εφεύγοντας λίγο από το κύριο θέμα του βιβλίου μας, ας
Ξδού με ποιοι ήταν οι Αχαιοί, Δαναοί και Αργείοι που αναφέρονται από τον Όμηρο στα έπη του. Στον πρόλογο της δωδεκά-τομης «Ιστορίας του Ελληνικού Έθνους» της «Εκδοτικής Αθηνών
Α.Ε.» διαβάζουμε: «Κανένας λαός δεν έχει να αντλήσει από την
ιστορία του τόση δύναμη, τόσα διδάγματα και τόση υπερηφάνεια, όσο ο ελληνικός. Αλλά και κανένας λαός δεν διαθέτει τόσα λίγα
μέσα για να γνωρίσει το μακραίωνο και πολυκύμαντο παρελθόν
του».
Δύο πράγματα συμβαίνουν. Ή οι Έλληνες δε διαβάζουν για να
μάθουν, ή οι δάσκαλοι και οι καθηγητές, μας διδάσκουν μόνο την
ανιαρή επίπεδη ιστορία για να γίνονται ευχάριστοι. Η φυλή μας
δεν έχει να επιδείξει μόνο θριάμβους. Έχει και τραγικές συμπεριφορές και ήττες. Είναι σωστό να βλέπουμε το παρελθόν ανεπηρέ-αστοι, με ψυχρό βλέμμα και ανοιχτό μυαλό.
Η λέξη «Ελλάδα» για πρώτη φορά αναφέρεται από τον Όμηρο
στην Ιλιάδα. Ραψωδία Β΄ 682-685 και 478. Αναφέρεται σαν τόπος
που κατοικούσαν οι Μυρμιδόνες και ήταν πατρίδα του Αχιλλέα.
Μνημονεύεται ότι ήταν η περιοχή Φαρσάλων. Ο ερευνητής Θα-νάσης Καρατόλιας υποστηρίζει πως η Φθία είναι τα σημερινά
Φάρσαλα.
Το όνομα «Ελλάδα», «Έλληνες» καθιερώθηκε μετά τα τρωικά, πρώτα στην Θεσσαλία και μετέπειτα στην υπόλοιπη χώρα. Ακόμη
και στη Νότιο Ιταλία και Σικελία που μετά τους αποικισμούς οι
χώρες αυτές ονομάστηκαν «Μεγάλη Ελλάδα».
Η λέξη «Γραικός» στην οποία στηρίζονται οι αντίστοιχες λέξεις των Ευρωπαϊκών γλωσσών για τους Έλληνες, προέρχεται
από μια φυλή της Ηπείρου μετά την κατάκτηση της από τους Ρω-53
μαίους. Η σύγχρονη ονομασία των Ελλήνων και της Ελλάδας είναι: Grec, Grece, Grecia.
Η Ιλιάδα του Ομήρου δεν είναι φυσικά ιστορία. Κάποιο μακρινό ιστορικό υπόβαθρο υπάρχει βέβαια κάτω από τους μύθους, τους θρύλους, τη φαντασία του ποιητή και τις ομίχλες του χρόνου.
Είναι εξ’ άλλου παραδεχτό, πως όλοι οι λαοί που βρίσκονται μακριά από μια ορισμένη βαθμίδα του πολιτισμού, θεωρούν τη μυθολογία σαν πραγματική τους ιστορία.
Οι Έλληνες, μετά την εποχή του Ομήρου, θεωρούσαν τον
Τρωικό πόλεμο σαν ένα από τα πρώτα επεισόδια της ιστορίας
τους. Αν και στην Ιλιάδα αποκαλούνταν Αργείοι, Δαναοί ή Αχαιοί, είχαν συναίσθηση της κοινής τους καταγωγής.
Ο Θουκυδίδης θεωρούσε ότι πρώτη φορά οι Έλληνες πολέμησαν μαζί σα λαός στον πόλεμο της Τροίας. Στο Α΄ βιβλίο της ιστορίας του Πελοποννησιακού πολέμου γράφει τα εξής: «Πριν
από τα τρωικά, τίποτε δεν επιχείρησε από κοινού η Ελλάς. Νομίζω μάλιστα ότι το όνομα αυτό δεν είχε δωθεί ακόμη εις όλη τη
χώρα».
Έχει πια καθιερωθεί η ιδέα ότι οι Αχαιοί, που ανήκαν σε ινδοευρωπαϊκό φύλο, γύρω στο 2.000 π.Χ. κατέβηκαν από βορρά στο
νότιο τμήμα της Βαλκανικής χερσονήσου, στη χώρα που αργότερα ονομάστηκε Ελλάδα.
