ια όσους δεν ασχολήθηκαν με την ιστορία της αρχαίας
ΓΑθ ήνας ή δεν την διδάχθηκαν στα σχολεία, το όνομα Πεισίστρατος δεν τους θυμίζει πολλά πράγματα. Το πολύ να γνωρίζουν ότι υπήρξε τύραννος των Αθηνών και περισυνέλεξε τα
σκόρπια κείμενα του Ομήρου.
Ο Ηρόδοτος, ο Αριστοτέλης, ο Θουκυδίδης και ο Σουίδας ε-παινούν με τα γραφτά τους τον προικισμένο αυτόν ηγέτη, σύγχρονο του Σόλωνος. Γιος του Ιπποκράτη και απόγονος παλιάς α-ριστοκρατικής οικογένειας η οποία πίστευε ότι κατάγεται από τον
βασιλιά Κόδρο.
Ο Ηρόδοτος γράφει για τον άνδρα: «Γεννηθείς με έξοχα προτερήματα ψυχής, με μίαν έντονον και πειστικήν ευγλωττίαν και
πλουτίσας το πνεύμα του με παντός είδους πολιτικών και στρατη-γικών γνώσεων, ανεδείχθει ο πρώτος εν Αθήναις μετά τον Σόλωνα, ικανός να αυξήσει την δόξαν και υπεροχήν των συμπολιτών
του … ελκίσας προς εαυτόν όλην την εύνοιαν και πίστην του
λαού, εδιοίκησεν ειρηνικώς και με πολλήν πολιτικήν συνέπειαν
τους Αθηναίους τριάκοντα τρεις χρόνους …».
Είναι νομίζω σωστό να γνωρίσουμε τον άνδρα που συνέδεσε
το όνομά του και με τη συλλογή και ανασύνταξη των σκόρπιων
ομηρικών κειμένων. Αυτό που κυρίως μας ενδιαφέρει.
Κατηγορήθηκε, από αντιπάλους της Αθηναϊκής πολιτείας. Κυρίως, ότι έκανε προσθαφαιρέσεις στίχων στην Ιλιάδα και την Οδύσσεια για πολιτικούς λόγους. Προσπάθησε δηλαδή κοντολογίς, να προβληθεί περισσότερο η συμβολή και συμμετοχή των Ιώνων
– άρα και των Αθηναίων – στον νικηφόρο πόλεμο των Ελλήνων
στην Τροία.
171
Θα εξετάσουμε και την περίπτωση αυτή, αν και κατά πόσο α-ληθεύουν οι προσθέσεις και αφαιρέσεις στίχων από τα κείμενα
του Ομήρου. Προκαταβολικά να πούμε εδώ, ότι πράγματι ο Πεισίστρατος επιδίωξε για πολλούς λόγους να κάνει γνωστά τα κείμενα. Θα προσπαθήσουμε να εξηγήσουμε τους λόγους.
Μετά την αποχώρηση του Σόλωνα από την Αθήνα, αφού πρώτα είχε θεσπίσει με νόμους τις μεταρρυθμίσεις του, η κοινωνική
αναταραχή στην Αττική δε σταμάτησε.
Με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα δεν ήταν ευχαριστημένοι
ούτε οι φτωχοί ούτε οι πλούσιοι γαιοκτήμονες. Οι πρώτοι παρά το
δικαίωμα ψήφου που απέκτησαν, ήθελαν να γίνει ανακατανομή
της γης. Οι δεύτεροι γιατί θεωρητικά τουλάχιστον, έχασαν το αποκλειστικό δικαίωμα οι κυβερνήσεις να προέρχονται από την
τάξη τους.
Ο Πεισίστρατος, αν και αριστοκράτης, πήρε το μέρος των
φτωχών και των μη προνομιούχων. Ήταν όλοι μικροκαλλιεργη-τές, βιοτέχνες, εργάτες γης, τεχνίτες, έμποροι. Μπήκε μπροστά
τους σαν αρχηγός και κατέλαβε την εξουσία. Σε λίγο καιρό συγκέντρωσε όλες τις εξουσίες κι έγινε τύραννος. Οι περισσότεροι
πλούσιοι ευπατρίδες, φοβούμενοι εκδίκηση, εγκατέλειψαν την
Αθήνα. Ο Πεισίστρατος έκανε αυτό που δεν τόλμησε να κάνει ο
Σόλων.
Ποιες στάθηκαν οι πιο σημαντικές του μεταρρυθμίσεις; 1) Α-παλλοτρίωσε τα κτήματα των ευπατριδών που είχαν φύγει από
την Αθήνα και τα μοίρασε στους αγρότες που δεν είχαν γη, δίνο-ντάς τους και ζώα. 2) Έδωσε δουλειά στους εργάτες εγκαινιάζο-ντας μια σειρά από δημόσια έργα. Ξεκίνησε να χτίζει τον μεγαλόπρεπο ναό του Ολυμπίου Διός, μα δεν πρόλαβε να τον αποτε-λειώσει. Εδώ υπάρχει ένα ρεκόρ για το βιβλίο Γκίνες. Συμπληρώ-θηκε μετά από 650 χρόνια από τον αυτοκράτορα Αδριανό. 3) Ε-λάττωσε στο μισό τους φόρους πάνω στη γεωργία και έδωσε δά-νεια στους φτωχούς γεωργούς. 4) Έβαλε τις βάσεις της επεκτατι-172
κής πολιτικής της Αθήνας. 5) Καθιέρωσε τον θεατρικό λόγο. 6) Σχημάτισε επιτροπή από εβδομήντα λόγιους υπό τον Ονομάκριτο
και αποκατέστησε τα ομηρικά έπη, την Ιλιάδα και την Οδύσσεια.
