τη ραψωδία Β΄, λίγο πριν τον κατάλογο των πλοίων, ιδιαί-Στε ρη σημασία έχει ο λόγος του απλού πολεμιστή Θερσίτη
εναντίον του βασιλιά και αρχηγού του στρατού Αγαμέμνονα. Και
ακούγεται στη συνέλευση των Αχαιών και τον ακούνε όλοι. Είναι
πράγματι απορίας άξιο πώς ο λόγος αυτός, σχεδόν επαναστατικός
για τα χρόνια εκείνα και σε συνθήκες πολέμου, έμεινε αλώβητος
μέσα στο κείμενο της Ιλιάδας. Ακούστε τι λέει ο Θερσίτης απευ-θυνόμενος στο βασιλιά:
«Υιέ του Ατρέα, τι πάλε σου ’λειψε και τι παραπονιέσαι; Χαλκό γεμάτα τα καράβια σου και πλησμονή οι γυναίκες
οι διαλεχτές μες στα καλύβια σου, που εσένα πρώτα απ’ όλους
οι Αργίτες δίνουμε, σαν πάρουμε κανένα κάστρο γύρα.
Μπας κι άλλο εσύ χρυσάφι ορέγεσαι, που κάποιος θα μας φέρει
από τους Τρώες τους αλογάρηδες για ξαγορά του γιού του, που εγώ δεμένο εδώ τον έσυρα για απ’ τους Αργίτες άλλος; Μη και καμιά γυναίκα νιούτσικη, να σε κερνά τον πόθο
κι αλάργα μόνος να τη χαίρεσαι; Μ’ αυτό σωστό δεν είναι, να ’σαι ο ρηγάρχης και το ασκέρι σου σε συφορές να ρίχνεις.
Κιοτήδες, τιποτένιοι, Αργίτισσες! Τι Αργίτες πια δεν είστε!
Με τα καράβια πίσω ας γύρουμε στα σπίτια μας, κι αφήστε
τούτον στην Τροία τ’αρχοντομοίρια του να τα κλωσάει μονάχος, να ιδεί, μας έχει αυτός στον πόλεμο, για δε μας έχει ανάγκη».
Το όνομα του Θερσίτη αναφέρει στα έργα του ο Απολλόδωρος
(177κ), ο Σοφοκλής στο έργο του «Φιλοκτήτης», το αναφέρουν
και άλλοι συγγραφείς της αρχαιότητας. Ο Θερσίτης σύμφωνα με
την «Αιθιοπίδα» παραγ. 54κ, ήταν αρχικά ένας αξιόλογος ήρωας
από μεγάλο σόι. Είχε πάρει μέρος στο κυνήγι του Καλυδώνιου
Κάπρου και αργότερα στην Τρωική εκστρατεία. Κι έρχεται η Ι-108
λιάδα και μας παρουσιάζει έναν Θερσίτη αγνώριστο. Εκεί που
στην πατρίδα του ανήκε στην τάξη των αρίστων, τώρα ρίχνεται
περιφρονητικά μέσα στο ανώνυμο πλήθος.
Παρουσιάζεται άσχημος, θρασύς, πολυλογάς, γελοίος. Ένας
καραγκιόζης που προκαλεί το γέλιο. Και τον εξευτελίζει ακόμη
περισσότερο ο Όμηρος, καθώς βάζει τον Οδυσσέα να τον ξυλο-φορτώνει κι εκείνος φοβισμένος και χωρίς κουράγιο σκουπίζει τα
δάκρυά του και ζαρώνει.
Η απόφαση του Ομήρου να γελοιοποιήσει τον Θερσίτη είχε
μια φανερή σκοπιμότητα. Να σώσει πρώτα-πρώτα τη ζωή του.
Γιατί αν δεν τον έπαιρναν στο χωρατό, η φρουρά του βασιλιά θα
τον είχε συλλάβει και εξαφανίσει. Ποιος απλός στρατιώτης μπορεί μπροστά σε όλους να κακολογήσει τον βασιλιά; Και μάλιστα
σε κατάσταση πολιορκίας, κατάσταση πολέμου; Αυτό που πιο
πολύ ήθελε ο ποιητής ήταν να μείνει αλώβητος ο λόγος ο επικρι-τικός του Θερσίτη μέσα στο κείμενο της Ιλιάδας. Αυτό είναι ολο-φάνερο. Ο σκοπός αγιάζει τα μέσα.
