Sejm, Senat, Prezydent RP, Rada Ministrów, Sąd Najwyższy, sądy powszechne i sądy wojskowe, Naczelny Sąd Administracyjny i wojewódzkie sądy administracyjne, Trybunał Konstytucyjny, Trybunał Stanu, gminy, powiaty, miasta na prawach powiatu, województwa, dzielnice miasta stołecznego Warszawy, związki międzygminne, związki powiatowo-gminne i związki powiatowe, samorządowe kolegia odwoławcze, rządowa administracja terenowa, Narodowy Bank Polski, organy zapewniające bezpieczeństwo i stojące na straży prawa, inne jednostki wykonujące zadania z zakresu szeroko pojmowanej administracji publicznej.
W Polsce władza ustawodawcza spoczywa w rękach Sejmu i Senatu, wykonawcza w rękach Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej i Rady Ministrów, a władza sądownicza w rękach Sądu Najwyższego, sądów powszechnych (sądów rejonowych, sądów okręgowych i sądów apelacyjnych), sądów wojskowych (garnizonowych sądów wojskowych i okręgowych sądów wojskowych), sądów administracyjnych (wojewódzkich sądów administracyjnych i Naczelnego Sądu Administracyjnego), Trybunału Konstytucyjnego i Trybunału Stanu.
Sejm składa się z 460 posłów, a Senat ze 100 senatorów. Przy tym kadencja Sejmu i Senatu trwa cztery lata. Posłowie pochodzą z wyborów wolnych, powszechnych, równych, bezpośrednich, odbywających się w głosowaniu tajnym i proporcjonalnych. Senatorowie muszą być wybierani w wyborach, które są wolne, powszechne, bezpośrednie i odbywające się w głosowaniu tajnym, ale już niekoniecznie równe i proporcjonalne. Obecnie są one większościowe (w wyborach do Senatu jest 100 okręgów wyborczych, przy czym w każdym z nich może zdobyć mandat tylko jedna osoba). Prawo do wybierania posłów i senatorów (tzw. czynne prawo wyborcze) przysługuje obywatelom polskim, którzy najpóźniej w dniu wyborów ukończyli 18 lat i nie są prawomocnym orzeczeniem sądowym ubezwłasnowolnieni lub pozbawieni praw publicznych albo wyborczych. Prawo do kandydowania (tzw. bierne prawo wyborcze) do Sejmu i Senatu przysługuje osobom, które mają prawo do wybierania posłów i senatorów i które ponadto najpóźniej w dniu wyborów kończą odpowiednio 21 i 30 lat. Posłów i senatorów nie wiążą żadne instrukcje wyborców ani przyrzeczenia i obietnice wyborcze tudzież program wyborczy partii politycznej, z list której startowali w wyborach (w tym też sensie ich mandat wyborczy jest wolny).
Sejm może skrócić swoją kadencję uchwałą podjętą większością co najmniej 307 głosów. Przy tym skrócenie jego kadencji automatycznie powoduje skrócenie kadencji Senatu. Sejm i Senat sprawują swoją władzę głównie poprzez wydawanie ustaw, w tym budżetowych1. Posłowie i senatorzy na ogół przynależą do poszczególnych partii politycznych2. W oparciu o zasadę polityczną posłowie mogą tworzyć w Sejmie kluby poselskie lub koła poselskie, a senatorowie kluby senackie lub koła senackie w Senacie. Do utworzenia klubu poselskiego potrzebnych jest co najmniej 15 posłów, a klubu senatorskiego co najmniej 7 senatorów. Do utworzenia koła poselskiego niezbędnych jest co najmniej 3 posłów, a koła senatorskiego co najmniej 3 senatorów. Na innej zasadzie niż polityczna posłowie i senatorzy mogą tworzyć tzw. zespoły. Organami Sejmu są: Marszałek Sejmu, Prezydium Sejmu, Konwent Seniorów i komisje sejmowe. Organami Senatu są: Marszałek Senatu, Prezydium Senatu, Konwent Seniorów i komisje Senatu. Komisje w Sejmie i Senacie mogą być stałe oraz nadzwyczajne. Te drugie powoływane są do realizacji wyznaczonych zadań (celów). Ponadto Sejm może powołać komisję śledczą do zbadania określonej sprawy.
Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej wybierany jest na pięcioletnią kadencję w wyborach wolnych, powszechnych, równych, bezpośrednich i odbywających się w głosowaniu tajnym. Ta sama osoba może zostać nim ponownie tylko jeden raz. Prawo do oddania głosu w wyborach na Prezydenta RP mają obywatele polscy, którzy najpóźniej w dniu wyborów ukończyli 18 lat i nie są prawomocnym orzeczeniem sądowym ubezwłasnowolnieni lub pozbawieni praw publicznych albo wyborczych. Na urząd Prezydenta RP może kandydować osoba mająca czynne prawo wyborcze do Sejmu, która najpóźniej w dniu wyborów kończy 35 lat. Przy tym jej kandydaturę musi poprzeć co najmniej 100 000 obywateli mających prawo do wybierania posłów na Sejm. Prezydentem RP zostaje kandydat, na którego oddano więcej niż połowę ważnych głosów. W razie gdy żaden z kandydatów nie uzyska takiego poparcia, za czternaście dni odbywa się druga tura wyborów prezydenckich, w jakiej wyboru dokonuje się spośród dwóch kandydatów, którzy w pierwszej turze otrzymali największą liczbę ważnie oddanych głosów.
Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej jest najwyższym przedstawicielem Rzeczypospolitej Polskiej i gwarantem ciągłości władzy państwowej. Do jego zadań należy: a) reprezentowanie państwa polskiego w stosunkach zewnętrznych, b) sprawowanie zwierzchnictwa nad Siłami Zbrojnymi Rzeczypospolitej Polskiej (w czasie pokoju za pośrednictwem Ministra Obrony Narodowej), c) czuwanie nad przestrzeganiem Konstytucji RP, d) stanie na straży suwerenności i bezpieczeństwa państwa polskiego oraz nienaruszalności i niepodzielności jego terytorium. Prezydent RP, korzystając ze swoich konstytucyjnych i ustawowych kompetencji, wydaje akty urzędowe. Akty te mają postać rozporządzeń3, zarządzeń i postanowień. Dla swojej ważności wymagają one podpisu Prezesa Rady Ministrów (zwanego potocznie kontrasygnatą) – z wyjątkiem przypadków tzw. prerogatyw prezydenckich, do których należy np. stosowanie prawa łaski, nadawanie orderów i odznaczeń tudzież wyrażanie zgody na zrzeczenie się obywatelstwa polskiego4. Prezydent RP uprawniony jest także do wetowania ustaw przyjętych przez Sejm i Senat oraz kierowania tych ustaw, zanim jeszcze staną się one obowiązującym prawem, do Trybunału Konstytucyjnego w celu sprawdzenia ich zgodności z Konstytucją RP. Przy tym Sejm może odrzucić weto Prezydenta RP większością 3/5 oddanych głosów w obecności co najmniej 230 posłów.
Rada Ministrów (zwana potocznie rządem) składa się z Prezesa Rady Ministrów (zwanego potocznie premierem) i ministrów. W jej skład mogą zostać też powołani wiceprezesi oraz przewodniczący określonych w ustawach komitetów. Przy tym Prezes Rady Ministrów i wiceprezesi Rady Ministrów mogą pełnić również funkcję ministra. Zmian osobowych w składzie Rady Ministrów dokonuje Prezydent RP na wniosek Prezesa Rady Ministrów.
Rada Ministrów prowadzi politykę wewnętrzną i zagraniczną Rzeczypospolitej Polskiej oraz kieruje administracją rządową. Do jej kompetencji należą wszystkie sprawy z zakresu polityki państwa, jakie nie zostały zastrzeżone dla innych organów państwowych i samorządu terytorialnego. Poszczególni ministrowie kierują określonymi działami administracji rządowej (tzw. ministrowie resortowi) lub wypełniają zadania powierzone im przez Prezesa Rady Ministrów (tzw. ministrowie bez teki lub ministrowie zadaniowi). Rada Ministrów, Prezes Rady Ministrów i jej pozostali członkowie wydają rozporządzenia na podstawie szczegółowego upoważnienia zawartego w poszczególnych ustawach i w celu wykonania takich ustaw. Rada Ministrów uchwala rządowe projekty ustaw oraz projekt ustawy budżetowej. Przy tym w tym ostatnim projekcie Sejm i Senat nie mogą wprowadzać poprawek, jakie powodowałyby zwiększenie zaplanowanego przez nią deficytu budżetowego.
Członkowie Rady Ministrów ponoszą indywidualną i solidarną odpowiedzialność polityczną (parlamentarną) przed Sejmem. Prezes Rady Ministrów odpowiada w ten sposób również za podpisane (kontrasygnowane) przez siebie akty urzędowe Prezydenta RP. Przy tym Sejm może wyrazić wotum nieufności pojedynczemu ministrowi większością co najmniej 231 głosów na wniosek zgłoszony przez co najmniej 69 posłów, a Radzie Ministrów większością co najmniej 231 głosów na wniosek zgłoszony przez co najmniej 46 posłów i wskazujący imiennie nowego kandydata na Prezesa Rady Ministrów. Stąd też w odniesieniu do tego drugiego przypadku mówi się o tzw. konstruktywnym wotum nieufności. W razie wyrażenia wotum nieufności pojedynczemu ministrowi Prezydent RP odwołuje go. Gdy wotum nieufności otrzyma Rada Ministrów, Prezes Rady Ministrów składa dymisję Rady Ministrów, którą przyjmuje Prezydent RP, powołując wskazanego we wniosku o to wotum kandydata na Prezesa Rady Ministrów, a na jego wniosek pozostałych członków Rady Ministrów.
