Πλάτωνας στην «Πολιτεία» του λέει ότι ο Όμηρος είναι
Οο μεγαλύτερος των τραγικών ποιητών. Προσέξτε τη διαφορά. Δεν λέει ο μεγαλύτερος ποιητής, αλλά ο μεγαλύτερος τραγικός ποιητής. Το λέει αυτό όχι για να επαινέσει τον ποιητή, αλλά
να του κάνει κριτική για τους διαλόγους των ηρώων του.
Ο μεγάλος φιλόσοφος πίστευε πως ήταν απρέπεια και ασέβεια
να παρουσιάζει ο Όμηρος τους ήρωες και τις ηρωίδες του μύθου
να διαλέγονται μεταξύ τους. Κατ’ αυτόν δεν έπρεπε να ομιλούν οι
χαρακτήρες του έργου. Όλα έπρεπε να τα λέει ο αφηγητής. Θεωρούσε πως ήταν ανήθικο να εκφράζουν τα συναισθήματά τους
ήρωες και θεοί.
Με αυτή, κυρίως, τη δικαιολογία εξόρισε τον Όμηρο και τους
άλλους ποιητές από την ιδανική του πολιτεία. (Το πόσο ιδανική
ήταν αποδεικνύεται από το γεγονός ότι εδώ και 2.500 χρόνια κανείς δεν προσπάθησε να τον μιμηθεί).
Σε ολόκληρο τον ελληνικό κόσμο της αρχαιότητας ο Όμηρος
ήταν, χωρίς σύγκριση, ο μεγαλύτερος ποιητής και το πιο σεβαστό
πρόσωπο. Αοιδοί και ραψωδοί τραγουδούσαν τους στίχους της
Ιλιάδας και της Οδύσσειας σ’ όλες τις γωνιές του ελληνισμού. Τα
ελληνόπουλα διδάσκονταν τα κείμενά του. Αυτό, φυσικά, δεν ά-ρεσε στον φιλόσοφο. Θέλοντας να δείξει πως θα μπορούσε ο Όμηρος να αποφύγει την πλανερή γοητεία του προσωπικού λόγου
ξανάγραψε μέρος της πρώτης ραψωδίας της Ιλιάδας σε αφηγημα-τική πρόζα. Π.χ. θα έπρεπε απλώς να είχε πει ότι ο ιερέας Χρύσης
ήρθε στο αχαϊκό στρατόπεδο για να δώσει λύτρα για την κόρη
του, λέγοντας τα όλα ο ίδιος ο Όμηρος και όχι μιλώντας σαν να
είναι ο Χρύσης.
143
Δηλαδή ο Πλάτωνας διδάσκει πώς πρέπει να γράφεται η ποίηση. Μα ο ίδιος είχε αποτύχει, όταν ήταν νέος, να σταδιοδρομήσει
σαν ποιητής, δοκιμάζοντας να γράψει τραγωδία.
Η στεγνή και ψυχρή αφήγηση των γεγονότων, ο μονότονος λόγος του όποιου αφηγητή θα καθιστούσε το κείμενο βαρετό. Με
τεράστια λογοτεχνική απώλεια. Ο Όμηρος μας μεταφέρει μέσα
στη δράση και μας καθιστά μάρτυρες μιας ζωντανής σκηνής. Και
το σπουδαιότερο. Δίνει στην πλοκή της ιστορίας μια αληθοφάνεια
που είναι απαραίτητη για τους ακροατές και τους αναγνώστες των
ποιημάτων.
Με αφορμή την αντιπάθεια του Πλάτωνα για την τέχνη, είχα
γράψει σε προηγούμενο βιβλίο μου ένα δοκίμιο, σαν κριτική για
τις ιδέες και τις σχέσεις του μεγάλου φιλοσόφου σχετικά με την
ποίηση και τις τέχνες γενικά. Θα ήθελα να διαβάσουμε, έστω αποσπασματικά, το δοκίμιο αυτό συμπληρωμένο λίγο περισσότερο
για τις θέσεις και τις απόψεις του Πλάτωνα, όχι μόνο για την ποίηση αλλά για τη ζωή και το κοινωνικό γίγνεσθαι της εποχής του.
Μα, θα μου πείτε, εδώ μιλάμε για ποιητικό έργο του Ομήρου.
Τι μας ενδιαφέρει η φιλοσοφία και ο Πλάτωνας; Μας ενδιαφέρει
για δύο λόγους. Πρώτος, να εξηγήσουμε γιατί ο φιλόσοφος δεν
ήθελε τον Όμηρο στην ιδανική του «Πολιτεία» και δεύτερος, να
αντικρούσουμε τις ιδεαλιστικές του θέσεις πάνω στα σοβαρά
προβλήματα της εποχής του.