Μια λεπτομέρεια για να δείξουμε την ευπρέπεια του ανδρός. 1) Ο Σόλων είχε επιστρέψει στην Αθήνα και κάθε μέρα στην αγορά
έβγαζε λόγους εναντίων του. Έδωσε εντολή να μην τον πειράξει
κανείς. 2) Σε μια περιοδεία του στην ύπαιθρο, στους πρόποδες
του Υμηττού, βλέπει έναν ταλαίπωρο να σκάβει ένα κακοτράχαλο
μέρος για να το κάνει χωράφι. «Τι μπορεί να φυτρώσει σ’ αυτόν
τον άγονο τόπο;» τον ρώτησε ο Πεισίστρατος. «Απελπισία και
θλίψη, είπε ο ξωμάχος, μα και από αυτά πρέπει να δώσω το ένα
δέκατο στην πόλη μου». Είπε στους συνοδούς του να κρατήσουν
το όνομα του ταλαίπωρου ανθρώπου λέγοντάς του ότι δε θα πληρώνει φόρους για δέκα χρόνια. Φεύγοντας μονολογούσε: «Ο Πεισίστρατος είναι πρέπον να παίρνει φόρους από αυτούς που έχουν
αγαθά και όχι από όσους έχουν φτώχια και δυστυχία».
Πολλοί στην αρχαιότητα και αργότερα έγραψαν για την φροντίδα που ανέλαβε να καθαριστούν και να καταγραφούν τα Ομηρικά έπη. Μερικοί ισχυρίστηκαν ότι ήταν φιλόμουσος. Άλλοι έγραψαν πως τον επηρέασε ο γιος του Ιππίας που αγαπούσε πολύ
τα γράμματα και ήταν μορφωμένος.
Όλους αυτούς τους διέφευγε το γεγονός ότι ένας πολιτικός και
μάλιστα του αναστήματος του Πεισίστρατου, δεν κάνει κινήσεις
που να μην έχουν κάποια πολιτική σκοπιμότητα.
Τα δύο έπη υποστήριζαν τη βασιλεία και χτυπούσαν τους ευπατρίδες. Το δεύτερο ενδιέφερε τον άνδρα. Και το σπουδαιότερο
απ’ όλα. Το ηρωικό πνεύμα που διαπερνούσε τα έπη του Ομήρου
μπορούσε να επηρεάσει ευνοϊκά τους κατοίκους της Αττικής. Ο
Πεισίστρατος είχε σκοπό η Αθήνα να κυριαρχήσει στη θάλασσα
και να υποστηρίξει τον αποικισμό στο ανατολικό Αιγαίο και τη
Θράκη.
173
Ας ξαναγυρίσουμε στο θέμα που μας ενδιαφέρει. Κατηγόρησαν τον Πεισίστρατο για νόθευση των κειμένων. Μα στα διακόσια τόσα χρόνια που μεσολάβησαν από την πρώτη γραφή τους
εκατοντάδες τυχάρπαστοι, σχετικοί και άσχετοι αοιδοί και ραψωδοί, πρόσθεταν ή αφαιρούσαν κατά βούληση στίχους ή τους αλ-λοίωναν.
Ο άνδρας αυτός σαν απόλυτος άρχοντας θα μπορούσε να αλλάξει το κείμενο – κατά το δοκούν. Αντ’ αυτού όρισε επιτροπή
από 72 λόγιους της εποχής να συλλέξουν τα σκόρπια κείμενα, να
τα καθαρίσουν από άσκοπες προσθήκες και να επαναφέρουν στίχους που έλειπαν. Με τρόπο επιστημονικό. Λαμβάνοντας υπ’ όψη
την πλοκή, τη γλώσσα, το ύφος και τη μετρική του πρωτότυπου.
Μια αβασάνιστη κατηγορία για τον Πεισίστρατο υποστήριζε
ότι, στον περίφημο κατάλογο των πλοίων στη ραψωδία Β της Ιλιάδας, πρόσθεσε το όνομα της Αθήνας που αρχικά δεν υπήρχε.
Στον κατάλογο αυτόν ως γνωστόν αναφέρονται τα ονόματα των
πόλεων που έστειλαν πλοία και στρατεύματα στην εκστρατεία
ενάντια στην Τροία. Όποιος διαβάσει αυτόν τον κατάλογο θα πέσει από τα σύννεφα.
Στις μεταφράσεις του Ομήρου στη νεώτερή μας ποίηση (Α.