Po ogłoszeniu wyników wyborów do Sejmu i Senatu na pierwszym posiedzeniu nowo wybranego Sejmu dotychczasowy Prezes Rady Ministrów składa dymisję Rady Ministrów. Taką dymisję składa on również, ilekroć skorzystał z możliwości zwrócenia się do Sejmu o udzielenie Radzie Ministrów wotum zaufania i wotum to nie zostało uchwalone większością oddanych głosów w obecności co najmniej 230 posłów albo gdy złożył rezygnację ze sprawowanego urzędu. Dymisję tę przyjmuje Prezydent RP5, desygnując (wyznaczając) nowego Prezesa Rady Ministrów i powierzając dotychczasowej Radzie Ministrów dalsze sprawowanie obowiązków do czasu, kiedy zostanie powołana nowa Rada Ministrów. W ciągu 14 dni od dnia pierwszego posiedzenia Sejmu lub przyjęcia dymisji Rady Ministrów Prezydent RP może powołać desygnowanego przez siebie Prezesa Rady Ministrów wraz z zaproponowanymi przez niego członkami Rady Ministrów. Tak powołany przez Prezydenta RP Prezes Rady Ministrów w przeciągu 14 dni przedstawia Sejmowi program działania rządu (tzw. potocznie exposé) wraz z wnioskiem o udzielenie tak powołanej przez Prezydenta RP Radzie Ministrów wotum zaufania. Wotum to Sejm może udzielić bezwzględną większością oddanych głosów w obecności co najmniej 230 posłów. W razie gdy Prezydent RP nie powoła desygnowanego przez siebie Prezesa Rady Ministrów wraz z zaproponowanymi przez niego członkami Rady Ministrów w terminie lub powołana przez Prezydenta RP Rada Ministrów nie otrzyma w terminie wotum zaufania, Sejm – w ciągu 14 dni – może samemu wybrać osobę Prezesa Rady Ministrów oraz proponowanych przez niego członków Rady Ministrów bezwzględną większością oddanych głosów w obecności co najmniej 230 posłów. Tak wyłoniona przez Sejm Rada Ministrów jest następnie powoływana przez Prezydenta RP. W przypadku zaś gdy Sejmowi nie uda się wybrać Prezesa Rady Ministrów i pozostałych członków Rady Ministrów w tym trybie w terminie, Prezydent RP w przeciągu 14 dni powołuje Prezesa Rady Ministrów i na jego wniosek pozostałych członków Rady Ministrów. Przy tym Sejm może udzielić w ciągu 14 dni takiej Radzie Ministrów wotum zaufania zwykłą większością oddanych głosów w obecności co najmniej 230 posłów. Jeśli Sejm tego nie uczyni, Prezydent RP skraca kadencję Sejmu i zarządza nowe wybory6.
Przy tym akty urzędowe Prezydenta RP, o jakich była mowa w dwóch wcześniejszych akapitach, nie wymagają kontrasygnaty Prezesa Rady Ministrów, stanowiąc jego prerogatywy7.
Sędziowie Sądu Najwyższego, sądów powszechnych, sądów wojskowych i sądów administracyjnych są powoływani na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa przez Prezydenta RP na czas nieoznaczony. Są oni nieusuwalni, a ich warunki pracy i wynagrodzenie powinny odpowiadać godności ich urzędu oraz zakresowi ich obowiązków. Przy tym nie mogą oni należeć do partii politycznych i związków zawodowych ani prowadzić działalności publicznej niedającej się pogodzić z zasadami niezależności sądów i niezawisłości sędziów. W sprawowaniu swojego urzędu podlegają tylko Konstytucji RP oraz ustawom. Nie wolno im ulegać jakimkolwiek naciskom zewnętrznym. Oczekuje się od nich, że w swojej działalności orzeczniczej będą niezależni. Sąd Najwyższy8 sprawuje nadzór nad sposobem, w jaki orzekają sądy powszechne9 i sądy wojskowe, w tym drogą rozpoznawania kasacji/skarg kasacyjnych i innych środków odwoławczych od wydanych przez te sądy orzeczeń oraz poprzez podejmowanie uchwał, w jakich wyjaśnia on zagadnienia prawne budzące poważne wątpliwości co do wykładni przepisów prawa (wymagające zasadniczej wykładni ustawy) i rozstrzyga rozbieżności w wykładni przepisów prawnych będących podstawą orzekania, jakie ujawniły się w orzecznictwie tych sądów i jego własnym. Sądy powszechne wydają wyroki głównie w materiach z obszaru prawa prywatnego i prawa karnego. Sądy wojskowe rozpoznają sprawy o określone przestępstwa popełnione przez żołnierzy w czynnej służbie wojskowej, pracowników wojska oraz żołnierzy sił zbrojnych państw obcych przebywających na terytorium Polski i członków ich personelu cywilnego, jeśli stosowna umowa międzynarodowa nie stanowi inaczej. Wojewódzkie sądy administracyjne i Naczelny Sąd Administracyjny10 sprawują kontrolę nad działalnością administracji publicznej pod względem jej zgodności z prawem, w związku z czym rozpoznają skargi na decyzje wydane przez te organy w prawie administracyjnym i podatkowym oraz na ich nieuzasadniony brak działania (bezczynność) tudzież przewlekłość w ich działaniu w tych dziedzinach prawa.
W skład Trybunału Konstytucyjnego (zwanego też czasem negatywnym ustawodawcą) wchodzi 15 sędziów, w tym Prezes i Wiceprezes, wybieranych indywidualnie przez Sejm na 9-letnią kadencję spośród osób wyróżniających się wiedzą prawniczą. Przy tym ponowny wybór na sędziego tego trybunału jest niedopuszczalny. Sędziowie, którzy w nim zasiadają, mają być też niezawiśli i podlegają tylko Konstytucji RP.