Ο μεγαλοφυέστερος ιδεοκράτης που γέννησε η αρχαιότητα είναι, χωρίς αμφιβολία, ο Πλάτων. Ο πολυσυζητημένος αυτός φιλόσοφος, που θεωρείται πατέρας του ιδεαλισμού, ήταν πολέμιος
της τέχνης. Την εξόρισε από την ιδανική του «Πολιτεία» με εκ-πλήσσουσα περιφρόνηση και δεν έτρεφε την παραμικρή εκτίμηση
ούτε και γι’ αυτόν τον Όμηρο. Μη μπορώντας όμως ν’ αγνοήσει
την αξία του ποιητή, βάζει στους «Διαλόγους» του τον Σωκράτη
να λέει πως ο Όμηρος είναι ο μεγαλύτερος τεχνίτης της λογοτεχνίας.
144
Υποστηρίζει πως η τέχνη ανήκει στην περιοχή του αλόγιστου
και μια και απευθύνεται στις αισθήσεις και αποβλέπει στην αισθητική ηδονή, διαφθείρει το πνεύμα αντί να το εξυψώνει.
Είχε την άποψη ότι από το ιδανικό του κράτος πρέπει να εκδι-ωχτούν οι τεχνίτες του ψεύδους, εκείνοι που δημιουργούν είδωλα, δηλαδή οι ποιητές και οι καλλιτέχνες. Αυτοί δεν έχουν καμιά θέ-ση σε ένα καλά ρυθμισμένο κόσμο, αφού δεν προσφέρουν τίποτε
το αληθινό. Βάζει τον Σωκράτη να υποστηρίζει στους ακροατές
του, ότι η υψηλή τέχνη διαφθείρει. Ότι ο Όμηρος δεν ήταν παιδα-γωγός και δεν ήξερε πώς να κάνει τους ανθρώπους καλύτερους, αφού δεν διέθετε καμιά πραγματική γνώση. Η σκιά όμως του Ομήρου είναι βαριά. Δεν μπορεί να τον αγνοήσει. Στους «Διαλόγους» του υπάρχουν –δεν είναι υπερβολή– 331 αναφορές στον
Όμηρο και στα έργα του! (το αναφέρει ο Alberto Manguel στο
βιβλίο του «Όμηρος, Ιλιάδα και Οδύσσεια» στη σελίδα 59).
Ο Πλάτωνας στα ταξίδια του στην Κάτω Ιταλία και Σικελία, γνώρισε και υιοθέτησε της θρησκοπολιτικές και φιλοσοφικές
γνώμες του Παρμενίδη. Αυτός είχε γεννηθεί στην Ελέα της Κάτω
Ιταλίας το 540 π.Χ. όπου έγραψε το φιλοσοφικό του έργο. Είναι
μια επικριτική προσέγγιση των φυσικών φιλοσόφων της Ιωνίας
και προ παντός του Ηράκλειτου.
Ιδεαλιστής και ουτοπιστής. «Αν παρατηρούμε είπε, τα πράγματα ν’ αλλάζουν γύρω μας, τούτο χρωστιέται στο ξεγέλασμα των
αισθήσεών μας. Ο αληθινός κόσμος δεν είναι αυτός που βλέπουμε, μα εκείνος που την εικόνα του μπορούμε να σχηματίσουμε με
το λογικό μας».
Άρες μάρες κουκουνάρες. Δεν μπορούσε να παραδεχτεί ότι
όλα μεταβάλλονται. Στη ζωή, στη φύση στο σύμπαν. Δεν χρειάζεται να διαβάσεις βιβλία ή να σπουδάσεις. Ο μέγας και οξυδερκής
Ηράκλειτος το είπε με δύο λέξεις: «Πάντα ρει». Όλα μεταβάλλονται κι αλλάζουν.
145
Στην Αθήνα ο Πλάτων ίδρυσε την περίφημη «Ακαδημία» όπου
δίδασκε στους μαθητές του τις φιλοσοφικές του θέσεις. Έγραψε
πολλά βιβλία με μια καταπληκτική διαχείριση της γλώσσας και
άψογη οργάνωση του υλικού των κειμένων.
Είναι απορίας άξιο πως ο Αριστοτέλης, οπαδός των φυσικών
φιλοσόφων, ένας οπαδός του αντικειμενικού τρόπου σκέψης, υπήρξε –όπως έχει καθιερωθεί να πιστεύεται– μαθητής του επί είκοσι χρόνια! Μου φαίνεται υπερβολή. Η ιδεολογία του Πλάτωνα
είναι τελείως αντίθετη με τις θέσεις του Σταγειρίτη. Σαν ν’ ανα-μειγνύεις το ξύδι με το μέλι.
