α επεισόδια που αναφέρονται στην Ιλιάδα λαμβάνουν χώ-Τρα στο τέλος του δέκατου έτους του τρωικού πολέμου.
Όσοι δεν έτυχε να διδαχτούν ή να διαβάσουν τα κείμενα, νομί-ζουν ότι το έπος περιγράφει έναν δεκαετή πόλεμο από την αρχή
μέχρι το τέλος του. Σίγουρα τους έχει επηρεάσει το γεγονός ότι η
Ιλιάδα αποκαλείται «το βιβλίο του πολέμου» και το μόνο που κάνει είναι να εξιστορεί τα κατορθώματα των ηρώων. Δηλαδή κάτι
σαν ευχάριστο και εύπεπτο παραμύθι.
Μα αν ήταν έτσι τα πράγματα φίλοι μου, πώς γίνεται επί 2.500
χρόνια να απασχολεί η Ιλιάδα τη διανόηση της Ευρώπης και όχι
μόνο; Και πώς γίνεται ο Όμηρος να θεωρείται αναντίλεκτα ο πατέρας της δυτικής λογοτεχνίας;
Η Ιλιάδα δεν αφηγείται ούτε την αρχή ούτε το τέλος του τρωικού πολέμου. Όπως προείπαμε τα επεισόδια αναφέρονται στο τέλος του δέκατου έτους του πολέμου. Το παράξενο είναι ότι τα επεισόδια διαρκούν μόνο 51 μέρες. Και το πιο εκπληκτικό είναι ότι
οι μάχες που περιγράφονται είναι μόνο τεσσάρων ή πέντε ημερών! Οι υπόλοιπες 46 μέρες ή είναι κενές ή αναφέρονται σε δράσεις και επεισόδια εκτός μάχης.
Φυσικά ο Όμηρος δεν ξεχνάει τον δεκαετή πόλεμο, ακολουθεί
όμως δική του μέθοδο για να τον εξιστορήσει. Με τη διήγηση μέ-σα στη διήγηση. Δεν αφηγείται μονάχα ο ποιητής. Αφηγούνται
και άλλοι μέσα στην αφήγηση. Επεισόδια του δεκαετούς πολέμου
ακούγονται από στόματα πρωταγωνιστών ή από τους διάφορους
αοιδούς. Μόνο που τα γεγονότα δεν ακολουθούν χρονολογική
σειρά. Μια μπρος και μια πίσω. Σύμφωνα με το σχέδιο που έχει
καταστρώσει ο δημιουργός.
86
Αναφέροντας την περίληψη των περιεχομένων της Ιλιάδας, πρέπει πάντα να έχουμε κατά νου, ότι ο Όμηρος δε γράφει ιστορία. Το τονίζουμε αυτό πολλές φορές. Η Ιλιάδα είναι μια ποιητική
δημιουργία. Σίγουρα μέσα στην ομίχλη των διηγήσεων και των
θρύλων υπάρχουν και δυσδιάκριτα σημάδια ιστορίας. Και να μην
είμαστε αφελείς. Ο πόλεμος της Τροίας δεν έγινε για τα μάτια
καμιάς ωραίας Ελένης. Έχουμε κάθε λόγο να υποθέσουμε ότι στις
παραδόσεις για τον τρωικό πόλεμο αντικαθρεφτίζονται πραγματικοί πόλεμοι που έγιναν για δύο κυρίως λόγους. Για την πρώιμη
αποικιακή εξόρμηση για την κατάκτηση των μικρασιατικών ακτών της Αιολίας και πιθανόν για πειρατεία και αρπαγές (ραψ.
Ζ΄). Να υπενθυμίζουμε εδώ κάτι, που δεν είναι πολύ γνωστό. Το
συντριπτικό βάρος και η λάμψη της Ιλιάδας άφησε στο μισοσκόταδο έναν προομηρικό μύθο. Σύμφωνα με την παράδοση το κάστρο της Τροίας είχε καταλειφθεί για πρώτη φορά πενήντα χρόνια
νωρίτερα από τον Ηρακλή και τους συντρόφους του.