Trybunał Konstytucyjny orzeka większością głosów w kwestiach: 1) zgodności ustaw i ratyfikowanych umów międzynarodowych z Konstytucją RP; 2) zgodności ustaw z umowami międzynarodowymi, których ratyfikacja wymagała uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie; 3) zgodności z Konstytucją RP, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i ustawami przepisów prawa wydawanych przez centralne organy państwowe; 4) zgodności z Konstytucją RP celów lub działalności partii politycznych; 5) skargi konstytucyjnej w sprawie zgodności z Konstytucją RP ustawy lub innego aktu normatywnego, na podstawie którego sąd lub organ administracji publicznej zdecydował ostatecznie o wolnościach lub prawach albo obowiązkach skarżącego określonych w Konstytucji RP (nie można w niej jednak skarżyć odmowy przyznania cudzoziemcowi prawa do azylu lub statusu uchodźcy). Ponadto rozpoznaje on spory kompetencyjne pomiędzy wymienionymi w Konstytucji RP centralnymi organami państwa.
Z wnioskiem w sprawie o zbadanie zgodności z aktem prawnym wyższego rzędu, o jakiej była mowa powyżej, mogą wystąpić: Prezydent RP, Marszałek Sejmu, Marszałek Senatu, Prezes Rady Ministrów, 50 posłów, 30 senatorów, Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego, Prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego, Prokurator Generalny, Najwyższa Izba Kontroli, regionalne izby obrachunkowe (kontrolują finanse jednostek samorządu terytorialnego), Rzecznik Praw Obywatelskich, a w ograniczonym zakresie przedmiotowym, jaki wynika z zakresu ich działalności, także Krajowa Rada Sądownictwa, organy stanowiące jednostek samorządu terytorialnego, ogólnokrajowe organy związków zawodowych, ogólnokrajowe władze organizacji pracodawców i ogólnokrajowe władze organizacji zawodowych oraz kościoły i inne związki wyznaniowe. Również każdy sąd (skład orzekający) może się zwrócić do Trybunału Konstytucyjnego z pytaniem prawnym co do zgodności z aktem prawnym wyższego rzędu, o jakiej była mowa w powyższym akapicie, jeżeli od odpowiedzi na to pytanie zależy rozstrzygnięcie sprawy, w jakiej toczy się przed nim postępowanie.
Skargę konstytucyjną może wnieść każdy, czyje konstytucyjne wolności lub prawa zostały naruszone, w terminie 3 miesięcy od dnia doręczenia mu prawomocnego wyroku, ostatecznej decyzji lub innego ostatecznego rozstrzygnięcia w sprawie, jakiej dotyczyć ma ta skarga – pod warunkiem jednak, że wyczerpał on wcześniej tzw. drogę prawną (skorzystał z innych przysługujących mu w tej sprawie środków zaskarżenia).
Wniosek do Trybunału Konstytucyjnego o rozstrzygnięcie sporu kompetencyjnego mogą złożyć: Prezydent RP, Marszałek Sejmu, Marszałek Senatu, Prezes Rady Ministrów, Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego, Prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego i Prezes Najwyższej Izby Kontroli.
Przy tym Trybunał Konstytucyjny jest tutaj związany zakresem zaskarżenia znajdującym się we wniosku, pytaniu prawnym albo skardze konstytucyjnej. Zakres ten obejmuje wskazanie kwestionowanego aktu prawnego lub jego części (określenie przedmiotu kontroli) oraz zarzut niezgodności z Konstytucją RP, ratyfikowaną umową międzynarodową lub ustawą (podanie wzorca kontroli). W ramach też niego trybunał ten bada zarówno treść kwestionowanego aktu prawnego (jakiejś jego części), jak i istnienie kompetencji i dochowanie trybu wymaganego przepisami prawa do jego wydania albo zawarcia lub ratyfikowania, gdy stanowi on umowę międzynarodową11.
Trybunał Stanu składa się z przewodniczącego, którym jest Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego, oraz 2 zastępców przewodniczącego i 16 członków wybieranych przez Sejm spoza grona posłów i senatorów na czas trwania kadencji Sejmu. Przy tym na zastępców jego przewodniczącego oraz co najmniej 8 jego członków muszą zostać wybrane osoby posiadające kwalifikacje wymagane do zajmowania stanowiska sędziego. Wszyscy członkowie Trybunału Stanu mają być też niezawiśli w orzekaniu i podlegać tylko Konstytucji RP i ustawom.
Odpowiedzialność przed Trybunałem Stanu za naruszenie Konstytucji RP lub ustawy w związku z zajmowanym przez siebie stanowiskiem lub w zakresie swojego urzędowania (tj. za tzw. delikt konstytucyjny) ponoszą: Prezydent RP (tymczasowo wykonujący jego obowiązki Marszałek Sejmu lub Marszałek Senatu)12, Prezes Rady Ministrów, pozostali członkowie Rady Ministrów, Prezes Najwyższej Izby Kontroli, członkowie Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji, Prezes Narodowego Banku Polskiego, osoby, którym Prezes Rady Ministrów powierzył kierowanie ministerstwem, oraz Naczelny Dowódca Sił Zbrojnych. Przy tym Prezydent RP i członkowie Rady Ministrów ponoszą odpowiedzialność przed Trybunałem Stanu również za naruszenie Konstytucji RP i ustawy bez związku z zajmowanym przez siebie stanowiskiem lub poza zakresem swojego urzędowania. Ponadto Prezydent RP odpowiada przed tym trybunałem za popełnienie każdego przestępstwa i przestępstwa skarbowego, a członkowie Rady Ministrów za popełnienie przestępstwa i przestępstwa skarbowego pozostającego w związku z zajmowanym przez nich stanowiskiem. Poza podmiotami już wymienionymi odpowiedzialność przed nim ponoszą także posłowie i senatorowie za prowadzenie działalności gospodarczej z osiąganiem korzyści z majątku Skarbu Państwa lub samorządu terytorialnego i nabywanie takiego majątku w zakresie, jaki został im zabroniony stosowną ustawą.