Στην κοινωνική ιεραρχία ο Πλάτων έβαζε τους ποιητές και τον
Όμηρο σε κατώτερη μοίρα από τους χειροτέχνες. Την εποχή που
η Ιλιάδα και ο Οδύσσεια ήταν πια στο στόμα του λαού. Που η
Αθήνα φώτιζε τον κόσμο με τις τραγωδίες του Αισχύλου, του Σοφοκλή και του Ευριπίδη, που οι εικαστικές τέχνες ήταν στο από-γειο της τελειότητάς τους. Και πολύ σωστά πρότεινε ο ποιητής Κ.
Βάρναλης: «Όταν κάνουν και οι καλλιτέχνες τη δική τους πολιτεία, ας διώξουνε κι αυτοί με τη σειρά τους από την «Καλλίπολή
τους», τους υπερβατικούς φιλοσόφους σαν τον Πλάτωνα».
Ο ιδεαλισμός της διδασκαλίας του Πλάτωνα έχει τις ρίζες του
στην αριστοκρατική αντίληψη της ζωής. Σε ολόκληρη την ελληνική γραμματεία δεν υπάρχει άλλος που να προασπίζει με τέτοιο
πάθος τα πολιτικά ιδεώδη των ευγενών.
Ήθελε να εμπιστευτεί τον έλεγχο του κράτους σε μια πνευματική ελίτ που να ανήκει στην παλιά προνομιούχα ανώτερη τάξη.
Ο κοινός λαός δεν πρέπει να έχει την παραμικρή αξίωση να πάρει
μέρος στον έλεγχο αυτόν. Στην ιδανική του «Πολιτεία» διαιρούσε
την κοινωνία σε τρεις τάξεις: Στην τάξη που κυβερνά, στην τάξη
των στρατιωτών και στην τάξη των εμπόρων. Οι υπόλοιποι ήταν
κυβερνώμενη μάζα. Δούλοι, μέτοικοι κλπ.
Είναι σκόπιμο να υπενθυμίσουμε εδώ ότι τριακόσια χρόνια
πριν τον Πλάτωνα και την ουτοπική του Πολιτεία, ο μεγάλος Ό-146
μηρος στα έπη του αναφέρει πως γίνονται στ’ αρχαϊκά εκείνα
χρόνια συνελεύσεις του λαού σε κρίσιμες περιόδους. (Στην Ιλιάδα
σχετικά με την επιστροφή της Βρισηίδας στον πατέρα της –
θυμηθείτε τον Θερσίτη- και στην Οδύσσεια τη συνέλευση για
τους μνηστήρες όπου μίλησε ο Τηλέμαχος).
Βέβαια οι συνελεύσεις αυτές δεν είχαν καμιά ισχύ αφού πάντα
σχεδόν αποφάσιζαν οι βασιλείς και οι άρχοντες, εξέφραζαν όμως
την κοινή γνώμη, που σίγουρα έπαιζε κάποιο ρόλο. Ίσως αποτελούσαν το πρωτοκύτταρο της μετέπειτα δημοκρατίας.
Η εχθρότητα του Πλάτωνα για την τέχνη, εκφρασμένη σε όλα
σχεδόν τα έργα, απορρέει από το γεγονός ότι αυτή ασχολείται με
την εμπειρική πραγματικότητα την οποία προσπαθεί να εκφράσει
με λόγο, ρυθμό ή πλαστική αναπαράσταση.
Σε ανάτυπο ενός παλιού βιβλίου που έπεσε στα χέρια μου (Νι-κολάου Λωρέντη: «Λεξικό των Αρχαίων Μυθολογικών και Ιστορικών Κυρίων Ονομάτων» που τυπώθηκε στη Βιέννη το 1837, σελ. 449), διαβάζω με έκπληξη ότι ο φιλόσοφος στα νιάτα του
ασχολήθηκε με τη μουσική και την ποίηση. «Συνέγραψε διθυ-ραμβικά, εν επικόν ποίημα καί τινάς τραγωδίας, τα οποία λέγεται
ότι κατέκαυσε ύστερον …».
Είναι πολύ πιθανό η αποτυχία του σαν ποιητή να τον πίκρανε
τόσο, ώστε να τη μισήσει και να την αποβάλλει από την «Πολιτεία» του.
Δεν έχω σκοπό να κάνω διατριβή για τις φιλοσοφικές θέσεις
του Πλάτωνα. Δεν έχω τη σχετική μόρφωση και παιδεία για να το
κάνω. Ο κοινός νους που διαθέτω στέκεται ανήμπορος να εξηγή-σει τις ιδεοληψίες του. Ένα παράδειγμα: «Τα πράγματα δεν είναι
αυτά που αντιλαμβανόμαστε με τις αισθήσεις μας, μα βρίσκονται
σ’ έναν άλλον κόσμο, στον υπερουράνιο τόπο …». Θέση τελείως
αντίθετη με τους σοφιστές φιλοσόφους τους οποίους ειρωνεύο-νταν.
