zneutralizowane, których nie wolno wykorzystywać do przygotowywania i przeprowadzania działań wojennych, choć dozwolone jest na nich utrzymywanie i budowanie obiektów wojskowych.
4 W sprawie statusu prawnego Antarktydy zob. Układ Antarktyczny, jaki został podpisany w Waszyngtonie w dniu 1 grudnia 1959 r., a wszedł w życie w dniu 23 czerwca 1961 r. (Dz.U. 1961 nr 46 poz. 237, Dz.U. 2000 nr 100 poz. 1087, Dz.U. 2017 poz. 1915) i do którego polski dokument ratyfikacyjny został złożony Rządowi Stanów Zjednoczonych Ameryki w dniu 8 czerwca 1961 r. W sprawie statusu morza otwartego zob. Konwencję Narodów Zjednoczonych o prawie morza, sporządzoną w Montego Bay w dniu 10 grudnia 1982 r., która weszła w życie w dniu 16 listopada 1994 r. i została ratyfikowana przez Polskę w dniu 13 listopada 1998 r., w stosunku do której weszła ona w życie w dniu 13 grudnia 1998 r. (Dz.U. 2002 nr 59 poz. 543 i Dz.U. 2002 nr 59 poz. 544).
5 W Polsce przyjmuje się co do zasady prawo krwi – zob. art. 34 ust. 1 Konstytucji RP i Ustawę z dnia 2 kwietnia 2009 r. o obywatelstwie polskim (Dz.U. 2012 poz. 161 z późn. zm.).
6 W myśl art. 137 Konstytucji RP obywatelstwo polskie nadaje Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej (do jego nadania nie jest już jednak wymagana kontrasygnata ze strony premiera – zob. art. 144 ust. 3 pkt 19 Konstytucji RP).
7 Zgodnie z art. 137 Konstytucji RP na zrzeczenie się obywatelstwa polskiego zgodę musi wyrazić Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej (do wyrażenia takiej zgody nie jest już jednak potrzebna kontrasygnata ze strony premiera – zob. art. 144 ust. 3 pkt 19 Konstytucji RP).
8 Państwa, w których narodowość – i to, co się na nią składa – jest mocno akcentowana, nazywa się państwami narodowymi lub nacjonalistycznymi. Wynaturzeniem takich państw są państwa faszystowskie i nazistowskie, które zakładają wyższość rasową członków jakiegoś narodu nad innymi narodami.
9 Przyjmuje się, że każdy naród ma prawo do samostanowienia [o sobie], przez co rozumie się możliwość podjęcia przez niego decyzji o utworzeniu własnego odrębnego od innych państwa lub o tym, pod jaką władzą, w tym jakiego państwa, chce się on znajdować.
10 Państwo można też pojmować na inne sposoby, np. rozumiejąc je jako: a) odpowiednio zorganizowaną grupę ludzi, b) zespół organów i instytucji państwowych oraz osób w nich zatrudnionych (tzw. aparat państwowy), c) majątek i środki finansowe niebędące własnością prywatną jednostek, d) podmiot prawa w prawie krajowym (wewnętrznym) i prawie międzynarodowym publicznym.
11 Zgodnie z art. 28 ust. 1-4 Konstytucji RP i art. 137 § 1 Kodeksu karnego „godłem Rzeczypospolitej Polskiej jest wizerunek orła białego w koronie w czerwonym polu”, „barwami Rzeczypospolitej Polskiej są kolory biały i czerwony”, „hymnem Rzeczypospolitej Polskiej jest Mazurek Dąbrowskiego”, „godło, barwy i hymn Rzeczypospolitej Polskiej podlegają ochronie prawnej”, „kto publicznie znieważa, niszczy, uszkadza lub usuwa godło, sztandar, chorągiew, banderę, flagę lub inny znak państwowy, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku”.
12 Kategorią pośrednią pomiędzy państwem liberalnym a państwem dobrobytu jest państwo socjalliberalne, które zapewnia swoim obywatelom prawa socjalne, jednak nie na aż tak wysokim poziomie, jak czyni to państwo dobrobytu.