Prezydenta RP w stan oskarżenia przed Trybunałem Stanu stawia Zgromadzenie Narodowe (na które składa się tu Sejm i Senat obradujące wspólnie) uchwałą podjętą większością co najmniej 374 oddanych głosów na wniosek co najmniej 140 jego członków. Członka Rady Ministrów w stan oskarżenia przed Trybunałem Stanu stawia Sejm uchwałą podjętą większością co najmniej 276 oddanych głosów na wniosek Prezydenta RP lub co najmniej 115 posłów. Posła (senatora) w stan oskarżenia przed Trybunałem Stanu stawia Sejm (Senat) uchwałą podjętą na wniosek Marszałka Sejmu (Marszałka Senatu).
W przypadku posła lub senatora Trybunał Stanu decyduje o pozbawieniu ich mandatu. W innych wypadkach za naruszenie ustawy lub Konstytucji RP wymierza on takie kary jak: 1) utrata czynnego i biernego prawa wyborczego w wyborach na Prezydenta RP, w wyborach do Sejmu i Senatu, w wyborach do Parlamentu Europejskiego i w wyborach do organów samorządu terytorialnego; 2) zakaz zajmowania kierowniczych stanowisk lub pełnienia funkcji związanych ze szczególną odpowiedzialnością w organach państwowych i w organizacjach społecznych; 3) utrata wszystkich albo niektórych orderów, odznaczeń i tytułów honorowych; 4) złożenie z urzędu w odniesieniu do Prezydenta RP; 5) utrata zajmowanego stanowiska, z którego pełnieniem związana jest odpowiedzialność przed nim, w przypadku innych osób niż Prezydent RP. Przy tym z uwagi na znikomy stopień społecznej szkodliwości czynu lub szczególne okoliczności sprawy może on poprzestać na uznaniu winy oskarżonego. Za czyny stanowiące przestępstwo lub przestępstwo skarbowe orzeka natomiast takie kary i/lub środki karne, jakie przewiduje Kodeks karny i Kodeks karny skarbowy13.
Samorząd terytorialny wykonuje w Polsce zadania publiczne, jakie nie zostały zastrzeżone –przez Konstytucję RP i ustawy – dla organów innych władz publicznych. Jego jednostkami są: a) gminy, b) powiaty, c) województwa. Szczególnym przypadkiem są tutaj miasta na prawach powiatu (gminy będące miastami na prawach powiatu)14, które będąc gminami, łączą w sobie funkcje gminy i powiatu, wykonując zarówno zadania gminy, jak i zadania powiatu. Przy tym gminy realizują wszystkie zadania samorządu terytorialnego, jakie nie zostały zarezerwowane dla powiatów i województw.
Władzę wykonawczą w jednostkach samorządu terytorialnego sprawują organy wykonawcze tych jednostek, a władzę ustawodawczą organy stanowiące tych jednostek. Pierwszymi są w gminie wójt, burmistrz lub prezydent miasta, w powiecie zarząd powiatu, którego przewodniczącym jest starosta, w mieście na prawach powiatu prezydent miasta (na prawach powiatu), w województwie zarząd województwa, którego przewodniczącym jest marszałek województwa. Wójt, burmistrz i prezydent miasta wybierani są na pięcioletnie (dawniej czteroletnie) kadencje w wyborach wolnych, powszechnych, równych, bezpośrednich i odbywających się w głosowaniu tajnym. W razie gdy żaden z kandydatów nie uzyska ponad połowy ważnie oddanych głosów, przeprowadza się tu ponowne głosowanie, w którym wyboru dokonuje się spośród dwóch kandydatów, którzy w pierwszym głosowaniu otrzymali największą liczbę ważnie oddanych głosów. Ponownie wybranym można zostać tylko jeden raz (dawniej nie było tego ograniczenia). Zarząd powiatu i zarząd województwa jest wyłaniany odpowiednio przez organ stanowiący województwa i organ stanowiący powiatu. Organami stanowiącymi jednostek samorządu terytorialnego są w gminie rada gminy lub rada miejska (jeśli ma siedzibę w mieście), w powiecie rada powiatu, w mieście na prawach powiatu rada miasta, a w województwie sejmik województwa. W ich skład wchodzą tzw. radni, którzy są wybierani w wyborach wolnych, powszechnych, równych, bezpośrednich i odbywających się w głosowaniu tajnym. Ich kadencja jest pięcioletnia.
