ο έργο των Αλεξανδρινών γραμματικών, που καταπιάστη-Τκαν με τη διόρθωση και αποκατάσταση των Ομηρικών
επών, ήταν και δύσκολο και πολύχρονο. Όταν η Ιλιάδα και η Οδύσσεια απέκτησαν φήμη στον ελληνικό κόσμο, η κάθε φυλή και
η κάθε πόλη, με πρώτους τους αοιδούς, προσπάθησε αντιγράφο-ντας το πρωτότυπο κείμενο να το προσαρμόσει στη δική του διάλεκτο, να προσθέσει ή να αφαιρέσει στίχους.
Υπήρχαν αντίγραφα «κατά πόλεις» και δεν ήταν λίγα. Σαν τέτοιες εθεωρούντο: η Αργολική, η Χία, η Κρητική, η Κύπρια, η
Σινωπική κ.ά. Υπήρχαν και οι εκδόσεις «κατά άνδρα» όπως γνωρίζουμε από διάφορα σχόλια συγγραφέων της εποχής όπως του
Ευριπίδου του νεώτερου και του Αντίμαχου του Κολοφώνιου.
Είναι γνωστό επίσης ένα αντίγραφο της Ιλιάδας που έκανε δώρο ο
Αριστοτέλης στον Μ. Αλέξανδρο.
Ήταν φυσικό, στα τριακόσια περίπου χρόνια που μεσολάβησαν
από την αποκατάσταση του κειμένου από τον Πεισίστρατο, αυτά
να υποστούν και πάλι νοθεύσεις και αλλοιώσεις. Δεν είχε ανακα-λυφθεί η τυπογραφία και η διακίνηση κάθε κειμένου γινόταν με
χειρόγραφα αντίγραφα. Οι Αλεξανδρινοί σοφοί και γραμματικοί
προσέφεραν τεράστιο έργο στην αποκατάσταση της ποίησης του
Ομήρου και όχι μόνο.
Οι παρεμβάσεις στα κλασικά κείμενα, οι διασκευές και παραλλαγές, ακόμα και στα κείμενα των τραγικών, ανάγκασαν τον Αθηναίο πολιτικό Λυκούργο να λάβει μέτρα. Εισήγαγε νόμο (τον 4ο
αιώνα π.Χ.) που απαγόρευε τις παρεμβάσεις. Ένα αντίγραφο κάθε
έργου έπρεπε να κατατεθεί στο αρχείο της πόλης και ένας γραμ-ματέας να είναι υπεύθυνος για τη μη παραποίηση των έργων.
177
Λέγεται, πως το αρχείο αυτό δανείστηκε ο Πτολεμαίος ο Ευερ-γέτης για να κάνει αντίγραφα για τη μεγάλη βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας.
Εάν παραδεχθούμε, όπως οι περισσότεροι πιστεύουν, ότι ο
Όμηρος γεννήθηκε στη Σμύρνη, πρέπει να γνωρίζουμε ότι αρχικά
η πόλη αυτή ήταν Αιολική και έγινε Ιωνική αργότερα. Δεν είναι
λοιπόν καθόλου παράξενο που στο ομηρικό κείμενο απαντάμε
λέξεις και από τις δύο διαλέκτους.
Δεν έχουν δίκαιο όσοι αναλύοντας τη γλώσσα των ποιημάτων
θεωρούν τις αιολικές λέξεις παρείσακτες και ακόμη ελαφρά τη
καρδία οι αντιγραφείς παρανοούντες την αλήθεια αυτή, διέστρε-ψαν τις λέξεις δημιουργώντας τεράστια σύγχυση.
Ο Άνταμ Νίκολσον, που έγραψε πρόσφατα ένα ωραίο και
πρωτότυπο βιβλίο για τον Όμηρο με τίτλο «Γιατί ο Όμηρος έχει
Σημασία» σε κάποιο σημείο ισχυρίζεται ότι οι Αλεξανδρινοί
γραμματικοί προσπάθησαν να κάνουν ένα ενιαίο κείμενο από τα
πολλά που είχαν στη διάθεσή τους. Προσπάθησαν, λέει, να κάνουν έναν Όμηρο από τους πολλούς που υπήρχαν.
