ε όλους τους πολέμους, από το 2000 π.Χ. μέχρι και τον
Σδεύ τερο ακόμα παγκόσμιο πόλεμο 1939-1945, το άλογο
είχε πρωταγωνιστικό ρόλο. Με την εξέλιξη των μηχανικών μέσων
ο ρόλος του αλόγου έπαψε να υφίσταται, όχι μόνο στους πολέμους, αλλά και στην καθημερινή ζωή των σύγχρονων κοινωνιών
(μεταφορές, γεωργία κλπ.).
Ο Όμηρος, σε καταπληκτικές περιγραφές και παρομοιώσεις, παρουσιάζει πολλές σκηνές με άλογα. Αναφέρονται άλογα στις
αρματομαχίες, στις θυσίες για τους νεκρούς Πάτροκλο και Έκτορα. Σε ιππικούς αγώνες προς τιμή των ηρώων, στα άλογα του βασιλιά Λαομέδοντα, στα άλογα του Αχιλλέα, κλπ. Τα καλύτερα
άλογα ανήκουν στους Θράκες, που ήταν σύμμαχοι των Τρώων.
Όπως περιγράφονται, ήταν λευκότερα από το χιόνι, γρήγορα σαν
τον άνεμο, λαμπρά σαν τον ήλιο.
Υπάρχει ένα επίθετο στην Ιλιάδα, που επαναλαμβάνεται πολλές φορές: «ιππόδαμος», που σημαίνει δαμαστής αλόγων. Και οι
Τρώες αγαπούν τα άλογα. Ο ποιητής αναφέρει πάμπολλα ονόματα που υποδηλώνουν κάποια σχέση με αυτά: Ιππόθοος, Ιππόλο-χος, Ιππόμαχος, Μελάνιππος, Έυιππος. Όλοι τους πολέμησαν για
την Τροία.
Θα αναφέρουμε δυο έξοχες παρομοιώσεις του Ομήρου που έχουν σχέση με τα άλογα. Στην πρώτη, η Πηνελόπη παρομοιάζο-ντας «τα γοργοτάξιδα πλοία που τα’χουν οι άνδρες γι’ άτια» λέει
πως αυτό που κάνει ο άνεμος για τα πλοία στη θάλασσα το κάνουν τα άλογα για το άρμα στην πεδιάδα. Εννοεί την ταχύτητα:
«Πώς τρέχουν άτια τέσσερα, ζεμένα στο ίδιο αμάξι
όλα μαζί με πόδια γρήγορα, στου μαστιγιού τους χτύπους
κι αψηλορθώνονται στη βιάση τους το δρόμο να τελέψουν, 208
όμοια κι εκείνου η πρύμνα ορθώνονταν, και φούσκωνε το κύμα
της πολυφούρφουρης της θάλασσας τρανό, κρασάτο πίσω».
Οδύσσεια ν 81-85
Η δεύτερη καταπληκτική παρομοίωση έχει να κάνει με τον
Έκτορα. Ο ποιητής τον παρομοιάζει μ’ ένα όμορφο άλογο που
τρέχει μέσα στον κάμπο, σίγουρο για τη χάρη και την αντοχή του.
Θα ήθελα εδώ ο αναγνώστης να προσέξει τις λεπτομέρειες της
περιγραφής. Μπορούσε να τις κάνεις ένας τυφλός; (Τους παρακάτω στίχους τους αναφέραμε και σε προηγούμενο κεφάλαιο. Αξίζει
να τους ξαναθυμηθούμε).
«Πώς ξάφνου το άτι που ξαπόστασε και χόρτασε κριθάρι
μες στο παχνί του, σπάει τα χάμουρα και πιλαλάει στον κάμπο
ποδοβολώντας, τι να λούζεται του αρέσει στο ποτάμι, καμαρωτό, και το κεφάλι του κρατάει ψηλά κι οι χήτες
πίσω στις πλάτες του ανεμίζονται, κι αυτό αντριγιά γεμάτο
το φέρνουν γρήγορα τα γόνατα στις γνώριμες βοσκές του, όμοια γοργά του Έκτορα εδούλευαν και γόνατα και πόδια».
Ιλιάδα, Ο΄ 263-269
Να μη λησμονούμε το μεγάλο σύμβολο της νίκης των Αχαιών, που είναι ο Δούρειος Ίππος. Επινόηση του πολύτροπου Οδυσσέα.
