ι περισσότεροι από τους στίχους των ομηρικών επών α-Οποτ ελούνται από τους λόγους και τους απολόγους των
θεών και των ηρώων. Για παράδειγμα, από τους 15.690 στίχους
της Ιλιάδας οι 7.018 αποτελούνται από τον ευθύ λόγο (άμεση ομιλία των προσώπων) και οι υπόλοιποι από τον αφηγητή ποιητή.
Στην Οδύσσεια από τους 12.103 στίχους ευθύ λόγο αποτελούν
8.225 στίχοι. Οι λόγοι στα δύο έπη υπολογίζονται σε 203.
Η επισήμανση του Πλάτωνα -έστω και για λόγους επικριτι-κούς- ότι ο Όμηρος είναι ο μεγαλύτερος των τραγικών ποιητών, είναι πέρα για πέρα σωστή.
Έχουν γραφεί εκατοντάδες βιβλία και δοκίμια για τη γένεση
της τραγωδίας, από Έλληνες και ξένους διανοούμενους. Για τη
σκηνική - θεατρική παρουσίαση μυθικών, φανταστικών ή ιστορικών γεγονότων. Έχει υποστηριχτεί για τις απαρχές της τραγωδίας
και της κωμωδίας, ότι αυτό οφείλεται στους Σάτυρους, τους Σει-ληνούς, τους μεταμφιεσμένους χορευτές κλπ.
Δεν είναι υπερβολή αν ισχυριστούμε ότι όλων αυτών των διερ-γασιών προηγείται και πάλι ο Όμηρος. Οι λόγοι του με την ποικιλία και την ζωντάνια, την αμεσότητα και την αληθοφάνεια, αποτελούν ξεχωριστό χαρακτηριστικό των ποιημάτων.
Σε άπειρες σκηνές των επών, ήρωες και ηρωίδες, θεοί και θεότητες του μύθου διαλέγονται. Και πώς ξεκίνησε η σκηνική τραγωδία; Με δύο πρόσωπα που συνδιαλέγονται. Αργότερα οι τραγι-κοί ποιητές αύξησαν τον αριθμό των ηθοποιών προσθέτοντας και
τον χορό.
Ο Τζάσπερ Γκρίφιν, καθηγητής κλασικής φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, γράφει: «Δίχως το παράδειγμα του
Ομήρου η αττική τραγωδία δεν θα δημιουργούνταν ποτέ με τη
183
μορφή που τη γνωρίζουμε. Κάτι τέτοιο θα είχε σοβαρές επιπτώ-σεις σε όλα τα ευρωπαϊκά έμμετρα δράματα, συμπεριλαμβανομέ-νου του Σαίξπηρ. Τα ομηρικά έπη ήταν αυτά που έδειξαν πώς επι-τυγχάνεται η παρουσίαση σπουδαίων χαρακτήρων με ευγενή και
βαρυσήμαντη δράση, οι οποίοι συνδιαλέγονται με αξιοσέβαστο
και αυθεντικό τρόπο, που να πείθει την ανθρώπινη ψυχολογία».
Θα ήθελα εδώ να κάνω μια παρατήρηση: Οι αοιδοί και οι ραψωδοί, που απάγγελναν ή τραγουδούσαν αποσπάσματα από τα
έπη μπροστά σε ακροατήρια, δεν αποτελούσαν κατά κάποιο τρόπο μια σκηνική παρουσία;
Οι αοιδοί και οι ραψωδοί δεν απάγγελναν τα ποιήματα με μονότονο τρόπο. Προσπαθούσαν να μιμηθούν τη φωνή θεών, ηρώων
και γυναικών, πότε ανεβάζοντας τον τόνο της φωνής τους, πότε
χαμηλώνοντας και με ανάλογες κινήσεις και μορφασμούς ανέβα-ζαν το ενδιαφέρον του κοινού. Ακόμα και μέσα στα ίδια τα έπη οι
ακροατές ενός αοιδού συνεπαίρνονται από τη μαγεία της σκηνής.
Όπως προείπαμε, οι άμεσοι λόγοι (προσωπικές ομιλίες) στα
έπη ξεπερνούν τους διακόσιους. Οι λόγοι αυτοί χαρακτηρίζονται
από μεγάλη ποικιλία: φραστικές προκλήσεις στη μάχη, πολιτικές
αγορεύσεις και δημόσιες αντιλογίες, προτροπές σε στρατιώτες με
πεσμένο ηθικό, ικεσίες για να προστατευτεί η ζωή κάποιου ανθρώπου, προσευχές προς τους θεούς, αναπολήσεις κλπ. κλπ.