Μα είναι δυνατόν; Ένας σπουδαγμένος δημοσιογράφος και
συγγραφέας να ισχυρίζεται κάτι τέτοιο! Δεν είχε υπ’ όψη του ότι
τα κείμενα αυτά είχαν πάρει την τελική τους σχεδόν μορφή απ’
τους εβδομήντα σοφούς που είχε ορίσει ο Πεισίστρατος πριν από
τριακόσια σχεδόν χρόνια;
Ναι, είχαν στα χέρια τους πολλά αντίγραφα, από πολλά μέρη
με προσαρμογές πιθανόν σε μερικά γλωσσικά ιδιώματα, αλλαγές
ή συμπλήρωση ορισμένων στίχων κλπ. αλλά όχι καινούργια κείμενα. Το αν προσπάθησαν οι Αλεξανδρινοί ν’ αποκαταστήσουν
μερικούς στίχους που ήταν φυσικό ν’ αλλοιωθούν λίγο ή πολύ
στο πέρασμα τόσων χρόνων, αυτό είναι άλλο πράγμα.
Η ύπαρξη πολλών αποσπασματικών κειμένων γύρω από τα
τρωικά καθόλου δε σημαίνει ότι υπήρξαν πολλοί Όμηροι. Όμηρος
υπήρξε ένας. Γιγαντιαίος δρυς. Από τα κλαδιά του ξυλεύουν πολ-178
λοί. Πολλοί προσπάθησαν ν’ αποδομήσουν τον Όμηρο. Ν’ αρνη-θούν την ύπαρξή του. Μα αυτός είναι ακόμα ζωντανός εδώ και
2.700 χρόνια. Έχει περάσει στην αθανασία.
Η συστηματική -επιστημονική θα λέγαμε- κριτική και ανάλυση
των ομηρικών κειμένων αρχίζει περί το 300 π.Χ. στην Αλεξάνδρεια. Οι Πτολεμαίοι δεν κέρδισαν δόξα και υστεροφημία στα
πεδία των μαχών. Η ιστορία τους τιμάει γιατί θέλησαν να κάνουν
την πόλη τους κέντρο της παιδείας του ελληνικού κόσμου. Ο
Πτολεμαίος Β’ ο επονομαζόμενος Φιλάδελφος, ίδρυσε στην Αλεξάνδρεια την περίφημη βιβλιοθήκη.
Όλη η ελληνική γραμματεία, φιλολογία, ποίηση, φιλοσοφία, αστρονομία, μαθηματικά, ρητορική, δραματική δημιουργία κλπ.
συγκεντρώθηκε και τακτοποιήθηκε εκεί από λόγιους και άξιους
βιβλιοφύλακες. Και πιο είναι το πιο σπουδαίο; Οι βιβλιοφύλακες
αυτοί δεν περιορίστηκαν μόνο να κατατάξουν και ταξινομήσουν
τα αρχαία βιβλία, αλλά προσπάθησαν να τα μελετήσουν, να τα
αξιολογήσουν κι όσα κριθούν άξια, να μπορούν ν’ αντιγραφούν
και να διαδοθούν.
Με τη βιβλιοθήκη συνδέθηκε ένα ιδιαίτερα επιστημονικό ίδρυμα, το λεγόμενο Μουσείο, ένα είδος Ακαδημίας Επιστημών.
Όσοι εργάζονταν στο ίδρυμα αυτό μπορούσαν να εκφράζουν απόψεις, όμως βασικός κανόνας ήταν τις απόψεις και τις γνώμες
τους να τις τεκμηριώνουν.
Πρώτος επίσημος βιβλιοθηκάριος διορίστηκε το 285 π.Χ. ο
Εφέσιος Ζηνόδοτος. Αυτός ανέλαβε τη συλλογή και ταχτοποίηση
της επικής και λυρικής ποίησης των Ελλήνων, δίνοντας ιδιαίτερη
προσοχή στα έπη του Ομήρου. Αυτός θεωρείται ότι διαίρεσε την
Ιλιάδα και την Οδύσσεια σε 24 βιβλία το καθένα σύμφωνα με τα
στοιχεία του ελληνικού αλφαβήτου. Ονομάστηκαν ραψωδίες. Η
κάθε ραψωδία της Ιλιάδας με κεφαλαία στοιχεία και της Οδύσσειας με μικρά. Η κάθε ραψωδία είχε και αρίθμηση των στίχων.
