ίναι βεβαιωμένο ότι η ποίηση του Ομήρου δεν αποτελεί
Εκάτ ι το αρχέγονο. Προηγήθηκε μια μακρόχρονη επεξεργασία του ποιητικού λόγου. Υπήρξαν πολλοί ποιητές και πριν από
τον Όμηρο.
Η ελληνική ποίηση είχε διανύσει, εξελισσόμενη, πολύ δρόμο
πριν από τα ομηρικά έπη. Δυστυχώς, δεν έφτασε μέχρις εμάς κανένα από τα κείμενα αυτά. Μαρτυρούν την ύπαρξή τους πολλοί
αρχαίοι συγγραφείς στα βιβλία τους. Ο ποιητικός λόγος εξελίχθη-κε όπως συνέβη και στις πρακτικές τέχνες. Στη ναυπήγηση πλοίων, στην κεραμική, στην υφαντουργία και αργότερα στην επεξεργασία των μετάλλων κλπ.
Οι στίχοι του Ομήρου ακολουθούν ο ένας τον άλλο σαν το
γλυκό κυματισμό της θάλασσας, όμορφοι, δροσεροί, γεμάτοι μυ-στική αρμονία και δύναμη. Όμως αυτό που απολαμβάνουμε από
τις μεταφράσεις είναι μέρος μόνο από τη γοητεία που πρόσφεραν
στους αρχαίους οι αντηχήσεις και η προφορά των λέξεων και των
προτάσεων. Δυστυχώς δεν μπορούμε να φανταστούμε την εκφορά
της παλιάς μας γλώσσας με τα μακρά και βραχέα φωνήεντα
Τα ποιήματα του Ομήρου είναι το προϊόν ενός πολιτισμού ο
οποίος αναδύεται από μια σκοτεινή περίοδο, ατενίζει το μέλλον, όμως παράλληλα ανατρέχει στο παρελθόν, κατακλυσμένος από
τις μνήμες και τις παραδόσεις της εποχής εκείνης.
Ο Όμηρος έχει διορατικότητα, γενναιοδωρία και πάθος στις
αφηγήσεις του. Στην Ιλιάδα και την Οδύσσεια έχεις την αίσθηση
πως οι νεκροί μιλάνε στους ζωντανούς, πως η χαρά κι η δυστυχία
τους είναι και καημός δικός σου. Συζητάμε για τα κείμενα αυτά, εδώ και δυόμιση χιλιάδες χρόνια Η συζήτηση αυτή δεν τελειώνει
ποτέ. Θα συνεχίζεται στους αιώνες των αιώνων.
214
Υπάρχει στον Όμηρο μια αρχαιοελληνική λέξη: «άργος», που
σημαίνει κάτι το φωτεινό ή λαμπερό. Ίσως από αυτό η Αγγλίδα
ποιήτρια Άλις Οσβαλντ έγραψε στον πρόλογο της μετάφρασης
της Οδύσσειας που πραγματοποίησε «Ο Όμηρος δεν είναι Έλληνας, Είναι το φως που λάμπει στον κόσμο».
Ανάμεσα στους κυματισμούς των στίχων του Ομήρου φυσάει
ένας άνεμος αυστηρότητας και μεγαλείου.
Η ελληνική ποίηση επί αιώνες πριν τον Όμηρο είχε συσσω-ρεύσει όλα εκείνα τα στοιχεία, όλες τις αποστροφές του λόγου, την πληθώρα των λέξεων και των φράσεων που μπορούσαν να
χρησιμοποιηθούν σαν βασικά στοιχεία για τη συγγραφή των επών. Λέμε βασικά στοιχεία γιατί μόνον αυτά δεν επαρκούν. Έπρεπε να βρεθεί μια ποιητική ιδιοφυία για να ταξινομήσει, να αξι-ολογήσει και να συμπληρώσει αυτό το υλικό, να του δώσει πνοή
και ζωή, να το κάνει έργο τέχνης. Ο ποιητής αυτός ήταν ο μέγας
Όμηρος.
Αυτός είναι εκείνος που νοιάστηκε για τις πηγές (θρύλους, τραγούδια, παραδόσεις), που βρήκε, τις μνήμες του παρελθόντος.