147
Στο εξαίρετο βιβλίο του «Ζωή και Τέχνη» ο ιστορικός συγγραφέας Δημήτρης Φωτιάδης, στη σελίδα 379 (στις υποσημειώ-σεις) γράφει κάτι σωστό και τολμώ να το υιοθετήσω: «Φυσικά οι
σοφιστές δεν ήταν όπως μας τους παρουσίασε ο Πλάτων. Ο Πρω-ταγόρας, ο Πρόδικος, ο Γοργίας, ο Ιππίας και ένα σωρό άλλοι, που τους κοροϊδεύει ο Πλάτων, κοίταξαν ορθολογικά τα προβλήματα της ζωής και τον κόσμο μας. Από θεοκεντρικό, που τον ήθελαν οι ιδεαλιστές, τον έκαναν ανθρωποκεντρικό.
Έπαιξαν αναμφισβήτητα προοδευτικό ρόλο κι ως ένα σημείο η
αίγλη της Αθήνας τον 5ο αιώνα είναι και έργο δικό τους, όπως
στάθηκαν οι κύριοι διαφωτιστές των δημοκρατικών ιδανικών. Ο
σοφιστής Αρχιδάμας, για να φέρουμε ένα παράδειγμα, έλεγε πως
«όλοι οι άνθρωποι είναι ίσοι και πως η φύση δεν έκανε κανέναν
δούλο».
(Τετρακόσια χρόνια μετά, ο μεγάλος Ιησούς Χριστός δίδαξε
πως όλοι οι άνθρωποι, πλούσιοι και φτωχοί, αφέντες και δούλοι
είναι ίσοι απέναντι στον νόμο του Θεού).
«Δεν παραδεχόταν την εξελικτική πορεία της ανθρωπότητας
που την είχαν αποδεχτεί τα έξοχα πνεύματα της εποχής του, από
τον Θαλή ως τον Αισχύλο και τον Περικλή, από τον Δημόκριτο
ως τον Ευριπίδη και τον Θουκυδίδη. Για τον Πλάτωνα η ανθρωπότητα όχι μόνο δεν εξελίσσεται και δεν προοδεύει, μα αντίθετα
πηγαίνει προς το χειρότερο …».
Ιδεαλισμός και θολούρα. Έφτασε στο σημείο να υποστηρίζει
πως δεν υπάρχει αντικειμενική πραγματικότητα και πως ο κόσμος
που βλέπουμε είναι ο αντικατοπτρισμός του πραγματικού που
βρίσκεται στον υπερουράνιο τόπο, στο υπερπέραν.
Αισθάνομαι την ανάγκη να επικαλεστώ τον Όμηρο. Αυτός ο
μέγας ποιητής, με τους 28.000 στίχους της Ιλιάδας και της Οδύσσειας, διδάσκει τι θα πει σαφήνεια. Δεν υπάρχει ούτε ένας στίχος
που να μην είναι κατανοητός. Δεν τον ενδιαφέρει μόνο η αισθητική μα η ωμή αλήθεια των γεγονότων. Δεν προσπαθεί να σε καθο-148
δηγήσει. Περιμένει τη δική σου αντίδραση στη δράση. Ο ποιητής
δεν είναι Γκουρού. Δισύλλαβο
Ανάλογες στάθηκαν, φυσικά και οι πολιτικές πεποιθήσεις του
αριστοκράτη Πλάτωνα. Στην ακμή της δημοκρατίας στην Αθήνα, υπερασπίζεται με λύσσα το καθεστώς της τυραννίας. Αντιπολι-τεύεται τη δημοκρατική διακυβέρνηση του Περικλή και δε διστάζει για να μειώσει την αίγλη του, να ισχυριστεί στα γραφτά του
ότι ο μέγας πολιτικός έτρωγε τάχα ξύλο από την γυναίκα του την
Ασπασία. Κατηγόρησε τον Περικλή και για τον περίφημο επιτά-φιο λόγο που εκφώνησε στη μνήμη των πρώτων νεκρών του Πελοποννησιακού πολέμου. (Τον λόγο αυτόν διέσωσε ο ιστορικός
Θουκυδίδης). Ο λόγος; Γιατί ο Περικλής δεν έκανε θυσία και
πουθενά δεν αναφέρθηκε στους θεούς.
Σε πείσμα του φιλοσόφου, ο λόγος αυτός έγινε παράδειγμα
στους αιώνες για τη ρητορική, την αισθητική τελειότητα και τους
αίνους για τη δημοκρατία. Ο Περικλής αφού υμνεί την γενναιότητα των νεκρών μαχητών, αναφέρεται με περηφάνια στο δημοκρα-τικό πολίτευμα της Αθήνας και υποστηρίζει πως χρέος της πολιτείας δεν είναι οι επικήδειοι λόγοι, αλλά η φροντίδα της για την
περίθαλψη των γυναικών και των παιδιών των σκοτωμένων.