Gminy i powiaty (miasta na prawach powiatu) mogą tworzyć związki międzygminne, powiatowo-gminne i powiatowe w celu wspólnego wykonywania zadań publicznych lub w celu wspólnej obsługi swoich podmiotów. Organem stanowiącym takiego związku jest jego zgromadzenie, a organem wykonawczym jego zarząd. W skład zgromadzenia związku gminnego wchodzą wójtowie (burmistrzowie, prezydenci miast) gmin uczestniczących w związku. Na wniosek wójta rada gminy może powierzyć reprezentowanie gminy w zgromadzeniu zastępcy wójta albo radnemu. Statut związku międzygminnego może też przyznawać określonym gminom będącym członkami takiego związku więcej niż jeden głos w zgromadzeniu. Dodatkowych przedstawicieli wyznacza wtedy rada gminy. W skład zgromadzenia związku powiatowego lub gminno-powiatowego wchodzi po dwóch reprezentantów powiatów (miast na prawach powiatu)/gmin uczestniczących w związku. Dokładne zasady reprezentacji w takim związku określa rada powiatu (miasta)/rada gminy. Zarząd związku międzygminnego, powiatowo-gminnego i powiatowego jest powoływany i odwoływany przez zgromadzenie takiego związku15.
W mieście stołecznym Warszawie zostały ponadto utworzone tzw. dzielnice miasta stołecznego Warszawy. Działają one na podstawie swojego statutu, jaki nadawany jest im przez radę miasta stołecznego Warszawy, i innych uchwał rady tego miasta przekazujących im zadania i kompetencje gminne i powiatowe, zadania zlecone gminie z zakresu administracji rządowej oraz zadania realizowane na podstawie porozumień zawartych pomiędzy jednostkami samorządu terytorialnego. Ich organem stanowiącym jest rada dzielnicy, której członkowie pochodzą z wyborów wolnych, powszechnych, równych, bezpośrednich i odbywających się w głosowaniu tajnym, jakie są przeprowadzane łącznie z wyborami do rady miasta stołecznego Warszawy. Ich organem wykonawczym jest zarząd dzielnicy, w skład którego wchodzi od
3 do 5 członków, w tym burmistrz dzielnicy, jego zastępca lub zastępcy oraz pozostali członkowie zarządu, jeżeli statut dzielnicy tak stanowi – z tym że w przypadku dzielnic liczących do
100 000 mieszkańców zarząd dzielnicy liczy zawsze tylko 3 osoby. Burmistrz dzielnicy wybierany jest przez radę dzielnicy bezwzględną większością głosów oddanych w głosowaniu tajnym. Pozostali członkowie zarządu dzielnicy wybierani są przez tę radę w takim głosowaniu na wniosek burmistrza dzielnicy zwykłą większością głosów. Jeżeli w ciągu 30 dni od dnia pierwszego posiedzenia rady dzielnicy nie zostanie wyłoniony zarząd dzielnicy, nie później niż w ciągu 14 dni powołuje go, w tym burmistrza dzielnicy, Prezydent miasta stołecznego Warszawy16.
Organami wyższego stopnia – do jakich składa się odwołanie – w indywidualnych sprawach z zakresu administracji publicznej należących do właściwości jednostek samorządu terytorialnego są z zasady tzw. samorządowe kolegia odwoławcze17.
Na obszarze poszczególnych jednostek samorządu terytorialnego działa również tzw. rządowa administracja terenowa (zespolona i niezespolona). W województwie przedstawicielem Rady Ministrów i zwierzchnikiem rządowej administracji zespolonej jest wojewoda. W powiecie (mieście na prawach powiatu) zadania z zakresu administracji rządowej wykonuje starosta (prezydent miasta), który jest przy tym zwierzchnikiem powiatowych służb, inspekcji i straży, jakie wraz ze starostwem i powiatowym urzędem pracy stanowią administrację zespoloną w powiecie18. Administracja niezespolona podlega organom urzędów centralnych, czyli między innymi poszczególnym ministrom.
Centralnym bankiem państwa polskiego jest Narodowy Bank Polski. Posiada on wyłączne prawo emisji polskiego pieniądza oraz ustalania i realizowania polskiej polityki pieniężnej. Jest on także odpowiedzialny za wartość tego pieniądza19.
Do organów zapewniających bezpieczeństwo i/lub stojących na straży prawa (zapewniających jego ochronę) należą w Polsce przede wszystkim: Policja, Straż Miejska, Żandarmeria Wojskowa, Straż Graniczna, Prokuratura Krajowa, prokuratury regionalne, prokuratury okręgowe i prokuratury rejonowe, Ministerstwo Obrony Narodowej, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji, Rada Bezpieczeństwa Narodowego, Agencja Bezpieczeństwa Publicznego, Agencja Wywiadu, Służba Kontrwywiadu Wojskowego, Służba Wywiadu Wojskowego, Siły Zbrojne Rzeczypospolitej Polskiej, Centralne Biuro Antykorupcyjne, Krajowa Administracja Skarbowa, Najwyższa Izba Kontroli, Instytut Pamięci Narodowej (Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu), Rzecznik Praw Obywatelskich, Rzecznik Praw Dziecka, Prokurator Generalny, Minister Sprawiedliwości, Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów, powiatowy (miejski) rzecznik konsumentów, Państwowa Straż Pożarna, ochotnicze straże pożarne, Państwowa Inspekcja Sanitarna, Inspekcja Handlowa, Państwowa Inspekcja Pracy, Urząd Ochrony Danych Osobowych.