Ο μύθος έχει ως εξής: Όταν στη χώρα ήταν βασιλιάς ο Λαομέδοντας, πατέρας του Πριάμου, ένας θαλασσινός δράκος σταλμέ-νος από τον Ποσειδώνα αφάνιζε ανθρώπους και κτήματα του βασιλείου. Διαλάλησε λοιπόν, πως σε όποιον λύτρωνε τον τόπο από
το τέρας θα χάριζε τις περίφημες αθάνατες φοράδες του, που είχε
κληρονομήσει από τον παππού του. Περαστικός από τα μέρη εκείνα ο Ηρακλής κατάφερε να εξοντώσει το θηρίο. Μάταια όμως
περίμενε να πάρει την αμοιβή του. Ο Λαομέδοντας αρνείται να
του δώσει τα άλογα. Οργισμένος ο ήρωας φεύγει για να ξαναγυ-ρίσει να πάρει εκδίκηση.
Με έξι μόνο καράβια ο Ηρακλής με λιγοστούς άνδρες και με
κύριο σύντροφο τον Τελαμώνα, τον πατέρα του μεγάλου Αίαντα, κατορθώνει να πατήσει το κάστρο μέσα σε λίγες μόνο μέρες, να
σκοτώσει τον Λαομέδοντα και τους γιους του όλους, εκτός από
τον Πρίαμο και να χαλάσει την πόλη.
87
Το κατόρθωμα αυτό του Ηρακλή περνάει φευγαλέα από την
Ιλιάδα, καθώς ο γιος του Ηρακλή ο Τληπόλεμος θυμίζει στον Λύ-κιο Σαρπηδόνα την καταγωγή του, λίγο προτού χτυπηθούν στον
κάμπο της Τροίας (Ε΄ 638κ):
«Για τον τρανό ποτέ δε άκουσες τον Ηρακλή να λένε, τον αντρειωμένο, λιονταρόκαρδο πατέρα μου ως τώρα; Κάποτε εδώ του Λαομέδοντα να πάρει τ’ άτια εδιάβη, κι είχε έξι μοναχά πλεούμενα και λιγοστούς συντρόφους·
το κάστρο ωστόσο το διαγούμισε κι ερήμωσε τις στράτες».
Σίγουρα για το κατόρθωμα αυτό του Ηρακλή θα υπήρξαν αοιδοί και ποιητές που τραγούδησαν την πτώση του κάστρου για
πρώτη φορά. Και σίγουρα άξιζε να δοξαστεί περισσότερο. Όμως
ένας ολιγοήμερος αγώνας με δύο μόνο ήρωες, τον Ηρακλή και
τον Τελαμώνα και με λίγους συντρόφους δεν προσφέρονταν για
μεγάλη δημιουργία, καθώς δεν είχε πολλές περιπέτειες.
Το επεισόδιο χάθηκε κάτω από τον τεράστιο όγκο της παν-στρατιάς των Αχαιών με τους πολλούς βασιλιάδες. Και τους ήρωες, που δέκα ολόκληρα χρόνια μάχονταν για να κυριεύσουν το
κάστρο. Εξάλλου το έχουμε ξαναπεί: Κάθε καινούργια μεγάλη
δημιουργία, όπως η Ιλιάδα, θάβει την παλιά.
Κεντρικός μύθος της Ιλιάδας, όπως αναφέρεται στον πρώτο
κιόλας στίχο του έπους, είναι η μήνις, ο θυμός του Αχιλλέα. Στη
ραψωδία Α΄ περιέχεται η φιλονικία ανάμεσα στον Αγαμέμνονα, αρχηγό του Αχαϊκού στρατού και βασιλιά των Μυκηνών και του
Αχιλλέα αρχηγού του Θεσσαλικού στρατού των Μυρμιδόνων. Η
αρχή των γεγονότων είναι η εξής:
Στο στρατόπεδο των Αχαιών επί εννέα μέρες πέφτει λοιμός.
Τον στέλνει ο θεός Απόλλων γιατί μια ιέρειά του η Χρυσηίδα είναι αιχμάλωτη του Αγαμέμνονα ο οποίος αρνείται να την απελευθερώσει, κακολογώντας μάλιστα τον Χρύση τον πατέρα της που
του έφερε δώρα για να την ελευθερώσει. Γίνεται συνέλευση του
88
στρατού που αποφασίζει με προτροπή του Αχιλλέα να επιστραφεί
η ιέρεια του Απόλλωνα στον πατέρα της.
Ο Αγαμέμνονας δέχεται αλλά παίρνει από τη σκηνή του Αχιλλέα την Βρισηίδα που ήταν δική του σκλάβα. Ο Αχιλλέας θιγμέ-νος εξοργίζεται και αποσύρεται με τους Μυρμιδόνες του από τον
πόλεμο. Πάνω στην οργή του κάνει ένα ασυγχώρητο ατόπημα.