13 Obywatele mogą się nie zgadzać między sobą w szczególności pod względem zasad, na jakich ma dochodzić do rozdziału korzyści (dóbr) i ciężarów między nimi, wyznawanych wartości, preferowanego sposobu sprawowania władzy i dostępu do posad w administracji publicznej (reguł, według jakich te posady mają być poszczególnym osobom przydzielane).
14 Nie dotyczy to jednak Królestwa Arabii Saudyjskiej, które nadal jest monarchią absolutną.
15 Szczególnym rodzajem ustroju państwowego była – zwana czasem libertariańską – Republika X-XIII-
-wiecznej Islandii, w której brak było jakiejkolwiek wykonawczej władzy centralnej mimo istnienia obradującego przez dwa tygodnie w lecie ogólnokrajowego parlamentu (isl. Alþingi), jakiemu przewodniczył Mówca Prawa (isl. Lögsögumaður) i w jakim prawo głosu oprócz dwóch biskupów mieli tzw. wodzowie (łac. goðar), do których na zasadzie dobrowolności przynależeli poszczególni gospodarze (łac. bændr) – szerzej zob. M. Koszowski, Medieval Iceland: the Influence of Culture and Tradition on Law, „Scandinavian Studies” nr 3/2014, s. 333-351 wraz z literaturą tam cytowaną.
16 Do stosowanych obecnie ordynacji proporcjonalnych należą przede wszystkim tzw. metoda d’Hondta i metoda Sainte-Laguë – choć nie są one, a zwłaszcza ta pierwsza, do końca „proporcjonalne”, faworyzując przy przydzielaniu mandatów partie, na które oddano większą liczbę głosów.
17 Władzę prezydenta dodatkowo potęguje tutaj okoliczność, iż do odrzucenia wniesionego przez niego weta do ustawy uchwalonej przez Izbę Reprezentantów i Senat potrzebna jest większość 2/3 głosów każdej z tych dwóch izb – zob. art. 1 ust. 7 akapit 2 Konstytucji USA.
18 Dokładnie władza w imieniu państwa, jego części składowych, gdy jest ono federacją, i jednostek samorządu terytorialnego, jeśli te w nim występują, jest sprawowana przez tzw. organy. Organy te mogą być: a) w zależności od liczby zasiadających w nich osób: jednoosobowe (monokratyczne), dwuosobowe (choć bardzo rzadko) i wieloosobowe (kolegialne, zbiorowe); b) w zależności od tego, czy działają one non stop czy tylko w pewnych przedziałach czasu, np. podczas wyznaczonych sesji: stałe (permanentne) i periodyczne; c) w zależności od okresu, na jaki zostały powołane osoby pełniące ich funkcje: dożywotnie i czasowe (w tym kadencyjne); d) w zależności od tego, czy ich funkcjonowanie zostało przewidziane w konstytucji czy tylko w ustawie: konstytucyjne i ustawowe; e) w zależności od tego, czy tylko one zostały wyposażone w daną kompetencje: wyłączne i wymienne; f) w zależności od tego, czy ich decyzja jest wiążąca czy niewiążąca: decydujące (decyzyjne) i doradcze (opiniodawcze); g) w zależności od tego, czy stanowią one prawo (podejmują decyzje), czy wykonują ustanowione prawo (podjęte decyzje) albo kontrolują wykonywanie (przestrzeganie) ustanowionego prawa (podjętych decyzji): stanowiące, wykonawcze i kontrolne; h) w zależności od tego, czy ich obszar działania obejmuje terytorium całego państwa czy tylko jego części: centralne (ogólnopaństwowe) i terenowe (lokalne, regionalne, miejscowe); i) w zależności od miejsca, jakie zajmują w hierarchii: naczelne, wyższego stopnia, niższego stopnia; j) w zależności od tego, czy są one związane poleceniami (stanowiskiem) innego organu: samodzielne i niesamodzielne; k) w zależności od tego, czy powołują one inne organy lub ich członków czy same lub ich członkowie są przez inne organy powoływane: kreujące i kreowane; l) w zależności od tego, czy zostały utworzone z mocy prawa czy decyzją innych organów: pierwotne i wtórne (pochodne); m) w zależności od tego, czy wchodzą w skład administracji rządowej czy samorządowej (zwanej łącznie publiczną): państwowe i samorządowe (komunalne). Szerzej zob. G.L. Seidler, H. Groszyk i A. Pieniążek, Wprowadzenie do nauki o państwie i prawie, wyd. 2., Lublin 2010, s. 98-101.