Πέρα από τους λόγους, υπάρχουν στην Ιλιάδα και την Οδύσσεια άμετρες συγκλονιστικές σκηνές, που άνετα θα μπορούσαν ν’
αποτελέσουν μέρος ή όλο μιας τραγικής παράστασης.
Θα μπορούσαμε ενδεικτικά ν’ αναφέρουμε: Τη φιλονικία Αγαμέμνονα - Αχιλλέα στην αρχή της ραψωδίας Α΄ της Ιλιάδας, παρουσία του ιερέα Χρύση και της θεάς Αθηνάς. Την πρεσβεία με
τους Οδυσσέα, Αίαντα και Φοίνικα στη σκηνή του Αχιλλέα, προ-κειμένου να τον πείσουν να γυρίσει στη μάχη. Ο περίφημος διά-λογος Έκτορα και Ανδρομάχης, προτού ο ήρωας επιστρέψει πάλι
στον πόλεμο. Και η δραματικότερη σκηνή στο τέλος της Ιλιάδας, 184
με την επίσκεψη του βασιλιά Πρίαμου στη σκηνή του Αχιλλέα για
να πάρει το σώμα του γιου του, που μένει άταφο.
Η συνάντηση και η συμφιλίωση των δύο εμπολέμων, που μ’
αυτό τελειώνει η Ιλιάδα, θεωρείται μια από τις τραγικότερες επινοήσεις στην παγκόσμια λογοτεχνία.
Ανάλογα παραδείγματα υπάρχουν και στην Οδύσσεια. Όπως
είναι η επίσκεψη του Τηλέμαχου στην Πύλο και τη Σπάρτη, όπου
συνομιλεί με τον Νέστορα, το Μενέλαο και την Ελένη για την
τύχη του πατέρα του. Η Φιλοξενία του Οδυσσέα στο παλάτι του
Αλκίνοου, όπου ο αοιδός Δημόδοκος τραγουδά τα κατορθώματα
του ήρωα στην Τροία, προκαλώντας το κλάμα του Οδυσσέα. Την
ατμόσφαιρα στο παλάτι του Οδυσσέα με τους μνηστήρες της Πηνελόπης, ν’ ασχημονούν. Οι πολλές αναγνωρίσεις από Εύμαιο, Φιλοίτιο, Ευρύκλεια, Πηνελόπη, Λαέρτη και τέλος ο φόνος των
μνηστήρων με τοξοβολία.
Ο Όμηρος σπάνια περιγράφει μιαν ακίνητη εικόνα. Του αρέσει
η κίνηση και η δράση. Πιστεύει πως αυτό αυξάνει το ενδιαφέρον
του ακροατή. Ντύνει πάντα τις περιγραφές του με μια υποτιθέμενη κίνηση. Προτιμάει τον άμεσο λόγο, όπου μιλούν οι ίδιοι οι
ήρωές του. Έτσι υπογραμμίζεται το δραματικό στοιχείο. Τα έπη
περιέχουν «εν σπέρματι», πολλά δράματα.
Εάν ο Όμηρος γεννιόταν δύο αιώνες αργότερα, σίγουρα θα
μπορούσε να γίνει ένας από τους μεγαλύτερους θεατρικούς συγγραφείς. Ένας δεξιοτέχνης της σκηνικής τραγωδίας. Το πιστοποι-ούν άπειρες σκηνές στην Ιλιάδα και την Οδύσσεια. Δεν μπορούμε
να τις σχολιάσουμε όλες. Έχουμε αναφέρει σε προηγούμενο κεφάλαιο πολλές από τις παρομοιώσεις του ποιητή. Πρωτότυπες, εντυπωσιακές, ρεαλιστικές.
Όλες αυτές οι παρομοιώσεις ωχριούν μπροστά στην πιο δυνατή σύγκριση ολόκληρου του έργου. Μετά το τραγούδι του Δημό-δοκου για την άλωση της Τροίας, ο μεταμφιεσμένος και μη ανα-185
γνωρίσιμος Οδυσσέας καταρρέει ανάμεσα στους Φαίακες οικοδε-σπότες του. Είναι μια παρομοίωση και ωραία και πολυσήμαντη:
«Αυτά ετραγούδα ο πολυδόξαστος τραγουδιστής· ωστόσο
έλιωνε εκείνος, και του μούσκευαν τα μάγουλα απ’ τα δάκρυα.