Στέλνει τη μητέρα του τη θεά Θέτιδα να παρακαλέσει τον Δία να
χαρίσει τη νίκη στους Τρώες.
Όταν περνάμε στις ραψωδίες Β΄ και Γ΄ μας δημιουργείται η
εντύπωση ότι ο τρωικός πόλεμος τώρα αρχίζει. Δίνεται ο περίφημος κατάλογος των Αχαϊκών πλοίων και η απαρίθμηση των δυνάμεων των Τρώων και των συμμάχων τους. Γίνεται η επιθεώρηση
των αρχηγών του στρατού από τον Αγαμέμνονα. Δίνεται μια σύντομη μάχη, χωρίς νικητή μεταξύ Αχαιών και Τρώων.
Μεσολαβεί η ένορκη συμφωνία να γίνει μια μονομαχία ανάμεσα στο Μενέλαο και τον Πάρη – Αλέξανδρο για να λυθεί το θέμα
της Ελένης και των θησαυρών. Οι Τρώες βλέποντας την υπεροχή
του Μενέλαου παραβιάζουν τη συμφωνία βάζοντας τον Λύκειο
Πάνδαρο να τοξεύσει τον Μενέλαο. Η θεά Αφροδίτη αρπάζει τον
Πάρη και τον πηγαίνει στην Ελένη. Και η πόλεμος ξαναρχίζει.
Οι Έλληνες στην αρχή νικούν (ραψ. Δ΄, Ε΄). Ο Έκτορας πηγαίνει μέσα στην Τροία για να κάνει δέηση στην Αθηνά και αποχαι-ρετά τη γυναίκα του Ανδρομάχη. Η σκηνή αυτή είναι από τις
δραματικότερες της Ιλιάδας.
Όταν ο Έκτορας ξαναγυρίζει στη μάχη, μονομαχεί με τον Αίαντα αλλά δεν νικάει κανείς. Την επόμενη μέρα γίνεται με συμφωνία των εμπόλεμων εκεχειρία για να θάψουν τους νεκρούς. Στη
συνέχεια οι Αχαιοί σκάβουν τάφρο γύρω από το στρατόπεδό τους
χτίζοντας κι ένα πρόχειρο τοίχος για να προστατεύσουν τα καράβια (Η). Την επόμενη γίνεται φοβερή μάχη. Οι Αχαιοί υποχωρούν
και οι Τρώες είναι έτοιμοι να κάψουν τα καράβια (Θ). Ο Οδυσσέας, ο Αίας και ο Φοίνικας με εντολή του Αγαμέμνονα πάνε πρε-89
σβεία στον Αχιλλέα και του ζητούν να επιστρέψει στη μάχη δη-λώνοντας πως ο βασιλιάς θα του επιστρέψει τη σκλάβα και μάλιστα προσφέρεται να του δώσει την κόρη του για γυναίκα. Ο Αχιλλέας αρνείται πεισματικά (Ι).
Οδυσσέας και Διομήδης μπαίνουν νύχτα στο στρατόπεδο των
Τρώων σκοτώνουν τον σύμμαχό τους Ρήσο και του παίρνουν τα
περίφημα άλογα (Κ). Στην άγρια μάχη της επόμενης μέρας αριστεύει ο Αγαμέμνονας αλλά τραυματίζεται. Οι Αχαιοί υποχωρούν. Ο Τρώες γκρεμίζουν το τείχος και απειλούν να κάψουν τα
πλοία (Λ, Μ, Ν, Ξ, Ο).
Ο Πάτροκλος, ο πιο στενός φίλος του Αχιλλέα, τον πείθει να
του δώσει την πανοπλία του και να του επιτρέψει να βοηθήσει
τους Αχαιούς με τους Μυρμιδόνες. Οι Τρώες νικιούνται, όμως ο
Έκτορας σκοτώνει τον Πάτροκλο (Π). Ακολουθεί γύρω από τον
νεκρό ήρωα φοβερή μάχη που πρωταγωνιστεί ο γενναίος Αίας.
(Ρ). Ο Έκτορας, παίρνει και φορεί τα όπλα του Αχιλλέα, ο οποίος
μαθαίνει το θάνατό του Πάτροκλου . Βγαίνει από τη σκηνή του
και ωρύεται δυνατά τρις φορές. Στο άκουσμα της φωνής του οι
Τρώες υποχωρούν.