Ponadto w Polsce funkcjonuje również wiele innych jeszcze jednostek, jak różne agencje, zakłady, związki, kasy, fundusze, fundacje, instytuty badawcze czy szkoły państwowe, które, wykonując zadania z zakresu szeroko pojmowanej administracji publicznej, cieszą się mniejszą lub większą niezależnością od organów administracji rządowej i samorządowej. Poza samorządem terytorialnym obecne są tu też samorządy zawodowe (np. adwokatów, radców prawnych, lekarzy), samorządy gospodarcze (np. Wielkopolska Izba Przemysłowo-Handlowa) i inne jeszcze samorządy (np. Towarzystwo Doktorantów Uniwersytetu Jagiellońskiego).
Językiem urzędowym w Polsce jest język polski20. Pracownicy urzędów publicznych dzielą się tu też z grubsza na urzędników państwowych tworzących tzw. korpus służby cywilnej21 i urzędników samorządowych22.
Literatura:
1 W przedmiocie procedury, w jakiej są przyjmowane w Polsce ustawy zob. Rozdział XII (Tryb legislacyjny w Polsce i Unii Europejskiej).
2 Zgodnie z art. 1 ust. 1 Ustawy z dnia 27 czerwca 1997 r. o partiach politycznych (Dz.U. 1997 nr 98 poz. 604 z późn. zm.) „partia polityczna jest dobrowolną organizacją, występującą pod określoną nazwą, stawiającą sobie za cel udział w życiu publicznym poprzez wywieranie metodami demokratycznymi wpływu na kształtowanie polityki państwa lub sprawowanie władzy publicznej”.
3 Mogą być one wydawane na podstawie: a) szczegółowego upoważnienia zamieszczonego w jakiejś ustawie w celu tejże ustawy wykonania; b) ustępu pierwszego artykułu numer 234 Konstytucji RP, a więc w czasie stanu wojennego w sytuacji, gdy Sejm nie może się zebrać na posiedzenie, mając wtedy rangę równą ustawie i podlegając zatwierdzeniu ze strony Sejmu na jego najbliższym posiedzeniu (przy czym brak ich zatwierdzenia ze strony Sejmu na takim posiedzeniu oznacza tu pozbawianie ich mocy obowiązującej z dniem takiego posiedzenia).
4 Odnośnie do innych prerogatyw Prezydenta RP zob. art. 144 ust. 3 Konstytucji RP.
5 W razie gdy jej powodem jest rezygnacja z pełnienia funkcji premiera, może on odmówić jej przyjęcia.
6 Prezydent RP może zarządzić skrócenie kadencji Sejmu, w terminie 14 dni, również w przypadku, gdy w przeciągu 4 miesięcy od dnia przedłożenia Sejmowi projektu ustawy budżetowej nie zostanie mu ona – będąc uchwaloną przez Sejm i Senat – przedłożona do podpisu.
7 Zob. art. 144 ust. 3 pkt. 3, 11, 12 i 14 Konstytucji RP.
8 Dzieli się on na Izbę Cywilną, Izbę Karną, Izbę Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, Izbę Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych i Izbę Dyscyplinarną.
9 Dzielą się one na wydziały, takie jak np.: wydział cywilny (odwoławczy), wydział karny (odwoławczy), wydział rodzinny i nieletnich, wydział pracy, wydział ksiąg wieczystych, wydział gospodarczy (odwoławczy), wydział gospodarczy – KRS [Krajowy Rejestr Sądowy], wydział gospodarczy RZ [Rejestr Zastawów], wydział wykonywania orzeczeń, wydział wykonawczy, wydział penitencjarny i nadzoru nad wykonywaniem orzeczeń karnych, wydział ubezpieczeń społecznych czy wydział wizytacyjny (wizytacji).
10 Dzieli się on na Izbę Finansową, Izbę Gospodarczą i Izbę Ogólnoadministracyjną.
11 Zob. art. 67 i 68 Ustawy z dnia 30 listopada 2016 r. o organizacji i trybie postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym (Dz.U. 2016 poz. 2072).
12 Sytuacje, w których Marszałek Sejmu i Marszałek Senatu tymczasowo wykonują (przejmują) obowiązki Prezydenta RP, określa art. 131 ust. 1-3 Konstytucji RP: „Jeżeli Prezydent Rzeczypospolitej nie może przejściowo sprawować urzędu, zawiadamia o tym Marszałka Sejmu, który tymczasowo przejmuje obowiązki Prezydenta Rzeczypospolitej. Gdy Prezydent Rzeczypospolitej nie jest w stanie zawiadomić Marszałka Sejmu o niemożności sprawowania urzędu, wówczas o stwierdzeniu przeszkody w sprawowaniu urzędu przez Prezydenta Rzeczypospolitej rozstrzyga Trybunał Konstytucyjny na wniosek Marszałka Sejmu. W razie uznania przejściowej niemożności sprawowania urzędu przez Prezydenta Rzeczypospolitej Trybunał Konstytucyjny powierza Marszałkowi Sejmu tymczasowe wykonywanie obowiązków Prezydenta Rzeczypospolitej”. „Marszałek Sejmu tymczasowo, do czasu wyboru nowego Prezydenta Rzeczypospolitej, wykonuje obowiązki Prezydenta Rzeczypospolitej w razie: 1) śmierci Prezydenta Rzeczypospolitej, 2) zrzeczenia się urzędu przez Prezydenta Rzeczypospolitej, 3) stwierdzenia nieważności wyboru Prezydenta Rzeczypospolitej lub innych przyczyn nieobjęcia urzędu po wyborze, 4) uznania przez Zgromadzenie Narodowe trwałej niezdolności Prezydenta Rzeczypospolitej do sprawowania urzędu ze względu na stan zdrowia, uchwałą podjętą większością co najmniej 2/3 głosów ustawowej liczby członków Zgromadzenia Narodowego, 5) złożenia Prezydenta Rzeczypospolitej z urzędu orzeczeniem Trybunału Stanu”. „Jeżeli Marszałek Sejmu nie może wykonywać obowiązków Prezydenta Rzeczypospolitej, obowiązki te przejmuje Marszałek Senatu”.