Χάρη σ’ αυτήν την επινόηση έπεσε το κάστρο της Τροίας.
Ας πούμε με την ευκαιρία δυο λόγια για την ιστορία του αλόγου. Κατά πάσα πιθανότητα τα πρώτα άλογα εξημερώθηκαν στις
αχανείς στέπες της Ευρασίας γύρω στο 4200 π.Χ. Στην αρχή σαν
πηγή τροφής. Με το πέρασμα των χρόνων ο άνθρωπος ανακάλυψε ότι το όμορφο αυτό θηλαστικό μπορούσε να εξυπηρετήσει
πολλές από τις ανάγκες του. Έφιπποι βοσκοί μπορούσαν να φυ-λάξουν μεγάλα κοπάδια αιγοπροβάτων. Επινοήθηκε το χαλινάρι
και η στομίδα και ύστερα το σάγμα για τη φόρτωση του ζώου και
το περιλαίμιο για την έλξη τροχοφόρου ή αρότρου.
Η μαζική χρήση του αλόγου από τους Σκύθες και τους Μογγό-λους τους έδωσε τη δυνατότητα γρήγορων μετακινήσεων. Οι νο-209
μαδικοί αυτοί λαοί για πολλά χρόνια πρωταγωνίστησαν στις αχανείς πεδιάδες της Ευρασίας από την Κίνα μέχρι την Κεντρική Ευρώπη.
Όλοι οι στρατοί από την πέρα αρχαιότητα μέχρι το τέλος του
ου
18 αιώνα, θεωρούσαν τα έφιππα τμήματα κύρια δύναμή τους.
Το ιππικό αποτελούσε πάντα την εκδοχή της υπεροχής και της
ορμής1.
1 Υ.Γ. Θα μπορούσε κανείς να συγκρίνει την αξία ενός αλόγου με ένα βασίλειο; Όχι φυσικά, Σας θυμίζω τι συνέβη σε κάποια στιγμή της ιστορίας: Σε μια μάχη το
1485, σκοτώθηκε το άλογο του βασιλιά της Αγγλίας Ριχάρδου Γ΄. Όπως έμεινε
πεζός και κόντευε να σκοτωθεί φώναξε απελπισμένος: «Δίνω το βασίλειο μου
για ένα άλογο». Η φράση αυτή έμεινε στην ιστορία.
210
ΟΙ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΟΜΗΡΟΥ
χι μονάχα στα ομηρικά έπη αλλά και σε όλη την μυθολο-Όγία και τη λογοτεχνία του αρχαίου ελληνικού κόσμου η
γυναίκα είχε περίοπτη θέση. Η προφορική παράδοση και αργότερα η χρήση της γραφής διέσωσαν τα ονόματα άπειρων γυναικών.
Πραγματικών ή φανταστικών. Θεές, βασίλισσες, πριγκίπισσες, ιέρειες, μάγισσες, μάντεις, κλπ. άφησαν τα ονόματά τους στις
θρυλούμενες διηγήσεις και στα γραφτά κείμενα αμέτρητων συγγραφέων της αρχαιότητας.
Στο ομηρικό ονοματολόγιο υπάρχουν τα ονόματα 143, αν δεν
κάνω λάθος, γυναικών. Θεών, θεοτήτων και ανθρώπων. Και όχι
μόνο πρωταγωνιστριών. Ο θείος Όμηρος έδωσε στην αθανασία
και τα ονόματα ταπεινών γυναικών. Θεραπαινίδες, δούλες, παιδιά
ηρώων, Νηρηίδες κλπ. είναι παρούσες μέσα στα κείμενα του ποιητή.
Ο μεγάλος αυτός δημιουργός περιβάλλει πάντα με στοργή και
αγάπη τις γυναίκες. Πολλές από αυτές τις έκανε αθάνατα πρότυπα, προικίζοντάς τες με χάρες και χαρίσματα, βρίσκοντας για την
καθεμιά χαρακτηριστικά και λαμπερά επίθετα.