Για τους ιδεαλισμούς και τα ψέματά του ήταν αντίθετος και ο
πρώην μαθητής του ο Αριστοτέλης. Σώθηκε μια φράση του που
λέει πολλά: «Φίλος ο Πλάτων, φιλτέρα δ’ αλήθεια».
Να θυμίσουμε ότι τρεις φορές ταξίδεψε καλεσμένος από τους
τυράννους στη Σικελία και Κάτω Ιταλία και φιλοξενήθηκε για
χρόνια στις αυλές τους. Ο Χαρμίδης, ένας από τους τριάκοντα
τυράννους, ήταν θείος του, αδερφός της μητέρας του. Κι ο αιμο-βόρος Κριτίας, αρχηγός των τριάκοντα, πρώτος του ξάδερφος. Η
δημοκρατική Αθηναίων Πολιτεία, του ήταν μισητή. Πρότεινε μια
ουτοπική δική του. Ποιος διανοήθηκε ποτέ να την πραγματοποιή-σει; Μια πολιτεία χωρίς καλλιτέχνες, αριστοκρατική και στρατο-κρατική;
149
Ο καθηγητής Τζάσπερ Γκρίφφιν, του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης γράφει: «Η πρόθεση του Πλάτωνα να εκθρονίσει τον Όμηρο από την κεντρική θέση που κατείχε στην ελληνική ζωή και
παιδεία δεν πέτυχε. Αυτός πίστευε ότι η ποίηση πρέπει να πάψει
να αντιστρατεύεται την πλατωνική φιλοσοφία. Στην πραγματικότητα, το ομηρικό ύφος, ακριβώς γιατί παρεκκλίνει από την πλατωνική ορθότητα, επιτυγχάνει το λογοτεχνικό του μεγαλείο…».
Η ένσταση του Πλάτωνα αφορά, μεταξύ άλλων, το εύρος της
ποικιλίας των ομηρικών χαρακτήρων. Δεν μιλούν μόνο θεοί και
ήρωες, αλλά και γυναίκες, δούλοι και άνθρωποι που δεν αποτελούν παραδείγματα για τους καθωσπρέπει άντρες …».
Η τέχνη γεννήθηκε πριν από τη φιλοσοφία, αφού και οι κυνηγοί κεφαλών έχουν και αυτοί τέχνη και θα υπάρχει όταν η φιλοσοφία, ισοπεδωμένη από την επιστήμη, θα έχει αλλάξει όνομα.
Υπάρχει εδώ κι ένα εύλογο ερώτημα: Πώς σώθηκε όλη σχεδόν
η πνευματική παραγωγή του Πλάτωνα; Βιβλία και βιβλία; Ήταν
τόσο αρεστά και κατανοητά ώστε ο κόσμος ζητούσε και κρατούσε τ’ αντίγραφά τους; Γιατί δε σώθηκαν τα έργα αμέτρητων φιλοσόφων και διανοητών, που μόνο λίγες γραμμές από τα κείμενά
τους γνωρίζουμε; Του Δημόκριτου, του Ηράκλειτου, του Πυθαγόρα, του Αναξιμένη, του Αναξαγόρα κ.ά. Από τις πάμπολλες
τραγωδίες των τριών κορυφαίων μας τραγικών γλύτωσαν λίγες.
Και δεν ξέρω αν είναι σύμπτωση που διασώθηκε σχεδόν όλο το
ποιητικό έργο του επίσης αριστοκράτη και εχθρού της δημοκρατίας, του Θηβαίου ποιητή Πίνδαρου. Πολλοί ισχυρίζονται πως
έχει σχέση με την ήττα της Αθήνας στον μεγάλο Πελοποννησιακό
πόλεμο από τη Σπάρτη.
Ας σταθούμε όμως εδώ γιατί βλέπω πως μας πήρε το ποτάμι, μας πήρε ο ποταμός. Ας ξαναγυρίσουμε στον μεγάλο μας Όμηρο
κι ας αφήσουμε τους ανά τον κόσμο ιδεαλιστές να λιβανίζουν το
ίνδαλμά τους, τον Πλάτωνα. Ο ήλιος φέγγει στην άλλη πλευρά
του λόφου.
150
ΟΙ ΗΘΙΚΕΣ ΑΞΙΕΣ ΣΤΑ ΟΜΗΡΙΚΑ ΕΠΗ
ίναι βέβαιο ότι ο Όμηρος φιλοδόξησε κάτι περισσότερο
Εαπ ό το να προσφέρει στους ακροατές και τους αναγνώστες του ένα εύπεπτο κι ευχάριστο κείμενο. Θέλησε να δώσει
στους ανθρώπους του καιρού του αλλά και τους μελλοντικούς ένα
έργο που θα διαρκέσει. Θα ψυχαγωγήσει και θα διδάξει. Που θα
δει κατάματα τα τρομερά προβλήματα της ζωής, τον πόλεμο, τη
δυστυχία, τον πόνο του θανάτου, τον αγώνα για την επιβίωση.