Το περίεργο είναι, όπως υποστηρίζεται, ότι η κάθοδος αυτή
πραγματοποιήθηκε από την πιο δύσβατη περιοχή, δηλαδή μέσω
Αλβανίας και Πίνδου. Γιατί όχι μέσω της κοιλάδας του Αξιού ή
των στενών του Στρυμώνα;
Ήταν, λοιπόν οι Αχαιοί ινδοευρωπαίοι. Και ποιον λαό εξαι-ρούν οι ιστορικοί; Ποιος λαός της Ευρώπης δεν ανήκει κατ’ αυτούς σε κάποιο ινδοευρωπαϊκό φύλο; Δηλαδή όλοι οι λαοί της
Ευρώπης ήρθαν από τις στέπες της Ανατολής και τις Ινδίες; Φαίνεται πως η Ευρώπη αποτελούσε κενό χώρο και όπως (σύμφωνα
με τη φυσική) η φύση απεχθάνεται το κενό, ήρθαν σαν πλημμυρί-54
δα να τον γεμίσουν ο Ασιάτες. Εδώ υπάρχει μια επιστημονική
ασάφεια.
Η θεωρία της καθόδου των Αχαιών από βορρά παρουσιάζει
κενά. Δεν έχει βεβαιωμένες αποδείξεις. Έχει όμως καθιερωθεί
σαν ιστορική αλήθεια. Ακριβώς σαν τη θεωρία που υποστηρίζει
ότι οι πρώτοι κάτοικοι της Αμερικανικής ηπείρου πέρασαν από
την Ασία στην Αλάσκα και από εκεί προς νότο, από τον Βερίγγειο
Πορθμό. Το πώς ο ξυπόλυτος άνθρωπος κάτω από πολικές θερ-μοκρασίες διένυσε πέντε χιλιάδες χιλιόμετρα παγωμένων εκτάσε-ων δεν το εξετάζει κανείς. Πώς άντεξαν; Τί έτρωγαν; Η θεωρία που υποστηρίχτηκε από μερικούς ιστορικούς και χώ-ρια από τον Γιάννη Κορδάτο, ότι οι Έλληνες (Αχαιοί) ήρθαν στην
Ελλάδα (Πελοπόννησο) από τη Μικρασία, περνώντας από τα νησιά του Αιγαίου, παρά τα σοβαρά της επιχειρήματα, δεν μπόρεσε
να επικρατήσει.
Ένα από τα επιχειρήματα αυτά είναι τα Χετταϊκά αρχεία που
βρέθηκαν στο Μπουγάζκιοϊ της Καππαδοκίας. Τα αποκρυπτο-γράφησε ο Τσέχος γλωσσολόγος Β. Χρόσνυ.
Στα αρχεία αυτά αναφέρονται πολλές φορές οι Αχιγιάβα, που
οι ιστορικοί τους ταύτισαν με τους Αχαιούς. Η επιφύλαξη είναι
ότι τα αρχεία αυτά χρονολογούνται γύρω στο 1350 π.Χ. Τι εν-νοούν οι αρνητές της θεωρίας του Κορδάτου και των συν αυτώ; Ότι οι Αχαιοί κατέβηκαν από το Βορρά στη Βαλκανική και πήγαν
εν συνέχεια στην Καππαδοκία;
Στην κριτική του για όσα υποστηρίζει ο Κορδάτος, ο Δήμος
Βερενίκης γράφει: «Ο Ι. Κορδάτος δεν δέχεται τη γνώμη που επι-κρατεί, πως οι Αχαιοί κατέβηκαν από τη Βόρεια Βαλκανική. Ούτε
αρχαιολογικά ευρήματα, ούτε αρχαίες πηγές υπάρχουν που να
στηρίζουν τη γνώμη αυτή. Οι πρώτοι πολιτισμοί αναπτύχθηκαν
στην Ανατολική Μεσόγειο και οι Αχαιοί πέρασαν στη Βόρεια
Μικρασία και από τα νησιά του Αιγαίου πέρασαν στην Πελοπόννησο».
55
Ο Κ. Άμαντος (Μεγάλη Ελλην. Εγκυκλ. Τόμος 10 σελ. 433) υποστηρίζει πως οι πρώτοι Έλληνες που έφτασαν εδώ δεν ήταν οι
Αχαιοί αλλά οι Ίωνες. Ήταν και οι πρώτοι που ήρθαν σ’ επαφή με
τους Πέρσες και τους άλλους λαούς της Ασίας και γι’ αυτό οι
Τούρκοι ακόμη και σήμερα ονομάζουν τους Έλληνες Γιονάν.
Να δανειστούμε λίγα λόγια από την «Ιστορία της Ελληνικής
Λογοτεχνίας» της Ακαδημίας της Ρωσίας τόμος Ι σελ. 21-22, σχετικά με την αποικιστική κίνηση των Ελλήνων: «Η αποικιστική
κίνηση των αρχαίων Ελλήνων πέρα από τα όρια της Ελλάδας, έπαιξε τεράστιο ρόλο την εποχή εκείνη που οι Έλληνες αποτελούσαν πια ένα σταθερό εθνικό σχηματισμό με καθορισμένα χαρακτηριστικά στη γλώσσα, στα ήθη, στη θρησκεία κλπ.
Η κίνηση αυτή προετοίμασε το έδαφος για την πολιτιστική η-γεμονία του Ελληνικού στοιχείου σε όλη τη Μεσόγειο και χρησί-μευσε σαν αφετηρία για την πιο πέρα ανάπτυξη του ευρωπαϊκού
πολιτισμού αρχίζοντας από τη Ρώμη».