19 Zob. art. 4 ust. 1 Konstytucji RP.
20 Zob. art. 4 ust. 2, art. 96 ust. 2, art. 97 ust. 2, 127 ust. 1, art. 169 ust. 2 Konstytucji RP.
21 Zob. art. 104 ust. 1 i art. 108 Konstytucji RP.
22 Zob. art. 7 Konstytucji RP.
23 Pokrewna jej jest zasada państwa prawa lub państwa prawnego (niem.: ein Rechtsstaat, francuskie: l’État de droit) albo państwa praworządnego, przez którą można rozumieć konieczność przestrzegania prawa przez organy władzy publicznej, a także – jak się wydaje – przez obywateli i inne osoby przebywające na terytorium danego państwa – zob. art. 2 Konstytucji RP.
24 Zob. art. 178 ust. 1 Konstytucji RP.
25 Zob. art. 32 i 33 Konstytucji RP.
26 Zob. art. 10 Konstytucji RP.
27 Zob. art. 184 Konstytucji RP.
28 Zob. art. 45 Konstytucji RP.
29 Zob. art. 113 Konstytucji RP.
30 Zob. art. 88 Konstytucji RP.
31 Zob. art. 77 ust. 1 Konstytucji RP.
32 Zob. art. 11 i 12 Konstytucji RP oraz Ustawę z dnia 27 czerwca 1997 r. o partiach politycznych (Dz.U. 1997 nr 98 poz. 604 z późn. zm.).
33 Zob. Ustawę z dnia 7 lipca 2005 r. o działalności lobbingowej w procesie stanowienia prawa (Dz.U. 2005 nr 169 poz. 1414 z późn. zm.).
34 Zob. art. 14 Konstytucji RP.
35 Zob. art. 30, 31 i 35-76 Konstytucji RP.
36 Zob. art. 153 ust. 1 Konstytucji RP.
Wyjątek stanowi tzw. system łupów, zgodnie z którym urzędy i posady państwowe mogą być obsadzane członkami lub zwolennikami zwycięskiej partii politycznej nie tyle z uwagi na posiadane przez nich kwalifikacje, ile przez wzgląd na ich zasługi wobec tej partii. System ten od 1829 r. występuje w Stanach Zjednoczonych Ameryki, będąc obecnie ograniczonym do najwyższych stanowisk państwowych.
37 Bywa, że jego wyroki mogą być później jakąś kwalifikowaną większością głosów, np. 2/3 oddanych głosów, uchylone przez parlament. W Polsce taka możliwość istniała do dnia 17 października 1999 r. – zob. art. 7 Ustawy z dnia 29 kwietnia 1985 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz.U. 1985 nr 22 poz. 98 z późn. zm.) i art. 239 ust. 1 Konstytucji RP.
38 W Polsce autonomię posiadało w latach 1922-1939 województwo śląskie – przy tym jej zakres określała Ustawa Konstytucyjna z dnia 15 lipca 1920 r. zawierająca statut organiczny Województwa Śląskiego (Dz.U. 1920 nr 73 poz. 497). Do dzisiaj zresztą niektórzy mieszkańcy Górnego Śląska żywią do niej sentyment, a nawet chcieliby jej ustanowienia na nowo – zob. postulaty tzw. Ruchu Autonomii Śląska (w skrócie: RAŚ).