Πουθενά ο μεγάλος αυτός δημιουργός δε θυσιάζει την αλήθεια
για να γίνει ευχάριστος. Και το πιο σπουδαίο. Δε διδάσκει «από
καθέδρας». Δε συμβουλεύει σε πρώτο πρόσωπο. Ποτέ δεν λέει
πιο είναι το καλό και το κακό. Πιο είναι το ήθος και η αρετή των
ηρώων του και ποια είναι η «ύβρις». Αυτός αφηγείται. Περιγράφει τις συμπεριφορές, τις δράσεις και τις σκέψεις τους. Αφήνει σε
σένα ακροατή και αναγνώστη να κρίνεις και να συμπεραίνεις
Ο Latocz στο βιβλίο του «Όμηρος, ο θεμελιωτής της Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας» γράφει: «Η διαφορά ανάμεσα στον Όμηρο και
σε μας, που γίνεται φανερή κυρίως στις εξωτερικές δομές εκμηδε-νίζεται μπροστά στα στοιχεία που έμειναν αναλλοίωτα. Αυτά είναι οι ανθρώπινες αξίες». Ο σύγχρονος ή μελλοντικός αναγνώστης του Ομήρου με τη δυναμική του ανάγνωση πρέπει ν’ αναζη-τήσει αυτές τις αξίες. Ο Τσβετάν Τοντόροφ λέει πως «οι αξίες
αυτές ενυπάρχουν στο έργο, αλλά δεν εμφανίζονται, παρά τη
στιγμή που τις αναζητά κάποιος αναγνώστης».
Πριν προχωρήσουμε, πρέπει να δώσουμε μιαν απάντηση σ’
ένα ερώτημα που ταλανίζει χρόνια τους θεωρητικούς της τέχνης.
Έχει το δικαίωμα η τέχνη να διδάσκει; Έχει το δικαίωμα ο Όμηρος να μιλάει για ηθική και ανθρώπινες αξίες; Για τους αρνητές, τους οπαδούς της «καθαρής» τέχνης, που της αρνούνται τέτοιο
151
ρόλο, ο μεγάλος Αντώνιο Γκράμσι λέει: «Η τέχνη μπορεί να διδάξει, ακριβώς γιατί είναι τέχνη και όχι γιατί είναι τέχνη του διδάσκει».
Σ’ ένα βιβλίο μου με δοκίμια, σε ανύποπτο χρόνο, έχω γράψει
ένα σχετικό κείμενο με τίτλο «Τέχνη και Ηθική» και θα ήθελα
περιληπτικά να το εκθέσω.
«Η ηθική, όντας αξία απαραίτητη για την επιβίωση και την
κοινωνική ανάπτυξη, δεν μπορούσε να μην αποτελέσει συστατι-κό στοιχείο της τέχνης κάθε τόπου και χρόνου. Είναι αυτονόητο, ότι η λογική και η ηθική έβαλαν μια νέα τάξη στην ανθρώπινη
συμπεριφορά μέσα στην κοινωνική ομάδα. Χαλιναγωγώντας το
ανεξέλεγκτο ένστικτο, έφεραν μια ισορροπία και μια αρμονία
στην συλλογική συμβίωση.
Η ηθική ποιότητα της τέχνης στάθηκε πάντα ο καθρέπτης της
κοινωνικής ηθικής, σε τόπους και εποχές όπου ο άνθρωπος έκανε
αποφασιστικά βήματα για το μέλλον και την πρόοδο. Η ηθική
στάθηκε ένα από τα κύρια γνωρίσματα της τέχνης, Αντίθετα, σ’
εποχές οπισθοδρόμησης, η τέχνη και η ηθική της υπόσταση γνώ-ρισαν περιόδους εκφυλισμού.
Φυσικά εδώ μιλάμε για την ηθική με την πλατιά της έννοια.
Την ηθική της κοινωνικής συμπεριφοράς. Η θρησκευτική ηθική
στενεύει τον όρο και τον περιορίζει αποκλειστικά σ’ ότι έχει σχέση με το θεό και το υπερπέραν.
Πολλοί αρνούνται στην τέχνη το δικαίωμα να διδάσκει και να
νουθετεί. Να εμπνέει και να οδηγεί τον κοινωνικό άνθρωπο σε
ανώτερες σφαίρες αξιών. Και αυτό με το επιχείρημα ότι για τη
δουλειά αυτή υπάρχουν άλλοι, αρμοδιότεροι: Οι ρήτορες, οι κή-ρυκες, οι πολιτικοί, οι κοινωνιολόγοι, οι παιδαγωγοί, το ιερατείο.