Πώς μια γυναίκα κλαίει τον άντρα της, πεσμένη πάνωθέ του, που ομπρός στους άλλους και στο κάστρο του σκοτώθη, για να διώ-ξει
απ’ τα παιδιά του και την πόλη του την ανελέητη μέρα·
κι αυτή να σπαρταράει θωρώντας τον και να πεθαίνει ομπρός της
σκούζει βαριά, χυμένη γύρα του· κι οι οχτροί με τα κοντάρια
στην πλάτη και στους ώμους πίσωθε χτυπώντας τη στο δρόμο
τη σπρώχνουν της σκλαβιάς, ασήκωτους καημούς και θλίψεις
να’χει
κι από τον πόνο τον πικρότατο τα μάγουλά της λιώνουν, όμοια πικρά τα δάκρυα στάλαζαν απ’ του Οδυσσέα τα μάτια».
(θ΄ 521-31)
Τι μας κάνει εδώ ο ποιητής! Μέσα σε ένδεκα στίχους, μας αφηγείται τρία δράματα και μας αφήνει να εννοήσουμε τρία διδάγματα. Δράμα 1. Ο Οδυσσέας μεταμφιεσμένος και μη αναγνωρίσι-μος ακούει τον αοιδό Δημόδοκο να τραγουδάει τα κατορθώματά
του στην Τροία και κλαίει ασυγκράτητα.
Η παρομοίωση αρνείται να τον αφήσει με οποιονδήποτε τρόπο
να ξεφύγει από το τρωικό του παρελθόν. Τον φυλακίζει σε μια
εικόνα, όπου είναι από τη μεριά των νικητών, αλλά τον υποχρεώνει να ξαναζήσει και τα αισθήματα από την πλευρά των ηττημέ-νων. Δράμα 2. Ένας μαχητής πέφτει νεκρός υπερασπιζόμενος την
πόλη του και τα παιδιά του. Τον πενθεί η γυναίκα του που τον αγκαλιάζει κλαίγοντάς γοερά. Δράμα τρίτο και πικρό. Την πονεμέ-νη γυναίκα που είναι πεσμένη πάνω στον σκοτωμένο άνδρα της
την χτυπούν στην πλάτη με τα κοντάρια τους οι εχθροί για να τη
σύρουν σκλάβα σε ξένη γη.
186
Διδαχή 1. Το παρελθόν είναι ο ίσκιος που σε ακολουθεί σε όλη
σου τη ζωή. Είναι δύσκολο να το απαρνηθείς. Και είναι πρέπον να
μη σε νανουρίζουν μονάχα οι νίκες σου. Στη ζωή υπάρχουν και οι
ηττημένοι.
Διδαχή 2. Ένα από τα μεγάλα προτερήματα του Ομήρου είναι
και ο οίκτος που δείχνει για τον εχθρό που νικήθηκε. Κι αυτός
έχει γενναίους άνδρες, κι αυτός πολεμάει για τιμή και διακρίσεις.
Ο οίκτος μας δεν αφορά τον ταλαίπωρο Οδυσσέα μόνο. Πρέπει να
είναι αμφίδρομος. Και για τον σκοτωμένο μαχητή και τη χήρα.
Διδαχή 3. Πάντοτε στη ζωή υπάρχουν τα χειρότερα. Δράμα η
γυναίκα που έχασε τον άνδρα της. Τραγωδία που τη σέρνει ο εχθρός στην πικρότατη σκλαβιά.
Πώς είναι δυνατό να μη θαυμάσεις έναν τέτοιο μεγάλο ποιητή, που προκαλεί ταραχή και σεισμό στην καρδιά και το μυαλό σου
με τις επινοήσεις και τις αφηγήσεις του;
Όλα τα παραπάνω φανερώνουν ότι ο δρόμος για το σκηνικό
δράμα και την τραγωδία ήταν πάρα πολύ μακρύς. Και στην αφετηρία, μεταξύ και άλλων, ξεχωρίζει η σεβάσμια μορφή του Ομήρου.
187