Πολληλά, Α. Εφταλιώτη, Δ. Σιδέρη, Καζαντζάκη – Κακριδή), ο
κατάλογος αυτός παραλείπεται γιατί περιέχει εκατοντάδες κύρια
ονόματα που καθιστούν αδύνατη τη σύγχρονη μετρική. Σας λέω
λοιπόν: Υπάρχουν 160 περίπου ονόματα πόλεων και κωμοπόλε-ων. Λείπει μόνο το όνομα του χωριού μου, η Άνω Βροντού. Ήταν
δυνατό να μην υπήρχε η Αθήνα;
Η Ιλιάδα και η Οδύσσεια έχουν 28.000 στίχους. Αν κακώς, ο
Πεισίστρατος άλλαξε δέκα και είκοσι στίχους ας τον συγχωρέ-σουμε. Στο κάτω-κάτω σ’ αυτόν χρωστάμε το σώσιμο των επών.
Σ’ αυτόν και στους φωτισμένους γραμματικούς της Αλεξάνδρειας.
174
Τη σπουδαία μαρτυρία, που τράβηξε την προσοχή των επιστη-μόνων των νεώτερων χρόνων, για μια επιτροπή σοφών που επεξεργάσθηκε τα ποιήματα του Ομήρου με εντολή του Πεισίστρατου τη διέσωσαν πολλοί αρχαίοι συγγραφείς. Η πληροφορία αυτή
με διάφορες μορφές έφτασε ως εμάς μέσω του Ρωμαίου Κικέρωνα, του Παυσανία, του Αιλιανού, του Λιβάνιου και πολλών άλλων. Όλοι μιλάνε για επεξεργασία και αποκατάσταση των ποιημάτων και όχι για «συρραφή» διαφόρων τραγωδιών.
Σε μια από τις ανώνυμες βιογραφίες του Ομήρου παρατίθεται
ένα επίγραμμα που ήταν γραμμένο στη βάση του ανδριάντα του
Πεισίστρατου. Ο κυβερνήτης δεν παινευόταν για την πολιτική του
δράση αλλά για την ταχτοποίηση των Ομηρικών ποιημάτων. (Να
θυμηθούμε και το επίγραμμα στον τάφο του Αισχύλου. Ο ποιητής
δεν ήταν περήφανος για τις τραγωδίες που έγραψε, αλλά γιατί πο-λέμησε στον Μαραθώνα).
Στην «Ιστορία της Ελληνικής Λογοτεχνίας - τόμος i σελ. 180»
της Ακαδημίας Επιστημών της πρώην Ε.Σ.Σ.Δ. διαβάζουμε:
«Μάλλον από αυτό το επίγραμμα πρέπει να ξεκινήσουμε για να
καθορίσουμε ποια ήταν η εργασία που είχε αναθέσει ο Πεισίστρατος στους σοφούς συνεργάτες του, τον Ονομάκριτο, τον Ζώ-πυρο από την Ηράκλεια και τον Ορφέα από τον Κρότωνα.
Ωστόσο, εδώ δεν μπορεί να γίνει λόγος για «δημιουργία» ποιημάτων από αυτή την επιτροπή, όπως ήθελαν να πιστέψουν οι
νεότεροι επιστήμονες με επικεφαλής τον Φ.Α. Βολφ (πάλι αυτός
ο καθηγητάκος) αλλά μόνο για «αποκατάστασή τους ή ανακαίνι-σή τους» όπως βγαίνει καθαρά από τον τελευταίο στίχο του επι-γράμματος.
Κατηγόρησαν τον Πεισίστρατο πως για πολιτικούς λόγους, όταν με οδηγό τον Ονομάκριτο θέλησε να ανασυντάξει τα ομηρικά
κείμενα και να τα απαλλάξει από κάθε είδους προσμίξεις και αλλαγές, πρόσθεσε και το όνομα των Αθηνών στον κατάλογο των
πλοίων στην Ιλιάδα. Και πως η αναφορά των Αθηνών στον κατά-175
λογο έθεσε αυτήν υποψήφια στο γνωστό επίγραμμα σαν πατρίδα
του Ομήρου. Οι Αθηναίοι σαν απάντηση στις κατηγορίες απά-ντησαν ότι αυτοί ήσαν οι πρώτοι οικιστές της Σμύρνης και αφού
εκεί πιθανότατα γεννήθηκε, τον θεωρούν δικό τους.
Η μαρτυρία του ιστορικού Διευχίδα (4ο αιώνα π.Χ.) δείχνει ότι
χειρόγραφα του Ομήρου υπήρχαν και πριν από τον Πεισίστρατο
και η ιστορία της ελληνικής γραφής δεν το απορρίπτει αυτό…».
Ο Ηρόδοτος, ο Θουκυδίδης, ο Αριστοτέλης και γενικά πολλοί
από τους συγγραφείς της αρχαιότητας μιλάνε με μισόλογα για το
έργο αυτό του Πεισίστρατου. Η αιτία είναι αυτονόητη. Δεν ήθελαν να δώσουν εύσημα σ’ έναν τύραννο μεσούσης της Δημοκρατίας στην Αθήνα.
176