Ο Αχιλλέας μαθαίνει από τη Θέτιδα, τη μητέρα του, ότι αν
σκοτώσει τον Έκτορα θα σκοτωθεί σύντομα και ο ίδιος. Αυτός δε
διστάζει και θέλει να εκδικηθεί το θάνατο του φίλου, νιώθοντας
ίσως και κάποια ενοχή που του δάνεισε τα όπλα του κι έγινε άθε-λά του αιτία να σκοτωθεί. Τη νύχτα ο Ήφαιστος του ετοιμάζει
καινούργια πανοπλία (Σ).
Με πρωτοβουλία του Αχιλλέα συγκαλείται η συνέλευση του
στρατού και με τη συνδρομή του Οδυσσέα γίνεται η συμφιλίωση
Αχιλλέα – Αγαμέμνονα (Τ). Καθώς πλησιάζουμε στο δραματικό
τέλος, ο Αχιλλέας ξαναμπαίνει στη μάχη και αριστεύοντας σκοτώνει την Έκτορα (Υ, Φ, Χ).
Γίνεται η ταφή του Πάτροκλου και ακολουθούν αγώνες στη
μνήμη του (Ψ).
90
Και φτάνουμε στο δραματικότερο σημείο της Ιλιάδας, λίγο
πριν πέσει η αυλαία. Ένα τέλος που θεωρείται από τα πιο απρό-βλεπτα και πιο τραγικά της παγκόσμιας γραμματείας. Το σώμα
του νεκρού Έκτορα βρίσκεται δώδεκα μέρες πεταμένο έξω από
την σκηνή του Αχιλλέα. Τη νύχτα ο βασιλιάς Πρίαμος μ’ ένα μό-νο συνοδό του έρχεται στη σκηνή του Αχιλλέα, του φονιά του
γιού του και ζητάει να πάρει το σώμα του και να το θάψει.
Ποιος το φανταζόταν, ο Αχιλλέας τον καλοδέχεται κλαίγοντας, θυμάμενος και τον δικό του γέρο πατέρα. Φιλεύει τον εχθρό του
και δίνει εντολή να καθαρίσουν και ν’ αρωματίσουν το νεκρό Έκτορα και να τον παραδώσουν στους δικούς του για ταφή. Επί
ένδεκα μέρες οι Τρώες τιμούν τον ήρωά τους και τον καίνε στην
πυρά. Θάβουν τα κόκκαλά του και πάνω του υψώνουν τύμβο (Ω).
Πολλοί ρωτούν: είναι δυνατή μια τέτοια αλλαγή συμπεριφοράς; Ναι. Για τα ποιητικά πρόσωπα μπορεί.
Αφού όλος ο μύθος του έπους έχει σαν κεντρικό θέμα το θυμό
του Αχιλλέα και τη φιλονικία του με τον Αγαμέμνονα γιατί ο ποιητής ονόμασε το έργο του «Ιλιάδα» και όχι, όπως θα περίμενε κανείς, «Αχιλλέως μήνις;». Είναι φανερό πως ο Όμηρος φιλοδόξησε
να δώσει με τον τρόπο του περιληπτικά όλον τον δεκάχρονο αγώνα των Ελλήνων γύρω από το κάστρο του Ιλίου. Και πραγματικά
το κατάφερε, μόνο που τα διάφορα περιστατικά του πολέμου δεν
τα αφηγήθηκε με τη χρονολογική τους σειρά, αλλά παίρνοντας
αφορμή από τη «μήνι» του Αχιλλέα.
Όπως είπαμε και πρωτύτερα με διήγηση μέσα στη διήγηση, με
αφήγηση μέσα στην αφήγηση όπου μιλούν πρωταγωνιστές και μη
για γεγονότα που προηγήθηκαν όπως π.χ. η συγκέντρωση των
Αχαιών στην Αυλίδα, η αναφορά στην ιστορία του Φιλοκτήτη στη
Λήμνο, οι επιδρομές σε άλλες πόλεις της Τρωάδας ή νησιά του
Αιγαίου. Και ενώ το έργο τελειώνει με την ταφή του Έκτορα, ο
ποιητής έχει φροντίσει να μας κάνει βίωμα τον πρόωρο θάνατο
του Αχιλλέα και την άλωση της Τροίας. Αυτός είναι ο μέγας Ό-91
μηρος. Μιλάει για το σήμερα, μας θυμίζει το παρελθόν και ιχνη-λατεί το μέλλον.
92