Εκτός από τα πρόσωπα της πρώτης γραμμής, τις πρωταγωνί-στριες, όπως είναι η Ελένη, η Πηνελόπη, η Ανδρομάχη, η Εκάβη, η Αρήτη, η Ναυσικά, η Νιόβη, η Χρυσηίδα κλπ. κέρδισαν την
αθανασία και γυναίκες που έζησαν στη σκιά των πρωταγωνιστριών: Η Ευρύκλεια, τροφός του Οδυσσέα, η Άδρηστη, θερα-παινίδα της Ελένης, η Ακτορίς και η Αυτονόη, θεραπαινίδες της
Πηνελόπης, η Διομήδη, σκλάβα του Αχιλλέα κλπ.
Η μόνη γυναίκα, την οποία δίκαια επικρίνει ο Όμηρος, είναι η
Κλυταιμνήστρα, σύζυγος του βασιλιά Αγαμέμνονα. Όταν αυτός
211
επιστρέφει νικητής από την Τροία, δολοφονείται από τον εραστή
της βασίλισσας, τον Αίγισθο.
Ο Όμηρος ζωγραφίζει τις γυναίκες του έργου του με ποικιλία
χρωμάτων κι αποχρώσεων. Στη μεγάλη του πινακοθήκη έχει γυναίκες πρότυπα, με ξεχωριστά προσόντα η κάθε μια.
Η Ελένη με το φωτοστέφανο της ομορφιάς της και τη φυσική
της ευγένεια που την προφυλάσσει από κάθε μικροπρέπεια. Η
Πηνελόπη, σύμβολο πιστής κι αφοσιωμένης συζύγου που ζει με
την άσβηστη ελπίδα επιστροφής του Οδυσσέα. Η νεαρή Ναυσικά
απλή, σεμνή, γεμάτη αυθορμητισμό και χάρη. Η Αρήτη, βασίλισσα των Φαιάκων, τέλεια οικοδέσποινα, ευγενική και καλοπροαί-ρετη. Η Ανδρομάχη, αγαπημένη σύζυγος του Έκτορα και μητέρα, που την τρώει η έγνοια για την τύχη του άντρα της και του παι-διού της. Η γριά Ευρύκλεια, οικονόμος και πιστή υπηρέτρια του
Οδυσσέα και άλλες πάρα πολλές γυναικείες μορφές ζωντανεύουν
μέσα στα κείμενα του ποιητή.
Σε αντίθεση με τη συμπάθεια του Ομήρου για τις γυναίκες, ο
άλλος μεγάλος ποιητής της αρχαιότητας, ο Ησίοδος, δεν έχει να
πει μια καλή κουβέντα γι’ αυτές. Είναι εξοργιστικά μισογύνης.
Να πούμε και λίγα λόγια για τη ζωή των γυναικών στον αρχαίο
ελληνικό κόσμο. Στην ομηρική εποχή, όπως διαβάζουμε στα κείμενα, το πρώτο που πρέπει να αναφέρουμε είναι το γεγονός ότι η
γυναίκα δε μένει περιορισμένη στο σπίτι. Οι γυναίκες της ομηρικής εποχής κυκλοφορούν χωρίς περιορισμούς. Πάμπολλα τα παραδείγματα. Η Αρήτη κυκλοφορεί ελεύθερα στην πόλη των
Φαιάκων και χαιρετιέται από τον κόσμο με σεβασμό.
Το ίδιο ελεύθερα κυκλοφορούν και οι νέες. Η Ναυσικά πάει
μόνη της, μαζί με τις υπηρέτριες, να πλύνει τα ασπρόρουχα του
παλατιού μακριά από την πόλη. Οι κυρίες της ανώτερης τάξης, όταν βγαίνουν από το σπίτι, συνοδεύονται πάντα από θεραπαινίδες.
212
Είναι γνωστό ότι στους επόμενους αιώνες και στην κλασική
εποχή, η παρουσία των γυναικών σε πολλές δραστηριότητες της
καθημερινής ζωής ήταν έντονη.
Εντύπωση προκαλεί η απεικόνιση των γυναικών στις εικαστικές τέχνες της εποχής, στη ζωγραφική και τη γλυπτική. Σε εκατοντάδες εκατοντάδων απεικονίσεις γυναικών σε αγγεία και ειδώλια
ή αγάλματα, οι γυναίκες είναι καλαίσθητα ντυμένες και χτενισμέ-νες Με χάρη και γούστο. Με αισθητική αντίληψη.
213