Ως εδώ είναι όλα ομαλά και κατανοητά. Για προσέξτε όμως
καλύτερα τις παρακάτω γραμμές. Αυτές σηκώνουν πολύ συζήτηση: «Αλλά τις ρίζες αυτής της κίνησης πρέπει να τις αναζητήσουμε σε πολύ μακρινή εποχή. Ίσως στο 14ο αιώνα ή στο 13ο αιώνα
π.Χ. όταν ξεμοναχιασμένες ληστρικές ομάδες Αχαιών εξακολου-θούσαν να διατηρούν την επαφή με την πατρίδα τους και μετά την
εγκατάστασή τους μακριά απ’ αυτή. Η επαφή αυτή επέτρεπε τον
ερχομό και νέων αποίκων από την Ελλάδα κι αυτό ίσως έγινε
στην Κύπρο και στην Παμφυλία …».
Τι σημαίνουν τα παραπάνω; Είναι φανερό ότι ο συγγραφέας
του άρθρου συμφωνεί με τις απόψεις του Ι. Κορδάτου: Οι Αχαιοί
ήρθαν από τη Μικρασία.
Δεν το θεωρώ απίθανο, γεωγραφικές, φυλετικές, κοινωνικές, ιστορικές και οικονομικές διεργασίες να διαμόρφωσαν συνθήκες
ώστε να ομαδοποιηθεί από μικρότερες φυλετικές οντότητες ένας
56
πληθυσμός με συγγενική γλώσσα, που με τον καιρό εξελίχτηκε
στην ελληνική.
Αν έτσι έχουν τα πράγματα, ίσως εξηγείται το γεγονός ότι οι
κάτοικοι της Βόρειας Ελλάδας, Ήπειρος, Μακεδονία, Θράκη δεν
ισχυρίστηκαν ποτέ ότι είναι Αχαιοί ή έχουν κανενός είδους συγγένεια μ’ αυτούς.
Όσο και να φαίνεται λογική η θεωρία του Κορδάτου, τελικά
δεν υιοθετήθηκε, δεν έγινε αποδεχτή. Υπάρχουν και μερικοί που
απορρίπτουν και τις δύο θεωρίες. Την από Βορρά ή Μικρασία
κάθοδο των Αχαιών. Υποστηρίζουν πως καμιά κάθοδος πληθυσμών σε τέτοια μεγάλη κλίμακα δεν υπήρξε.
Η χώρα αυτή αποδεδειγμένα κατοικείται από το 6000 π.Χ. α-διάλειπτα . Στις ανασκαφές που έγιναν σε πολλά σημεία του ελληνικού χώρου με προϊστορικό ενδιαφέρον (σπήλαια Πετραλώ-νων Χαλκιδικής και Φράγχθι στην Ερμιονίδα, στη Μαγούλα Βόλου, στις Βόρειες Σποράδες, στις όχθες του Πηνειού, στον παλαι-ολιθικό οικισμό του Σέσκλου στη Θεσσαλία, στη Νικομήδεια της
Μακεδονίας κλπ.) βρέθηκαν αντικείμενα που αποδεικνύουν την
ανθρώπινη παρουσία: σκελετοί, εργαλεία, κατασκευές, ειδώλια
κλπ. Για τη χρονολόγησή τους χρησιμοποιήθηκε η μέθοδος C.14
(ραδιενεργός άνθρακας). Βρέθηκε ότι η ηλικία τους ξεπερνούσε
τα 5.000 χρόνια π.Χ.
Μεταξύ των ευρημάτων υπάρχουν και 2000 περίπου απανθρα-κωμένοι σπόροι σιταριού, που σημαίνει ότι οι μακρινοί εκείνοι
κάτοικοι της ελληνικής γης ήξεραν να το καλλιεργούν. Σίγουρα
θεωρείται σαν μια πολύ σπουδαία ανακάλυψη.
Ο φιλέλληνας συγγραφέας Α. Νίκολσον γράφει: «Οι αναμνήσεις του ελληνικού κόσμου διατηρήθηκαν από τους Έλληνες, αρχικά μέσα από τη συνείδηση, πως δεν ήταν ένας λαός, αλλά ένα
σύνολο οικογενειών και των ηγετών τους, που μιλούσαν μια
γλώσσα παρόμοια αλλά ποτέ την ίδια ακριβώς. Ο Όμηρος βλέπει
τους Έλληνες σαν ένα σμήνος από μέλισσες, δυναμικό, διερευνη-57
τικό, επιθετικό, που σφύζει από τις ανάγκες και τις επιθυμίες των
μελών του, αλλά δεν είναι ποτέ μια απόλυτα ομογενής μάζα.
Δεν πρόκειται για τον στρατό ενός και μόνου έθνους (εννοεί
φυλής). Είναι όπως λέει ο Νέστορας στον Αγαμέμνονα, διαφορετικές φυλές και ομάδες οι οποίες πρέπει να οργανωθούν φατρία τη
φατρία, πληθυσμό τον πληθυσμό υπακούοντας στους ηγέτες τους, ελάχιστα ενοποιημένοι, αρνητικοί στη συνολική κυριαρχία ενός
βασιλιά».