39 Należy je odróżniać od pozarządowych organizacji międzynarodowych, które nie powstają na mocy umów międzynarodowych, lecz – mając za członków jednostki (osoby fizyczne, osoby prawne i ułomne osoby prawne) i ich zrzeszenia z różnych państw, a nawet same państwa – są tworzone w ramach możliwości, jakie daje prawo wewnętrzne (krajowe) danego państwa. Przykładem takiej organizacji jest Międzynarodowa Federacja Piłki Nożnej (FIFA), której akt założycielski został podpisany przez 7 państw w Paryżu w dniu 21 maja 1904 r. Należą one przy tym do szerszej od nich kategorii, tzw. organizacji pozarządowych (ang. non-governmental organizations – w skrócie: NGO). Odnośnie do definicji legalnej tych ostatnich organizacji w prawie polskim zob. art. 3 ust. 2 Ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (Dz.U. 2003 nr 96 poz. 873 z późn. zm.).
40 Jej statut został podpisany przez 10 państw w dniu 5 maja 1949 r. i wszedł w życie w dniu 3 sierpnia 1949 r. Polska przystąpiła do niej z dniem 26 listopada 1991 r.
41 Rozpoczął działalność od dnia 3 września 1958 r.
42 Została sporządzona w Rzymie w dniu 4 listopada 1950 r. i podpisana przez 12 państw członkowskich Rady Europy. Weszła w życie w dniu 3 września 1953 r. Polska podpisała ją dnia 26 listopada 1991 r., a ratyfikowała dnia 19 stycznia 1993 r., z tym też dniem weszła ona w życie w stosunku do Polski. Deklaracja o uznaniu jurysdykcji Europejskiego Trybunału Praw Człowieka została złożona przez Polskę w dniu 1 maja 1993 r.
43 Został przyjęty przez Zgromadzenie Ogólne Organizacji Narodów Zjednoczonych w dniu 16 grudnia 1966 r. i otwarty do podpisu w Nowym Jorku w dniu 19 grudnia 1966 r. Wszedł w życie z dniem 23 marca 1976 r. Polska złożyła dokument ratyfikacyjny Sekretarzowi Generalnemu Organizacji Narodów Zjednoczonych w dniu 18 marca 1977 r. (ratyfikowała go w dniu 3 marca 1977 r.), przy czy pakt ten wszedł w życie w stosunku do niej w dniu 18 czerwca 1977 r.
44 Został przyjęty przez Zgromadzenie Ogólne Organizacji Narodów Zjednoczonych w dniu 16 grudnia 1966 r. i otwarty do podpisu w Nowym Jorku w dniu 19 grudnia 1966 r. Wszedł w życie w dniu 3 stycznia 1976. Polska złożyła dokument ratyfikacyjny Sekretarzowi Generalnemu Organizacji Narodów Zjednoczonych w dniu 18 marca 1977 r. (ratyfikowała go w dniu 3 marca 1977 r.), przy czym pakt ten wszedł w życie w stosunku do niej w dniu 18 czerwca 1977 r.
45 Została przyjęta w Bogocie w dniu 2 maja 1948 r.
46 Została przyjęta i otwarta do podpisu w dniu 22 listopada 1969 r. w San José i weszła w życie w dniu 18 lipca 1978 r.
47 Została przyjęta i otwarta do podpisu w dniu 27 czerwca 1981 r. w Nairobi i weszła w życie w dniu 21 października 1986 r.
48 Została przyjęta w Strasburgu dnia 15 października 1985 r. i weszła w życie z dniem 1 września 1988 r. Polska ratyfikowała ją dnia 22 listopada 1993 r. i weszła ona w życie w stosunku do niej z dniem 1 marca 1994 r. Zob. też Europejską Kartę Samorządu Regionalnego, jaka została przyjęta na IV sesji Kongresu Władz Lokalnych i Regionalnych Rady Europy w dniach 3-5 czerwca 1997 r. w Strasburgu.