Γιατί αυτοί και όχι η τέχνη; Γιατί όχι, και αυτοί και η τέχνη. Τι
τους φοβίζει;»
Τα ομηρικά έπη είναι το αρχαιότερο ευρωπαϊκό λογοτεχνικό
κείμενο με το οποίο μπορούμε να σχηματίσουμε μια εικόνα για το
152
πώς ήταν η ζωή των ανθρώπων πριν και κατά τον 8ο αιώνα π.Χ.
Εποχή που πολλά στοιχεία δείχνουν ότι έζησε ο Όμηρος. Μέσα
από τους μύθους, τις διηγήσεις, τις περιγραφές και τη δράση των
προσώπων που αναφέρονται στα δύο έπη μπορούμε να διακρί-νουμε, πάνω - κάτω, τις κοινωνικές δομές, τη στάθμη του πολιτισμού, τις θρησκευτικές πεποιθήσεις κλπ.
Για αιώνες πολλούς τα έπη αυτά ήταν πηγή γνώσεων κάθε
μορφής. Πρακτικών, θεραπευτικών, φιλοσοφικών κλπ. Γι’ αυτά
θ’ αναφερθούμε αργότερα. Στο κεφάλαιο αυτό μας ενδιαφέρει ν’
αναζητήσουμε την προβολή των ανθρωπίνων αξιών όπως είναι η
ηθική, η δικαιοσύνη, η φιλία, η οικογένεια κλπ.
Οι αξίες αυτές, παλιές αλλά και σύγχρονες, μπορούν πιστεύουμε να ευαισθητοποιήσουν τον σύγχρονο αναγνώστη να μη χάσει την ανθρωπιά του σε μια εποχή που όλα ευτελίζονται. Εύλογα
θα ρωτήσει κάποιος «Σ’ αυτά τα παμπάλαια κείμενα θ’ αναζή-σουμε αυτές τις αξίες;» Ναι. Τα κείμενα είναι παμπάλαια. Η διαφορά ακόμα σε μας και τον Όμηρο βρίσκεται στα εξωτερικά γνωρίσματα. Οι αξίες έμειναν αναλλοίωτες. Ο κόσμος του Ομήρου
αποθεώνει την τιμή και τη δημόσια εκτίμηση.
Η ομηρική λογοτεχνία ως έκφραση λόγου, ως ψυχαγωγία, ως
μορφή και περιεχόμενο, με τις δράσεις των ηρώων της προσπαθεί
να βγάλει την κοινωνία της πρώιμης εκείνης εποχής από τον μύ-θο. Αναζητώντας ν’ ανακαλύψει την αλήθεια. Σηματοδοτεί την
πορεία προς τα εμπρός με αξίες που θα μείνουν άφθαρτες και αναλλοίωτες.
Αναρίθμητα περιστατικά στην Ιλιάδα και την Οδύσσεια ανα-δεικνύουν αξίες ποικιλόμορφες: Θεοσέβεια, τιμή, δικαιοσύνη, φιλία, φιλοξενία, αιδώς, φιλοπατρία, οικογένεια, συζυγική πίστη, ανδρεία, ο σεβασμός στους νεκρούς, ιερότητα του ικέτη, αγώνας
για την επιβίωση, η προβολή της ειρηνικής ζωής, η θέση της γυναίκας και τόσα άλλα.
153
Όπως τονίσαμε στην αρχή του άρθρου μας ο ποιητής αφηγείται
ή βάζει άλλους ν’ αφηγούνται αντ’ αυτού. Δεν κάνει κήρυγμα, δεν προτρέπει, δεν προπαγανδίζει. Μιλούν οι πράξεις και οι δράσεις. Ν’ αναφέρουμε μερικά χτυπητά παραδείγματα: 1. Ο Ι.Θ. Κακριδής τονίζοντας την αρετή της ανθρωπιάς αναφέρεται στην τραγικότερη σκηνή της Ιλιάδας. Τη συμφιλίωση Αχιλλέα και Πρίαμου. Ο Όμηρος δεν απαρνιέται βέβαια την αρετή
της παλικαριάς, κάθε άλλο. Την συμπληρώνει όμως με μια άλλη
αρετή, την ανθρωπιά.
2. Στον διάλογο Έκτορα και Ανδρομάχης την ώρα που ο ήρωας ξεκινάει για τη μάχη. Εκεί αναδεικνύεται ο καλός πατέρας και
σύζυγος καθώς ανησυχεί για το μέλλον τους αν χαθεί η πόλη.
3. Η συνάντηση Οδυσσέα Αχιλλέα στον Άδη. «Βασιλιάς είσαι
και στον κάτω κόσμο», του λέει ο Οδυσσέας καθώς βλέπει τον
φίλο του τριγυρισμένο από θαυμαστές. «Θα προτιμούσα να είμαι
δούλος στον απάνω κόσμο σε αφεντικό με μικρό κλήρο παρά βασιλιάς στον Άδη», του απάντησε ο Αχιλλέας. Αγάπη για τη ζωή.
