εν ξέρω τί σχέση είχε ο Όμηρος με τα πλοία. Αν ήταν θα-Δλα σσινός, ταξιδευτής ή απλά θαυμαστής. Ξέρω μόνο πως
σε ολόκληρο το έργο του το πλοίο εμφανίζεται σε πάμπολλες
σκηνές και περιγραφές. Με χίλια τόσα πλοία έγινε η εκστρατεία
στην Τροία, στ’ αραγμένα στην ακρογιαλιά πλοία βρίσκονταν η
βάση εξόρμησης και άμυνας των Αχαιών. Πλοία προμήθευαν
τροφές και εφόδια από τα γύρω νησιά το στρατό επί δέκα σχεδόν
χρόνια. Με πλοία έγινε και ο νόστος των Αχαιών μετά την καταστροφή του κάστρου.
Όλη σχεδόν η Οδύσσεια έχει σαν βασικό σκηνικό το πλοίο. Μ’
αυτό θαλασσοδέρνεται ο Οδυσσέας, μ’ αυτό γυρίζει στην Ιθάκη.
Με πλοίο πηγαίνει ο Τηλέμαχος στην Πύλο και αλλού για να μάθει νέα για τον πατέρα του.
Και δεν είναι μόνο ο θαυμασμός και η αγάπη του για τα πλοία.
Είναι και η γνώση που έχει για την κατασκευή και τα μέρη τους.
Όταν οι θεοί ειδοποιούν την Καλυψώ ότι ο Οδυσσέας πρέπει να
φύγει για την πατρίδα του, τον αποχωρίζεται με θλίψη. Του προσφέρει τα απαραίτητα εργαλεία για να κατασκευάσει το πλεούμενο που θα τον πάει στο νησί του: Τσεκούρι, σκεπάρνι, τρυπάνια, σφήνες, σχοινιά, πανιά κλπ.
Ο ποιητής παρακολουθεί τις κατασκευές: Πλευρά, καταστρώ-ματα, κουπαστές, κατάρτι, αντένα, πηδάλιο, ξάρτια και πανιά.
Ξέρει και πως με τη βοήθεια των άστρων να χαράξει την πορεία
του. Η Καλυψώ του έχει πει να κρατάει την Πούλια και τη Μεγάλη Άρκτο στο αριστερό του χέρι και να έχει τον Ωρίωνα στην απέναντι πλευρά.
Είναι σίγουρο πως ο ποιητής είχε δει στη ζωή του πολλά πλοία.
Και πολλών ειδών. Τα περιγράφει με άλλο κάθε φορά επίθετο, με
115
ένα είδος θαυμασμού και αγάπης. Τα επίθετα αυτά τα μετάφρα-σαν στη δημοτική μας γλώσσα οι μεγάλοι εραστές των ομηρικών
επών, ο Νίκος Καζαντζάκης και ο Ι. Θ. Κακριδής. Παραθέτω εδώ
μερικά: Βαθιά, κυρτά, καλοκούβερτα, γρήγορα, καλοζυγισμένα, μελανόμορφα, καλοφτιαγμένα, δρεπανόγυρτα κλπ.
Όλη η ελληνική μυθολογία και ιστορία είναι άρρηκτα δεμένη
με τη θάλασσα και τα πλοία: Αργοναυτική εκστρατεία με τον Ιά-σωνα, Πηγαιμός και επιστροφή του Θησέα στην Κρήτη για την
εξόντωση του Μινώταυρου, θαλασσοκρατία των Μυκηνών. Αποικισμός των παράλιων της Μικρασίας και της Κάτω Ιταλίας, Αθηναϊκός στόλος και ναυμαχία της Σαλαμίνας κλπ. μέχρι τις μέρες μας.
Τί είδους πλοία ήταν αυτά που περιγράφει ο Όμηρος; Πόσο
μεγάλα και πόσο ικανά να ταξιδεύουν σ’ ανοιχτές θάλασσες με-ταφέροντας στρατό και εφόδια;
Από ότι γνωρίζουμε ήταν αρκετά βελτιωμένα σε σύγκριση με
πλεούμενα παλαιότερων εποχών. Η ιστορία των πλοίων είναι πο-λύ παλιά και πολύ μεγάλη. Ολόκληρος ο Κυκλαδικός πολιτισμός
δημιουργήθηκε χάρη στην επικοινωνία των νησιών με πλοία. Να
μη λησμονούμε ότι ο πολιτισμός αυτός ήκμασε πολύ πριν από τα
τρωικά. Υπήρχαν από πολύ νωρίτερα σκάφη στην Ανατολική
Μεσόγειο. Πιθανά από Αίγυπτο και Φοινίκη. Ήταν κωπήλατα
σκάφη με ίσια κάστρα χωρίς βύθισμα, που κινούνταν κατά μήκος
των ακτών, ακατάλληλα να κινηθούν σ’ ανοιχτή θάλασσα. Τέτοια
σκάφη εμφανίστηκαν γύρω στο 2500 π.Χ.