Τώρα, τι σχέση έχουν όλα αυτά με την κάθοδο των Αχαιών
από το Βορρά, είναι βέβαια άλλου παπά ευαγγέλιο. Ας μιλήσουν
οι πανεπιστημιακοί μας δάσκαλοι.
Ο μεγάλος Θουκυδίδης, στον πρόλογο της ιστορίας του Πελοποννησιακού πολέμου, γράφει τα εξής: «Τις φυλές από πού
προήλθαν οι Έλληνες δεν μπορούμε να τις θεωρούμε σαν κάτι το
σταθερό. Πρόβαλλαν και διαλύονταν, διασταυρώνονταν και ανα-κατεύονταν, συνενώνονταν προσωρινά σε συμμαχίες, μετανά-στευαν από περιοχή σε περιοχή και συγχωνεύονταν με τον αρχικό
πληθυσμό της χώρας όπου έφταναν».
Όπως βλέπετε ο μεγάλος ιστορικός δε μιλάει για κάθοδο των
Αχαιών από Βορρά. Δεν υπάρχει καμιά λογική εξήγηση για τον
λόγο αυτής της υποτιθέμενης καθόδου σε μια χώρα ορεινή και
άγονη. Οι λιγοστές κοιλάδες και πεδιάδες της τα χρόνια εκείνα
ήταν έλη και υδρόβια δάση. Ποιο ήταν το δέλεαρ; Γιατί να εγκαταλείψουν τις απέραντες πεδιάδες της Ευρασίας για να έρθουν
στην άκρη της Βαλκανικής Χερσονήσου;
Γιατί ν’ αφήσουν έναν απέραντο ωκεανό εύφορης γης και βο-σκοτόπων μήκους 8.000 χιλιομέτρων και πλάτους 2.000; Από μια
παράξενη συγκυρία και ιδιοτροπία της φύσης οι εκτάσεις αυτές
δεν ήταν σκεπασμένες από αδιαπέραστα δάση. Δεν υπήρχε ζούγκλα. Εκατομμύρια εκατομμυρίων θηλαστικά κάθε είδους έβο-σκαν στ’ ατελείωτα λιβάδια. Που σημαίνει άφθονο κυνήγι και
τροφή. Τί ήρθαν να κάνουν στα κακοτράχαλα Βαλκάνια; Και να
58
βεβαιώνουν οι ιστορικοί ότι οι Ασιάτες Αχαιοί κατέβηκαν στον
ελληνικό χώρο από την Αλβανία!
Ο συγγραφέας και εκδότης της γνωστής εγκυκλοπαίδειας «ΗΛΙΟΣ» Ιωάννης Δ. Πασσάς, στον πρόλογο του ξεχωριστού τόμου
«Αρχαίο Ελληνικό Πνεύμα» στη σελίδα 2 γράφει: «… οι απόψεις
αυταί και κυρίως οι ισχυρισμοί της καταγωγής της ελληνικής φυλής από Ινδοευρωπαίους κλπ. έχουν αρχίσει από τινος να διερευ-νώνται με μεγαλυτέραν προσοχήν, διότι και η αναπτυχθείσα εν τω
μεταξύ ιστορία της εξέλιξης του ανθρώπου … δεν είναι δυνατόν
να δικαιολογήσουν αυτάς τας παλαιάς ασυστάτους και αναποδεί-χτους θεωρίας … τόσον οι Μυκηναίοι όσον και οι Κρήτες ήσαν
Έλληνες και όχι Ινδοευρωπαίοι ή Σκύθαι που κατήλθον από τον
Βορρά για να … εκπολιτίσουν τους Έλληνας».
Ξανατέθηκε το εύλογο ερώτημα: Τι σημάδια άφησαν στο πέ-ρασμά τους για την Ελλάδα; Μνημειακά, ταφικά κ.ά.; Ο λαγός
αφήνει περισσότερα σημάδια διασχίζοντας ένα λιβάδι. Μερικοί
θα ισχυριστούν ότι τα όποια ίχνη τα εξαφάνισε ο χρόνος. Χωρίς
ίχνη πώς γνωρίζουμε προς τα πού κατευθύνθηκε η αγέλη; Υπάρχει ένας κλάδος της επιστήμης που λέγεται «συγκριτική
γλωσσολογία». Ξέρετε τι αποφάνθηκαν οι σοφοί καθηγητάδες
που την υπηρέτησαν; Ότι οι κυριότερες γλώσσες της Ευρώπης, Σλαυϊκά, Γερμανικά, Αρμενικά, Γαλλικά, Αγγλικά, Ελληνικά
κλπ. ανήκουν στην ίδια ομάδα των Ινδοευρωπαϊκών γλωσσών.
Δηλαδή είναι συγγενικές, Ήμαρτον θεέ μου. Συγγενική η ελληνική με τη γερμανική. Το κελάηδημα του αηδονιού με τους κρωγ-μούς του κόρακα!
Τα τελευταία χρόνια πολλοί επιστήμονες αμφισβητούν αυτήν
τη γενική θεωρία. Είναι πολλοί αυτοί που μελετούν και επεξεργά-ζονται μια καινούργια θεωρία που την ονομάζουν «αποϊνδοευρω-παϊσμό». Είναι ένας όρος δύσκολος στην προφορά. Σημαίνει απο-χαρακτηρισμό, ανεξαρτητοποίηση των γλωσσών της Ευρώπης.