49 Została sporządzona w dniu 18 października 1961 r. w Turynie (zmieniona protokołem sporządzonym w Strasburgu w dniu 5 maja 1988 r., protokołem sporządzonym w Turynie w dniu 21 października 1991 r. i protokołem sporządzonym w Strasburgu w dniu 9 listopada 1995 r.) i weszła w życie z dniem 26 lutego 1965 r. W dniu 3 maja 1996 r. w Strasburgu została przyjęta Zrewidowana Europejska Karta Społeczna, która weszła w życie z dniem 1 lipca 1999 r. Polska ratyfikowała Europejską Kartę Społeczną w dniu 25 czerwca 1997 r. Zob. też Kartę podstawowych praw socjalnych pracobiorców w krajach Wspólnoty Europejskiej przyjętą na posiedzeniu Rady Europejskiej w Strasburgu w dniu 9 grudnia 1989 r.
50 Polska przystąpiła do niej i istniejącej wtedy Wspólnoty Europejskiej oraz Europejskiej Wspólnoty Energii Atomowej z dniem 1 maja 2004 r. na podstawie traktatu akcesyjnego podpisanego w Atenach (na ateńskiej Agorze u stóp Akropolu) w dniu 16 kwietnia 2003 r. wraz z dziewięcioma innymi przyszłymi członkami Unii Europejskiej i piętnastoma dotychczasowymi jej członkami. Nastąpiło to po wcześniejszym wyrażeniu przez polskich obywateli zgody na akcesję Polski do Unii Europejskiej udzielonej w referendum, jakie odbyło się w dniach 7-8 czerwca 2003 r. Głosów za przystąpieniem było: 77,45%, przeciwko: 22,55%, a frekwencja wyniosła: 58,85% osób uprawnionych do głosowania. Podstawę prawną dla przystąpienia Polski do Unii Europejskiej stanowił art. 90 ust. 1 Konstytucji RP, zgodnie z którym „Rzeczpospolita Polska może na podstawie umowy międzynarodowej przekazać organizacji międzynarodowej lub organowi międzynarodowemu kompetencje organów władzy państwowej w niektórych sprawach”.
51 Porozumienie o jego utworzeniu zostało podpisane w dniu 2 maja 1992 r. w Porto w Portugalii przez 12 państw należących do Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej i 7 państw będących stronami Europejskiego Stowarzyszenia Wolnego Handlu. Weszło ono w życie w dniu 1 stycznia 1994 r. Jego członkami są obecnie kraje Unii Europejskiej oraz Norwegia, Islandia i Liechtenstein.
52 Zostało podpisane w dniu 21 grudnia 1992 r. w Krakowie. Polska była stroną do 2004 r.
53 Powstało dnia 3 maja 1960 r. na mocy konwencji podpisanej w dniu 4 stycznia 1960 r. Obecnie jego członkami są Islandia (od 1970 r.), Liechtenstein (od 1992 r.), Norwegia (od 1960 r.) i Szwajcaria (od 1960 r.).
54 Powstał na mocy traktatu podpisanego w dniu 26 marca 1991 r. w Asunción w Paragwaju.
55 Został podpisany w dniu 17 grudnia 1992 r. przez USA, Meksyk i Kanadę i wszedł w życie z dniem 1 stycznia 1994 r.
56 W dniu 9 lipca 2002 r. zastąpiła Organizację Jedności Afrykańskiej, której karta została podpisana w dniu 25 maja 1963 r. w Addis-Abebie w Etiopii przez 31 niepodległych państw afrykańskich i weszła w życie z dniem 13 września 1963 r.
57 Jej karta została podpisana w Bogocie w dniu 30 kwietnia 1948 r., przy czym stanowi ona kontynuację działającej do tego momentu Unii Panamerykańskiej utworzonej w 1910 r. na bazie Biura Handlowego Republik Amerykańskich, jakie funkcjonowało od 1889 r.