Αυτό βοήθησε πολύ στον περιορισμό των παρεμβάσεων.
179
Λέγεται πως είχε μεγάλο αριθμό ομηρικών αντιγράφων. Τρόπος αξιολόγησής τους ήταν να πληρούν αυτά τρεις προϋποθέσεις: να είναι εξακριβωμένα με ακρίβεια ότι πρόκειται για ομηρικό
κείμενο, απόλυτη ομαλότητα και ομοιότητα του επικού ύφους και
τρίτο, συμφωνία του ποιητή με τον εαυτό του. (δηλ. σταθερότητα
στις απόψεις του). Γενικά ότι θεωρούσε ότι μειώνει την αξία και
το κύρος του ποιητή το διέγραφε. Πίστευε αδιασάλευτα ότι ο ίδιος ποιητής έγραψε την Ιλιάδα και την Οδύσσεια και σ’ όλη του τη
ζωή προσπάθησε να τα καθαρίσει από ξένα στοιχεία και να τα
αποκαταστήσει. Ας τον θεωρήσουμε άξιο. Και πιο δίκαια πανάξι-ο. Μαθητής του Ζηνόδοτου υπήρξε ο Ερατοσθένης, περισπούδα-στος επιστήμων και αυτός. Συνέβαλε τα μέγιστα στην αποκατάσταση των επών, ακολουθώντας τις μεθόδους του Ζηνόδοτου.
Προσπάθησε να κατανοήσει αισθητικά και ιστορικά τον Όμηρο.
Κορόιδευε τον Καλλίμαχο και τους ομοίους του που προσπαθούσαν να προσδιορίσουν γεωγραφικά τους τύπους που αναφέρονται
στην Οδύσσεια.
Τον Ερατοσθένη διαδέχτηκε ο Αριστοφάνης ο Βυζάντιος (257-180 π.Χ.). Το περίεργο είναι ότι στις δικές του εκδόσεις υπήρχαν
στίχοι στην Ιλιάδα και την Οδύσσεια που δεν υπήρχαν σ’ αυτές
του Ζηνόδοτου. Δύο πράγματα πρέπει να συμβαίνουν. Ή οι στίχοι
αυτοί παρελήφθησαν από αντίγραφα που δεν είχε δει ο Ζηνόδοτος, ή ο Αριστοφάνης παρέλαβε στίχους που τους είχε απορρίψει
νωρίτερα ο Ζηνόδοτος.
Μαθητής του Αριστοφάνη υπήρξε ο Αρίσταρχος από τη Σαμοθράκη. Κοφτερό μυαλό κι αυτός (215-145 π.Χ.). Για τις εργασίες
και τις μεθόδους του γνωρίζουμε περισσότερα από τους προηγού-μενους βιβλιοθηκάριους, γιατί σώθηκαν αρκετά από τα σχόλια
που κατά καιρούς εξέδιδε σε βιβλία.
Ο Αρίσταρχος μελέτησε συστηματικά τη γλώσσα του Ομήρου
και έθεσε τις βάσεις της επιστημονικής γραμματικής. Δεν αρκέ-180
στηκε όμως μόνο στη γλώσσα του ποιητή αλλά εξακρίβωσε και
όλα τα μυθολογικά ή ιστορικά στοιχεί που αναφέρονται στα κείμενα. Έδειχνε μεγάλη ευλάβεια και προσοχή στα παραδοθέντα σ’
αυτόν κείμενα και προσπάθησε να διασώσει ότι έπρεπε να διασωθεί. Τα διασωθέντα αποσπάσματα των έργων του συνέλεξαν κατά
τους χρόνους του Κικέρωνα και του Αυγούστου στη Ρώμη, δύο
από τους μαθητές του, ο Αριστόνικος και ο Δίδυμος και τα εξέ-δωσαν σε ξεχωριστά βιβλία.