Αν ρωτήσουμε το κοινό τι απ’ όλα θα προτιμούσε, να είχε μείνει καθαρός και άγνωστος ο Θερσίτης ή να σωθεί στην Ιλιάδα η
δίκαιη κριτική του, τι νομίζετε ότι θα απαντούσε; Νομίζω πως θα
ήταν σωστό να προτιμήσει τη δεύτερη περίπτωση. Σίγουρα είναι
άδικο να γίνεται περίγελος ένας θαρραλέος άνθρωπος, που τολμά
να σηκώσει φωνή σ’ ένα βασιλιά. Όμως ο σύντομος λόγος του
Θερσίτη -δεκατρείς όλοι κι όλοι στίχοι- δεν απευθύνεται μόνο
στον Αγαμέμνονα, αλλά και στους ομοίους του, τους απλούς πολεμιστές. (Σήμερα θα λέγαμε στο λαό). Τους αποκαλεί δειλούς, γυναικούλες που δεν έχουν το θάρρος να σηκώσουν το κεφάλι.
Τους προτρέπει να εγκαταλείψουν τον πόλεμο και τους άρχοντες
και μπαίνοντας στα πλοία να γυρίσουν στην πατρίδα.
Είναι, θα λέγαμε, μία κοινωνική κριτική. Καλή είναι η δόξα
και οι ηρωισμοί. Αυτό όμως δεν δικαιολογεί την κακή συμπεριφορά και τις αδικίες των αρχόντων απέναντι στους μη προνομιού-109
χους. Και κάτι ακόμη. Στον καιρό που έζησε ο Όμηρος, όγδοος
αιώνας π.Χ. οι κοινωνικές αναστατώσεις δεν είχαν τελειωμό. Στις
περισσότερες ελληνικές πόλεις – κράτη είχε αρχίσει να καταργεί-ται ο θεσμός της βασιλείας. Δεν αποκλείεται να έχει σχέση μ’ αυ-τό το γεγονός η κριτική του Θερσίτη στον Αγαμέμνονα.
Δεν μπορώ να ξέρω, αν μερικοί στίχοι στην Οδύσσεια μπορούν
να έχουν κάποια σχέση με την κριτική του Θερσίτη. Αυτός στην
Ιλιάδα στρέφεται ενάντια στο βασιλιά και τους άρχοντες. Στην
Οδύσσεια, ένας ταπεινός χοιροβοσκός, ο Φιλοίτιος, κάνει κριτική
στον ίδιο τον Δία. Κριτική και παράπονο μαζί. Διαβάζουμε τους
στίχους:
« Από τον Δία πιο σκληρός άλλος θεός δεν είναι.
Γι’ άντρες που εκείνος γέννησε σπλαχνιά καμιά δεν νοιώθει
μόνο σε φοβερά δεινά και βάσανα τους ρίχνει».
(ραψωδία υ΄ 201-203)
Σκληροί και άδικοι θεοί, σκληροί κι άδικοι βασιλείς κι άρχοντες. Μήπως εδώ ο ποιητής υπαινίσσεται κάποια λαϊκή δυσαρέ-σκεια; Γιατί ούτε ο Θερσίτης ούτε ο Φιλοίτιος μιλούν για προσωπικά τους θέματα.
Η σωστή κατανόηση του Ομήρου σαν ποιητή εξακολουθεί ακόμη και σήμερα να σκοντάφτει στις υποκειμενικές απόψεις των
σχολιαστών της παλιάς εποχής. Υπάρχουν ακόμη πνευματικοί
άνθρωποι που συντάσσονται με τη γνώμη του γερμανού Κλοτς, που από πολύ νωρίς (1864) αφού πρώτα παινεύει υπερβολικά τον
Όμηρο, τον παρατηρεί για τις κωμικές σκηνές του έπους –
περίπτωση Θερσίτη– κ.ά., θεωρώντας ότι δεν αρμόζουν σ ένα σοβαρό έργο.
Μα η περίπτωση Θερσίτη δεν είναι κωμική. Αντίθετα είναι μια
σκηνή άκρως δραματική. Οι τέτοιες ελαφρές εκτιμήσεις έδωσαν
αφορμή στον σπουδαίο συγγραφέα Χέντερ να διατυπώσει τις τεκ-μηριωμένες θέσεις του πάνω στο θέμα αυτό. Θέσεις που και σήμερα ακόμα διατηρούν την αξία τους. Ο Χέντερ αποκρούει τις
110
απόψεις του Κλοτς για τον Θερσίτη. Υποστήριξε πως αυτός δεν
είναι παρά «η φωνή του ελληνικού όχλου που πρέπει να παρέμβει
σ’ αυτό ακριβώς το σημείο του ποιήματος».
111