Στην ίδια σκηνή, όταν πληροφορείται ότι ο γιος του Νεοπτόλεμος
έδειξε ανδρεία στον πόλεμο και χαίρει εκτίμησης απ’ όλους, η
σκιά του Αχιλλέα απομακρύνεται χοροπηδώντας χαρούμενη.
4. Στην παραμονή του Οδυσσέα στο νησί των Φαιάκων. Υπο-δειγματικό παράδειγμα φιλοξενίας και το όραμα μιας ειρηνικής
κοινωνίας με τον ουτοπικό τρόπο ζωής. Παραλείψαμε στις αν-θρωπιστικές αξίες να προσθέσουμε και την ευγένεια. Φεύγοντας ο
Οδυσσέας από το νησί των Φαιάκων, όπου τον φιλοξένησε ο βασιλιάς Αλκίνοος και η γυναίκα του Αρήτη, εύχεται στη βασίλισσα
μακροβιότητα και καλά παιδιά και να την προστατεύουν οι θεοί.
5. Κεντρικό μύθο στην Ιλιάδα αποτελεί η παροιμιώδης φιλία
του Αχιλλέα και του Πάτροκλου. Η φιλία αυτή επηρεάζει δραμα-τικά το μύθο του έπους. Το παράδειγμα αυτής της φιλίας δεν είναι
το μοναδικό. Ας θυμηθούμε τη σκηνή όπου περιγράφεται ένα ε-154
πεισόδια των Γλαύκου και Διομήδη όπου οι ήρωες ανταλλάσουν
τις πανοπλίες σε ένδειξη φιλίας σε μια συναισθηματική στιγμή.
6. Στη γνωστή περιγραφή των σκηνών που απεικονίζονται
στην ασπίδα του Αχιλλέα που κατασκεύασε ο Ήφαιστος, βλέπουμε σκηνές ενός ειρηνικού κόσμου σε αντίθεση με την πνιγηρή ατμόσφαιρα του τρωικού πολέμου. Είναι φανερό ότι ο ποιητής
προτιμάει την ειρηνική ζωή των ξωμάχων σε αντίθεση με τον πόλεμο, γι’ αυτό και τις προβάλλει.
7. Στην Οδύσσεια αναφέρονται τρεις ταπεινοί άνθρωποι, ο
Εύμαιος, ο Φοινίτιος και η Ευρύκλεια, υπηρέτες στη δούλεψη του
Οδυσσέα, που δείχνουν πίστη και αφοσίωση στο αφεντικό τους
αποδοκιμάζοντας τους μνηστήρες που σπαταλούν το βιος του.
Έσωσε τα ονόματά τους ο Όμηρος στους αιώνες των αιώνων.
Υπάρχουν στα έπη και πάμπολλα παραδείγματα προς αποφυγή. Γι’ αυτά υπάρχει μία σημαδιακή λέξη: «Ύβρις». Τέτοια είναι
η συμπεριφορά του Πάρη που δεν σεβάστηκε τη φιλοξενία του
Μενέλαου, τέτοια η συμπεριφορά του Αγαμέμνονα στον ιερέα
Χρύση, τέτοια η συμπεριφορά του Αχιλλέα που άφησε άταφο το
πτώμα του Έκτορα κ.ά.
Ύστερα από 2.700 χρόνια, πολλές από τις παραινέσεις του
Ομήρου για πάμπολλα και διαφορετικά θέματα δεν έχουν χάσει
την αξία τους. Ακόμη και σήμερα π.χ. σε πολλές στρατιωτικές
ακαδημίες του κόσμου διδάσκεται αυτό που περιγράφει ο Όμηρος
για τους Αχαιούς πολεμιστές κατά τη διάρκεια της πολιορκίας της
Τροίας.
Όπως αφήνει να εννοηθεί ο ποιητής «ένα επαγγελματικό ήθος»
είχε αναπτυχθεί στην τάξη των Ελλήνων πολεμιστών, οι οποίοι
αναγνώριζαν ότι οι ψύχραιμες τακτικές και η αφοσίωση στους
συντρόφους έκαναν τους μαχητές καλύτερους, Έπρεπε να μελετούν τα σφάλματα του Αγαμέμνονα και το σθένος του Αχιλλέα.
Την αποφασιστικότητα του Έκτορα, τη γεμάτη σύνεση εμπειρία
του Νέστορα και τις πανούργες στρατηγικές του Οδυσσέα».
155
«Κάθε καλό βιβλίο», λέει ο Χάξλεϊ, «μας δίνει κομμάτια της
αλήθειας. Δεν θα ήταν καλό βιβλίο αν δεν μας έδινε. Όμως όχι
όλη την αλήθεια. Από τους μεγάλους συγγραφείς του παρελθόντος απίστευτα λίγοι μας έδωσαν όλη την αλήθεια. Ο Όμηρος είναι ένας από αυτούς τους λίγους».
156