59
Δεν είναι σωβινισμός αν πούμε εδώ αυτό που υποστηρίζουν
όλοι οι σοβαροί γλωσσολόγοι στον κόσμο. Η ελληνική γλώσσα
είναι μια από τις τελειότερες στον πλανήτη, αν δεν είναι η τελειό-τερη. Ο Ρωμαίος φιλόσοφος Κικέρων είχε πει: «Αν μιλούσαν οι
θεοί, σίγουρα θα μιλούσαν ελληνικά».
Αυτό καθόλου δε σημαίνει ότι οι Έλληνες, σα λαός, είναι ευ-φυέστεροι από άλλους. Δεν υπάρχουν λαοί έξυπνοι και λιγότερο
έξυπνοι. Οι συγκυρίες καθορίζουν την πρόοδο ή την στασιμότητα.
Συνθήκες γεωλογικές, κλιματικές, ιστορικές, οικονομικές, κοινω-νιολογικές κλπ. Πρέπει να γνωρίζουμε ότι η εξέλιξη δε έγινε παντού στον ίδιο χρόνο και με τον ίδιο ρυθμό. Ούτε οι ανθρώπινες
ομάδες ακολούθησαν τον ίδιο δρόμο στον εξελικτικό τους ανέβα-σμα.
Χτυπητό παράδειγμα για τα παραπάνω αποτελούν οι γηγενείς
κάτοικοι της Αυστραλίας. Οι Αμορίγοι δεν είχαν ξεπεράσει το
στάδιο της νομαδικής ζωής του κυνηγού – συλλέκτη, όταν αποβιβάστηκαν εκεί το 1600 οι άποικοι Ευρωπαίοι. Δεν είχαν μόνιμη
κατοικία, δε γνώριζαν την καλλιέργεια της γης, δεν είχαν εξημε-ρώσει ζώα.
Ας έρθουμε όμως, στα δικά μας. Είναι διαπιστωμένο ότι στις
ευρωπαϊκές γλώσσες σήμερα υπάρχουν πενήντα χιλιάδες λέξεις
που έχουν ελληνική ρίζα.
Δε θα ήταν άδικο οι γλώσσες αυτές αντί να λέγονται ινδοευ-ρωπαϊκές, να ονομαστούν ελληνοευρωπαϊκές. Και να μη ξεχνάει
η χριστιανική Ευρώπη, ότι τα ευαγγέλια γράφηκαν στην ελληνική
γλώσσα.
Μια σπουδαία γαλλίδα ελληνίστρια, η Ζακλίν Ντε Ρομιγί είχε
πει: «Αν η Ελλάδα μας ζητούσε πίσω όλες τις λέξεις της που έχουμε δανειστεί, ο δυτικός πολιτισμός θα κατέρρεε».
Η Ρομιγί ήταν καθηγήτρια της επιγραφικής και της φιλολογίας
και ακαδημαϊκός. Οι πλούσιες εργασίες της περιέχουν όλη την
60
αρχαία ελληνική γραμματεία. Μετάφρασε στα γαλλικά τον Θουκυδίδη. Έφυγε από τη ζωή το 2010.
Πριν από πολλά χρόνια ο Κ. Ο. Μίλερ θεωρούσε ότι απορρί-πτοντας κανείς τους μύθους και τους θρύλους σαν κάτι άχρηστο
για την επιστήμη, είναι σα να κόβει τις ρίζες της εσωτερικής ιστορίας του ελληνικού λαού.
Η αστική ακαδημαϊκή επιστήμη του 19ου αιώνα παραμέρισε
ολότελα τη μυθολογία σαν πηγή της ιστορίας. Οι μαρτυρίες του
Ομηρικού έπους, ακόμη και μετά τις ανασκαφές και τα ευρήματα
του Ερρίκου Σλήμαν 1870-1880 στην Τροία, στις Μυκήνες και
αλλού, χρησιμοποιήθηκαν με πολλές επιφυλάξεις. Το ίδιο και η
ανάδειξη του Μινωικού πολιτισμού από τον Έβανς μετά από 25
χρόνια στην Κρήτη και του Μαρινάτου στη Θήρα.
Οι πολιτισμοί αυτοί εξετάζονταν εντελώς ανεξάρτητα από τον
πολιτισμό της λεγόμενης κλασικής περιόδου στην Ελλάδα, που
άρχισε τον 8ο
ο
- 7 αιώνα π.Χ. Ολόκληρη η σειρά από επιστήμονες
-ανάμεσά τους και μεγάλα ονόματα- προσπάθησαν να μας πείσουν ότι οι πολιτισμοί αυτοί καμία δεν είχαν σχέση με τη μεταγενέστερη ιστορία της Ελλάδος. Αυτοί ανήκαν στην «αρχαϊκή περίοδο» και δεν είχαν επίσης καμιά φυλετική ή γλωσσική συγγένεια
μεταξύ τους. Κατ’ αυτούς η μετέπειτα λάμψη της «κλασικής Ελλάδας» οφείλεται σε ιστορικό θαύμα.