Κρίνοντας από τα σύμβολα Μινωικών σφραγίδων που βρέθηκαν με τις ανασκαφές του Έβανς στην Κρήτη, τα πλοία είχαν αρκετά βελτιωθεί. Διέθεταν κυρτές ράχες και είχαν αρκετό βύθισμα.
Η μεγάλη επανάσταση στην κατασκευή πλοίων έγινε γύρω στο
1900 π.Χ. Επινοήθηκε το ιστίο. Η κίνηση με τη βοήθεια του ανέμου. Τα πλοία έγιναν μεγαλύτερα, απέκτησαν πηδάλιο και κυρίως
δεκαπλασίασαν την ταχύτητα πλεύσης. Την απόσταση των δέκα ή
116
είκοσι μιλίων την ημέρα με κουπιά ένα ιστιοφόρο μπορούσε να
την καλύψει πέντε και δέκα φορές. Επίσης ένα ιστιοφόρο με ψηλό
σκαρί μπορούσε ν’ αντιμετωπίσει μεγαλύτερο κυματισμό.
Για να πάρουμε μια ιδέα για τα πλοία της εποχής που περιγράφει ο Όμηρος, θ’ αναφερθώ σε δύο ναυάγια που ανακαλύφθηκαν
πρόσφατα στο Αιγαίο.
Το 1982 ανοιχτά των ακτών της Μικρασίας, περίπου έξι μίλια
νοτιοανατολικά του Κας, στη νοτιοδυτική Τουρκία, εντοπίστηκε
τυχαία από ένα ντόπιο σφουγγαρά το ναυάγιο ενός πλοίου της
εποχής του Χαλκού. Από ένα κομμάτι μισοκαμένου ξύλου που
βρέθηκε στο ναυάγιο, με τη μέθοδο του ραδιενεργού άνθρακα 14, οι επιστήμονες προσδιόρισαν την ηλικία του πλοίου γύρω στο
1300 π.Χ.
Το περιεχόμενο φορτίο του ναυαγίου αυτού γέμισε ένα ολόκληρο μουσείο: Δέκα τόνοι χάλκινοι ράβδοι, ένας τόνος κασσίτε-ρου, πολλοί ράβδοι γυαλιού, κομμάτια Αιγυπτιακού μαυρόξυλου
–κάτι σαν έβενος– κελύφη από αυγά στρουθοκαμήλου, κοσμήματα, εργαλεία, λάδι ελιάς, πολύτιμα κύπελλα και κούπες, πολεμικό
εξοπλισμό, χαυλιόδοντες ελεφάντων κλπ. Ο χαλκός προέρχονταν
από την Κύπρο.
Στο Αιγαίο επίσης, μεταξύ του Βόλου και της Σκιάθου, ανακα-λύφθηκε πρόσφατα ένα ναυάγιο σε μικρό σχετικά βάθος, 80 ή 90
μέτρων, που μετέφερε -δεν είναι υπερβολή- 2.500 περίπου αμφο-ρείς. Είναι διασκορπισμένοι σ’ έκταση πεντακοσίων μέτρων, μι-σοθαμμένοι από την άμμο του βυθού. Υπάρχουν σχέδια από την
υπηρεσία Ενάλιων Αρχαιοτήτων ν’ αξιοποιηθεί τουριστικά το
ναυάγιο. Να γίνει επισκέψιμος ο χώρος μ’ ένα κατάλληλα κατα-σκευασμένο υποβρύχιο σκάφος.
Υπολογίζεται ότι το ναυάγιο έγινε τον 8ο π.Χ. αιώνα. Την ομηρική δηλαδή εποχή. Τα πλοία αυτά, σύμφωνα με το φορτίο που
κουβαλούσαν, έπρεπε να ήταν αρκετά μεγάλα. Συμπεραίνουμε
λοιπόν, ότι και τα πλοία που αναφέρονται από τον Όμηρο στον
117
«νηών κατάλογο» στη Β΄ ραψωδία της Ιλιάδας, ήταν ικανά να
μεταφέρουν στρατό και εφόδια από όλα τα μέρη της Ελλάδας
στην εκστρατεία κατά της Τροίας.
118