58 Jego deklaracja została podpisana w dniu 8 sierpnia 1967 r. w Bangkoku.
59 Została powołana na mocy Karty Narodów Zjednoczonych, jaka została podpisana przez 50 państw podczas Konferencji Narodów Zjednoczonych w San Francisco w dniu 26 czerwca 1945 r. W stosunku do Polski karta ta weszła w życie z dniem 24 października 1945 r., w którym to dniu został złożony przez Polskę dokument ratyfikacyjny rządowi Stanów Zjednoczonych (ratyfikacja tej karty przez Polskę miała miejsce w dniu 16 października 1945 r.).
60 Zastąpiła powstałą w dniu 16 kwietnia 1948 r. Organizację Europejskiej Współpracy Gospodarczej (OEEC). Rozpoczęła działalność z dniem 30 września 1961 r. na podstawie konwencji podpisanej w dniu 14 grudnia 1960 r. w Paryżu przez 20 państw. Polska podpisała porozumienie o przystąpieniu do niej dnia 11 lipca 1996 r. i stała się jej członkiem z dniem 22 listopada 1996 r.
61 Została utworzona na podstawie Traktatu Północnoatlantyckiego sporządzonego w Waszyngtonie w dniu 4 kwietnia 1949 r. Polska jest jej członkiem od dnia 12 marca 1999 r. Artykuł 5 wspomianego traktatu ustanawia zobowiązanie do wspólnej obrony na wypadek agresji na jedną lub więcej ze stron na terenie Europy lub Ameryki Północnej.
62 O jego utworzeniu wraz z Międzynarodowym Bankiem Odbudowy i Rozwoju postanowiono na konferencji w Bretton Woods w New Hampshire w USA, która odbyła się w dniach 1-22 lipca 1944 r. Jego statut wszedł w życie z dniem 27 grudnia 1945 r. Polska, choć była jednym z jego założycieli, wystąpiła z niego z dniem 14 marca 1950 r., po czym ponownie stała się jego członkiem z dniem 12 czerwca 1986 r.
63 Jej akt konstytucyjny został podpisany w dniu 16 listopada 1945 r. w Londynie przez 37 państw i wszedł w życie z dniem 4 listopada 1946 r. Polska przystąpiła do niej dnia 6 listopada 1946 r., składając w tej dacie dokument akceptacyjny rządowi Zjednoczonego Królestwa.
64 Jej akt konstytucyjny został podpisany w dniu 16 października 1945 w Quebec w Kanadzie przez 34 państwa. Polska wystąpiła z niej z dniem 25 kwietnia 1951 r. i ponownie przystąpiła z dniem 9 listopada 1957 r. (podpisując deklarację ratyfikacyjną w dniu 15 kwietnia 1958 r.).
65 Rozpoczęła działalność w dniu 1 stycznia 1995 r. na mocy porozumienia sporządzonego w Marrakeszu w Maroku, na zakończenie tzw. Rundy Urugwajskiej, w dniu 15 kwietnia 1994 r., zastępując Układ Ogólny w sprawie Taryf Celnych i Handlu (GATT) podpisany w Genewie w dniu 30 października 1947 r. i funkcjonujący od dnia 1 stycznia 1948 r. Wspomniane porozumienie weszło w życie w stosunku do Polski z dniem 1 lipca 1995 r., która przedłożyła dokument ratyfikacyjny Dyrektorowi Generalnemu WHO w dniu 1 czerwca 1995 r. Do GATT Polska przystąpiła w dniu 18 października 1967 r.
66 Rozpoczęła działalność w dniu 7 kwietnia 1948 r.
67 Został zawarty w dniu 14 czerwca 1985 r. w miejscowości Schengen w Luksemburgu. Polska przystąpiła do niego z dniem 21 grudnia 2007 r.
68 Suwerenności państw nie wydaje się natomiast ograniczać, uchwalona w dniu 10 grudnia 1948 r. przez Ogólne Zgromadzenie Organizacji Narodów Zjednoczonych, Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, jaka nie posiada wiążącego charakteru, stanowiąc bardziej deklarację ideową czy swoiste zalecenie.