Και γεννιέται δικαιολογημένα η απορία. Αυτοί οι σοφοί άνθρωποι στην Αλεξάνδρεια (και όχι μόνο) που επί διακόσια χρόνια
μελετούσαν και δούλευαν για ν’ αποκαταστήσουν τα κείμενα των
επών, αμφέβαλαν ποτέ για την ύπαρξη του Ομήρου; Ασφαλώς
όχι. Και γιατί ύστερα από δύο χιλιάδες χρόνια βρίσκονται «σοφοί» που αμφισβητούν ότι πράγματι υπήρξε αυτός ο μέγας ποιητής; Αν δεν το πιστεύουν ας βάλουν τα δάχτυλα «επί τον τύπον
των ήλων», την Ιλιάδα και την Οδύσσεια.
Σύγχρονα σχεδόν με την βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας (μισά
ου
3 π.Χ. αιώνα) υπήρξε μεγάλη πνευματική κίνηση και στην Μικρασιατική Πέργαμο. Η νέα αυτή πνευματική εστία είχε τη δική
της βιβλιοθήκη και όταν βιβλιοθηκάριος ανέλαβε ο Κράτης από
την πόλη Μαλλού της Κιλικίας, ίδρυσε και δική της σχολή. Ο
Κράτης με σθένος υποστήριξε, σε αντίθεση με τον Αριστοφάνη
τον Βυζάντιο, ότι ο σκοπός του Ομήρου δεν ήταν η ποιητική από-λαυση, ή ψυχαγωγία, όσο η διδασκαλία.
Σχολιάζοντας τις εργασίες των Αλεξανδρινών γραμματικών, ο
Κράτης, έβρισκε πως αυτές ήταν υπερβολικά αυστηρές, με γραμ-ματικές εξετάσεις ακρίβειας. Έλεγε πως οι Αλεξανδρινοί εξέτα-ζαν τα πάντα με κανόνες. Και φυσικά αυτά, όπως πιστεύουμε, δεν
αποτελούν κανενός είδους μομφή.
Να θυμίσουμε εδώ ότι, όταν σε κάποια εποχή κρίσης υπήρξε
μεγάλη και παρατεταμένη έλλειψη παπύρου στην Πέργαμο, επι-181
νοήθηκε η χρήση επεξεργασίας δέρματος για γραφική ύλη. Η
γραφή σε δέρμα από τότε ονομάστηκε Περγαμηνή.
Επειδή από πολλούς αμφισβητήθηκε η συμβολή των Αλεξανδρινών γραμματικών στην εκκαθάριση των ομηρικών κειμένων
και την αυστηρή τους κωδικοποίηση, θα αναφέρουμε εδώ μια
σπουδαία ανακάλυψη: Το πρωινό της 21ης Φεβρουαρίου του
1888, ο Άγγλος ερευνητής Γουίλιαμ Πέτρι, κάνοντας ανασκαφές
στη νεκρόπολη της Χαουάρα, περιοχή του Φαγιούμ της Αιγύπτου, ανάσκαψε έναν γυναικείο τάφο.
Κάτω από το κεφάλι της νεκρής, αντί για μαξιλάρι, υπήρχε ένας μεγάλος κύλινδρος από πάπυρο. Τα πρώτα φύλλα ήταν μισο-κατεστραμμένα. Με έκπληξη ο Πέτρι άρχισε να διαβάζει ομηρικούς στίχους με καθαρά ελληνικά γράμματα. Όταν οι συντηρητές
στο Λονδίνο άνοιξαν με προσοχή τον κύλινδρο, διαπίστωσαν ότι
περιείχε τις δύο πρώτες ραψωδίες της Ιλιάδας.
Αναφέραμε πιο πάνω για το Βυζαντινό χειρόγραφο του 10ου
αιώνα, του Venetus A. Μια πολύ σημαντική διαπίστωση. Οι στίχοι και στα δύο χειρόγραφα ήταν ίδιοι. Κι ας είχαν απόσταση χιλίων χρόνων.
182