Τις τέτοιες αντιλήψεις ο Φρ. Έγκελς τις χαρακτηρίζει σαν προϊόντα «καθαρής επινόησης και ποιητικής δημιουργίας», άξιες μό-νο για τους ιδεώπληκτους ιστορικούς, που τους χαρακτηρίζει «επιστήμονες του γραφείου».
Στον εικοστό αιώνα, φωτεινά και προοδευτικά μυαλά προσπάθησαν –όχι πάντα με επιτυχία– να μας πείσουν ότι οι πολιτισμοί
εξελίσσονται με αργές διεργασίες και διαδικασίες. Δανείζεται ο
ένας από τον άλλο, σμίγουν, χωρίζουν, αλληλοσυμπληρώνονται.
Το σήμερα ακουμπάει στο χτες, το αύριο θ’ ακουμπήσει στο σήμερα. Δεν υπάρχει παρθενογένεση. Η συνέχεια είναι ολοφάνερη.
61
Δε γνωρίζω τι συμβαίνει στους άλλους λαούς, είναι όμως α-ναμφίβολα πλέον αποδεκτό, ότι η ελληνική μυθολογία έχει στενή
σχέση με την επιστήμη και την ιστορία. Και όσο περνάει ο καιρός
και σωρεύονται νέα στοιχεία από την αρχαιολογία, τη γλωσσολογία, την κοινωνιολογία κλπ. η πιθανότητα γίνεται βεβαιότητα.
Μύθος ήταν η Τροία και οι Μυκήνες πριν από τον Σλήμαν.
Μύθος ο Μινωικός πολιτισμός πριν από τον Έβανς. Πόλεις και
πολιτιστικά κέντρα που στους μύθους αναφέρονται σα φάροι φω-τεινοί, στους ιστορικούς χρόνους χάνουν τη σημασία τους. Πα-ρακμάζουν από κοινωνικά αίτια, από πολέμους, μεταναστεύσεις, σεισμούς κλπ. Η ανάμνησή τους στη λαϊκή φαντασία υπερτονίζε-ται και μέσα στην ομίχλη των καιρών γίνεται θρύλος.
Σε πολλές από τις πόλεις και τα πολιτιστικά κέντρα που αναφέρονται στους μύθους -πιο σωστά στα ερείπια και τα υπολείμματα- έγιναν εκτεταμένες ανασκαφές. Εκτός από τις Μυκήνες, στην
Τίρυνθα, τον Βοιωτικό Ορχομενό, την Πύλο, την Θεσσαλική Ι-ωλκό, Θήβα, Καλυδώνα κλπ. Όλα τα ευρήματα των ανασκαφών
εξετάστηκαν από επιστήμονες διαφόρων ειδικοτήτων με πολύ
προσοχή και σε πολύ χρόνο.
Βασικό συμπέρασμα: τα πιο παλιά «Μυκηναϊκά» στρώματα
εφάπτονται άμεσα με τα υπολείμματα του υλικού πολιτισμού που
θεωρούνται ελληνικά, της λεγόμενης «γεωμετρικής εποχής» 10ο –
ο
8 αιώνα π.Χ. Και κάτι πάρα πολύ σπουδαίο. Οι πήλινες πινακίδες
που βρέθηκαν στ’ ανάκτορα της Πύλου με τη γραμμική γραφή Β΄
κι έγινε η μερική τους ανάγνωση από τους Βίρτις και Τσάγουικ, ήταν γραμμένες στην ελληνική γλώσσα.
Θέλω να κάνω για λίγο το συνήγορο του διαβόλου. Να θέσω
ένα ερώτημα μεγάλης σημασίας: Οι λαοί που ανάπτυξαν τους πολιτισμούς του Αιγαίου, της Κρήτης, και των Μυκηνών ήταν Ινδοευρωπαίοι; Έχουν καμιά σχέση με αυτούς που αργότερα ονομά-σθηκαν Έλληνες; Ξέρουμε ότι ο Αιγαιακός πολιτισμός καταστράφηκε γύρω στο 1.500 π.Χ. από την τρομερή έκρηξη του η-62
φαιστείου της Θήρας. Οι άλλοι δυο άντεξαν μέχρι το 1200 – 1100
π.Χ.
Στο ερώτημα αυτό θέλουμε μια καθαρή απάντηση. Όχι ναι μεν, αλλά και μισόλογα. Τ’ ακούτε προφεσόροι;
Και μια παρατήρηση: Στην καταπληκτική δωδεκάτομη έκδοση
της «ιστορίας του Ελληνικού Έθνους» της εκδοτικής Αθηνών, δεν
έπεσε στην αντίληψή μου καμιά κάθοδος Αχαιών από Βορρά. Λέ-τε να ξεθώριασε πια αυτή η θεωρία;
63
ΧΩΡΙΖΟΝΤΕΣ, ΕΝΩΤΙΚΟΙ ΚΑΙ ΑΝΑΛΥΤΙΚΟΙ
ατά τους χρόνους που οι αλεξανδρινοί γραμματικοί (φι-Κλό λογοι) ασχολούνταν συστηματικά με τα ομηρικά έπη, υπήρξαν από μερικούς αμφιβολίες, αν τα ποιητικά έργα, η Ιλιάδα
και η Οδύσσεια, ήταν έργα του ίδιου συγγραφέα. Γνωστά είναι τα
ονόματα δύο μόνο κριτικών που υποστήριζαν ότι άλλος συνέταξε
την Ιλιάδα και άλλος την Οδύσσεια. Αυτά ήταν του Ξένωνος και
του Ελλάνικου.