13 Zob. art. 10, 62, 95-101, 126-162, 173-201 Konstytucji RP, Uchwałę Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 30 lipca 1992 r. – Regulamin Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej (M.P. 1992 nr 26 poz. 185 z późn. zm.), Uchwałę Senatu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 23 listopada 1990 r. – Regulamin Senatu (M.P. 1991 nr 2 poz. 11 z późn. zm.), Ustawę z dnia 5 stycznia 2011 r. – Kodeks wyborczy (Dz.U. 2011 nr 21 poz. 112 z późn. zm.), Ustawę z dnia 4 września 1997 r. o działach administracji rządowej (Dz.U. 1997 nr 141 poz. 943 z późn. zm.), Ustawę z dnia 8 sierpnia 1996 r. o Radzie Ministrów (Dz.U. 1996 nr 106 poz. 492 z późn. zm.), Uchwałę nr 190 Rady Ministrów z dnia 29 października 2013 r. – Regulamin pracy Rady Ministrów (M.P. 2013 poz. 979 z późn. zm.), Ustawę z dnia 30 listopada 2016 r. o organizacji i trybie postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym (Dz.U. 2016 poz. 2072) i Ustawę z dnia 26 marca 1982 r. o Trybunale Stanu (Dz.U. 1982 nr 11 poz. 84 z późn. zm.).
14 Zgodnie z art. 91 Ustawy z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym (Dz.U. 1998 nr 91 poz. 578 z późn. zm.) „prawa powiatu przysługują miastom, które w dniu 31 grudnia 1998 r. liczyły więcej niż 100 000 mieszkańców, a także miastom, które z tym dniem przestały być siedzibami wojewodów, chyba że na wniosek właściwej rady miejskiej odstąpiono od nadania miastu praw powiatu, oraz tym, którym nadano status miasta na prawach powiatu przy dokonywaniu pierwszego podziału administracyjnego kraju na powiaty”.
15 Zob. art. 15, 16, 163-172 Konstytucji RP, Ustawę z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (Dz.U. 1990 nr 16 poz. 95 z późn. zm.), Ustawę z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym (Dz.U. 1998 nr 91 poz. 578 z późn. zm.) i Ustawę z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa (Dz.U. 1998 nr 91 poz. 576 z późn. zm.).
16 Zob. Ustawę z dnia 15 marca 2002 r. o ustroju miasta stołecznego Warszawy (Dz.U. 2002 nr 41 poz. 361 z późn. zm.).
17 Zob. art. 17 pkt 1 i art. 127 § 2 Kodeksu postępowania administracyjnego i Ustawę z dnia 12 października 1994 r. o samorządowych kolegiach odwoławczych (Dz.U. 1994 nr 122 poz. 593 z późn. zm.).
18 Zob. art. 152 Konstytucji RP i Ustawę z dnia 23 stycznia 2009 r. o wojewodzie i administracji rządowej w województwie (Dz.U. 2009 nr 31 poz. 206 z późn. zm.).
19 Zob. art. 227 Konstytucji RP oraz Ustawę z dnia 29 sierpnia 1997 r. o Narodowym Banku Polskim (Dz.U. 1997 nr 140 poz. 938 z późn. zm.).
20 Zob. art. 4 Ustawy z dnia 7 października 1999 r. o języku polskim (Dz.U. 1999 nr 90 poz. 999 z późn. zm.): „Język polski jest językiem urzędowym: 1) konstytucyjnych organów państwa; 2) organów jednostek samorządu terytorialnego i podległych im instytucji w zakresie, w jakim wykonują zadania publiczne; 3) terenowych organów administracji publicznej; 4) instytucji powołanych do realizacji określonych zadań publicznych; 5) organów, instytucji i urzędów podległych organom wymienionym w pkt 1 i pkt 3, powołanych w celu realizacji zadań tych organów, a także organów państwowych osób prawnych w zakresie, w jakim wykonują zadania publiczne; 6) organów samorządu innego niż samorząd terytorialny oraz organów organizacji społecznych, zawodowych, spółdzielczych i innych podmiotów wykonujących zadania publiczne”.
21 Zob. art. 153 Konstytucji RP i Ustawę z dnia 21 listopada 2008 r. o służbie cywilnej (Dz.U. 2008 nr 227 poz. 1505 z późn. zm.).
22 Zob. Ustawę z dnia 21 listopada 2008 r. o pracownikach samorządowych (Dz.U. 2008 nr 223 poz. 1458 z późn. zm.).