Οι δύο αυτοί γραμματικοί για να υποστηρίξουν την άποψή
τους ισχυρίζονταν ότι άλλο ύφος έχει η Ιλιάδα και άλλο η Οδύσσεια. Ότι το ύφος της Ιλιάδας δεν είναι τόσο ευγενές όσο της Οδύσσειας. Μα αυτό ήταν φυσικό. Το ένα έργο έχει πολεμική δράση και το άλλο είναι μεταπολεμικό. Τους δύο αυτούς «χωρίζοντες» και τους οπαδούς των αντιμετώπισε επιτυχώς ο Αρίσταρχος.
Οι απόψεις των «χωριζόντων» καμιά σοβαρή επίδραση δεν είχαν στην ακλόνητη πεποίθηση των αρχαίων ότι τα δύο έπη ήταν
δημιουργήματα του Ομήρου.
Ακούστε τι γράφει για την «Οδύσσεια» ένας διαπρεπής ομηριστής, ο Φέλιξ Τζάκομσον: «Η εξέταση της δομής του έπους αποδεικνύει ότι έχουμε να κάνουμε όχι μόνο με μια ενιαία ποιητική
προσωπικότητα, αλλά και με μια τόσο ενιαία σκέψη. Ώστε δικαι-ούμαστε να προγράψουμε με βεβαιότητα σ’ αυτόν τον ποιητή του
κόσμου των ιδεών, από άποψη θέματος και διατύπωσης, τη δημιουργία των δύο επών. Βέβαια η εξάρτηση της Οδύσσειας από την
Ιλιάδα είναι προφανής».
Και ρωτάω εγώ ο αφελής αναγνώστης των επών: Μπορεί
πραγματικά να πιστέψει κανείς ότι ο Όμηρος, που περιέγραψε τον
δεκαετή πόλεμο των Αχαιών, θα άφηνε άλλον να περιγράψει το
64
τέλος του; (Είναι γνωστό ότι η Ιλιάδα δεν τελειώνει με την πτώση
της Τροίας, αυτή περιγράφεται στην Οδύσσεια).
Σύμφωνα με την Κέισι Ντονέ, καθηγήτρια στο πανεπιστήμιο
του Χιούστον, όσο πιο πίσω πηγαίνουμε στο χρόνο, τόσο πιο πο-λύμορφο, πιο «άγριο» γίνεται το κείμενο του Ομήρου.
Οι «ενωτικοί», όσοι με στοιχεία υπερασπίζονταν την άποψη
ότι τα δύο έπη είναι δημιουργίες του ίδιου ποιητή, στο τέλος, επέ-βαλαν εύκολα τα πιστεύω τους. Ήταν φανερό πως η Οδύσσεια
είχε άμεση σχέση με την Ιλιάδα. Πως δεν μπορούσε να υπάρξει
χωρίς αυτήν. Είχε την ίδια άψογη τεχνική οργάνωση, τα ίδια λε-κτικά και γλωσσικά στοιχεία, τον ίδιο στιχουργικό ρυθμό.
Πολλοί κριτικοί και αναλυτές των ομηρικών κειμένων θέλοντας να υποστηρίξουν την άποψη ότι τα έπη αρχικά αποτελούνταν
από μικρά και ανεξάρτητα τραγούδια και τα συνένωσαν οι ραψωδοί, ψάχνουν ψύλλους στ’ άχυρα. Βρίσκουν μια λέξη μεταομηρι-κή ή προομηρική στο κείμενο ή μια μικρή ασυνέπεια στη διήγηση
και αποφαίνονται πως δεν υπήρξε κανένας Όμηρος. Πως τ’ αριστουργήματα αυτά έγιναν στη διάρκεια των αιώνων, σαν τους
σταλακτίτες, από κάποια φυσική διεργασία.
Πιστεύω πως στην τέτοια αντίληψη φταίει και η ερμηνεία της
λέξης «ραψωδός» Πολλοί την παραλληλίζουν με τη λέξη «ράβω»
δηλ. συνενώνω. Αν όμως ανοίξει κάποιος το μεγάλο ορθογραφικό
και ερμηνευτικό λεξικό του Δημητράκου (σελ.1084) θα διαπιστώσει ότι «Ραψωδώ» σημαίνει και «απαγγέλλω - εγκωμιάζω».
Υπήρξαν και υπάρχουν διάφορες «σχολές» που έργο τους είναι
να «διυλίσουν» τα ομηρικά κείμενα, να κάνουν χημική ανάλυση
στη δομή και την ουσία τους. Στις σχολές αυτές ανήκουν και
σπουδαίοι φιλόλογοι και ομηριστές. Αλλά και πολλοί αδαείς και
άσχετοι. Και αυτοί υποστηρίζουν πως ανήκουν στους «αναλυτικούς ή τους «νεοαναλυτικούς».
Αν αρχίσουμε να αναλύουμε με επιμονή και λεπτομέρεια ένα
αρχιτεκτονικό αριστούργημα (Παρθενώνας, Αγία Σοφία, Καθε-65
δρικός Ναός του Μιλάνου, Ταζ Μαχάλ κλπ.) στο τέλος καταλή-γουμε στο συμπέρασμα ότι τα μνημεία αυτά αποτελούνται από
πέτρες, ξύλα, σίδερα, ασβέστη, κεραμίδια κλπ. Δηλαδή από ευτελή υλικά, Χρειάζεται η ανθρώπινη έμπνευση και διάνοια -συν ε-πίπονη δουλειά και προσπάθεια- για να γίνουν έργα τέχνης.
Συνήθως, όσοι δεν μπορούν να οικοδομήσουν ασχολούνται με
την αποδόμηση. Δεν έχουν τη μεγαλοψυχία να θαυμάσουν και να
χαρούν ένα μεγάλο καλλιτεχνικό έργο. Όλοι αυτοί οι «αναλυτικοί» και «νεοαναλυτικοί» ισχυρίζονται ότι ερευνούν να βρουν την
αλήθεια. Ποια αλήθεια; Να βρουν στοιχεία που να επιβεβαιώνουν
την θεωρία τους, ότι τα έπη δεν είναι δημιουργία ενός ανθρώπου
αλλά συρραφή ξεχωριστών τραγουδιών, διαφορετικών ανώνυμων
αοιδών. Από διαφορετικούς τόπους, διαφορετικές διαλέκτους, διαφορετικές φυλές, σε διαφορετικούς χρόνους. Μα είναι δυνατόν; Είχε δίκαιο ο μεγάλος Κολοκοτρώνης που έλεγε: «Ο κόσμος
ρίχνει πέτρες στις καρυδιές που έχουν καρύδια». Δηλαδή σε όσους διαθέτουν πνευματικές ή άλλες ικανότητες και παράγουν
καρπό, έργο. Ο τρισμεγάλος πάλι Βίκτωρ Ουγκώ έγραφε: «Τα
στοιχειά της φύσης χτυπάνε με μανία τις πιο ψηλές κορφές. Και ο
λαός είναι στοιχείο της φύσης».
Η αλήθεια είναι μία. Στις αρχές του 8ου π.Χ. αιώνα γεννήθηκε
στην Ιωνία ένα φωτεινό ποιητικό μυαλό. Αντλώντας στοιχεία από
τις παλιές παραδόσεις, τα τραγούδια και τους θρύλους της εποχής
του για τα Τρωικά, δημιούργησε ένα δικό του πνευματικό έργο, που έμελλε να μείνει αθάνατο στους αιώνες των αιώνων.
Σίγουρα, ο ωκεανός των στίχων δεν έφτασε στις γενεές που
ακολούθησαν αναλλοίωτος. Τουλάχιστον μέχρι τους Αλεξανδρι-νούς. Κατά καιρούς προστέθηκαν, αλλοιώθηκαν ή αφαιρέθηκαν
στίχοι, Από σκοπιμότητα ή όχι. Να μην ξεχνάμε ότι επί αιώνες, μέχρι την ανακάλυψη της τυπογραφίας, τα κείμενα αντιγράφο-νταν. Αντίγραφο από αντίγραφο. Σε τι υλικό; Αιγυπτιακό πάπυρο
ή επεξεργασμένο δέρμα κατσίκας. Αν από ένα αντίγραφο λόγω
66
φθοράς, έλειπαν στίχοι ή από τον πρώτο αντιγραφέα ήταν δυσα-νάγνωστοι, συμπληρώνονταν με καινούργιους. Πράγμα που συνέβαινε συχνά.
Απέναντι στους αναλυτικούς που υποστήριζαν ότι τα έπη είναι
συλλογή πολλών ποιημάτων, πολλών αοιδών και διαφορετικών, εποχών και τόπων, παρατάχθηκαν οι ενωτικοί. Αυτοί υποστήριζαν
ότι ο προσεχτικός σχεδιασμούς και η καλλιτεχνική αξία των ποιημάτων υποδείκνυε την ύπαρξη ενός σπουδαίου ποιητή σε κάποιο όψιμο στάδιο εξέλιξης του επικού λόγου. Οι παραπάνω ε-ρευνητές (ενωτικοί) έκαναν πολλές έξοχες παρατηρήσεις για την
τέχνη και την τεχνική της Ιλιάδας και της Οδύσσειας.
Η συντριπτική πλειοψηφία των ομηριστών συμφωνεί ότι ο δημιουργός των αθάνατων κειμένων δεν είναι ένας απλός συγκολ-λητής ή διασκευαστής μικρών τραγουδιών ή ποιημάτων που προϋπήρξαν, Όλοι οι μελετητές συμφωνούν πως ο Όμηρος υπήρξε
ένας φάρος για τη σκοτεινή εκείνη εποχή, ένα άτομο με πολύ-πλευρο κι σπάνιο ταλέντο.
67