Έβαλε φαντασία και γνώση, δουλειά και ταλέντο. Φιλοδόξησε να
κάνει ένα έργο που να θυμίζει το παρελθόν αλλά να φωτίζει το
μέλλον. Και τα κατάφερε. Νίκησε τον χρόνο.
Φυσικά ο ποιητής μιλάει πίσω από τη σκηνή. Δεν κάνει κριτική και υποδείξεις. Αφηγείται. Δίνει εικόνες και δράσεις. Η δημιουργία του είναι ποιητική, όχι ιστορική. Εσύ ο ακροατής ή ο αναγνώστης θα ψάξεις να βρεις την αλήθεια. Δεν είναι ανάγκη να
στην υποδείξει ο Όμηρος.
Ο Άγγλος συγγραφέας Ουίλιαμ Χάζλιτ, δημοσίευσε το 1808
μια μελέτη για την ποίηση του Ομήρου. Μεταξύ των άλλων γράφει: «Η ποίηση του Ομήρου είναι ηρωική, είναι γεμάτη ζωντάνια
και δράση, είναι λαμπερή σαν ημέρα και δυνατή σαν ποτάμι. Με
τη δύναμη του πνεύματός του ο Όμηρος αναμετριέται με όλα τα
στοιχεία της φύσης και διεισδύει σε όλες τις σχέσεις της κοινωνι-215
κής ζωής… Η πληθώρα των στοιχείων που απαντά στον Όμηρο
είναι εκπληκτική∙ το μεγαλείο τους, η αλήθεια τους, η δύναμή
τους και η ποικιλία τους».
Για το ίδιο θέμα το 1818, ο Πέρσι Μπις Σέλεϊ σ’ ένα του δοκίμιο έγραφε: «Οφείλουμε να παραδεχτούμε ότι ο Όμηρος, ως ποιητής ξεπερνά τον Σαίξπηρ στην αλήθεια, την αρμονία, το διαχρονικό μεγαλείο, την ικανοποιητική πληρότητα των εικόνων του, την απόλυτη αρμονία τους με όσα αυτές συσχετίζονται».
Συγκρίνοντας τον Όμηρο με τον Λατίνο Βιργίλιο και την «Αι-νιάδα» του ο Α. Νίκολσον, σημειώνει τις βασικές διαφορές των
δύο ποιητών της αρχαιότητας (Τους χωρίζουν βέβαια και εφτά
ατέλειωτοι αιώνες).
«Αντίθετα με τον Βιργίλιο, ο Όμηρος δεν αποτελεί μέρος της
κλασικής εποχής, δεν έχει να κάνει με τη φρόνιμη διάκριση ή με
τη ψύχραιμη διαχείριση της ζωής και της κοινωνίας. Προηγείται
εκείνης της τάξης, είναι προκλασικός, υπερβολικός, ασυμβίβα-στος, πουθενά δε θυσιάζει την αλήθεια για τη χάρη. Ο Βιργίλιος
χρωματίζει με προσεκτική μεγαλοπρέπεια. Ο Όμηρος σκορπίζει
με γενναιόδωρη αφθονία, Ο Βιργίλιος είναι όπως ο ποταμός ανάμεσα στις όχθες του, ένα ήρεμο και διαρκές ρεύμα Ο Όμηρος είναι σαν τον Νείλο, ξεχύνει τα πλούτη του με μια ξαφνική υπερ-χείλιση».
Τα πάντα στη ζωή έχουν μια προϊστορία. Για να φτάσει ο στίχος σε τέτοια τελειότητα δούλεψαν στο παρελθόν πολλοί δημιουργοί. Μέσα από ατέλειωτες δοκιμές, επιτυχίες και αποτυχίες.
Πέρα από την αναντίρρητη επίδραση που είχαν τα Ομηρικά
έπη στην παγκόσμια λογοτεχνία, αποτελούν και τεράστια δεξαμε-νή γνώσεων κάθε είδους. Για τη γλώσσα, για τις κοινωνικές δομές, για την τεχνική του πολέμου , για τις θρησκευτικές δοξασίες, για τα ήθη και έθιμα, για την καθημερινή ζωή της μακρινής εκείνης εποχής.
216
Στα ομηρικά κείμενα υπάρχει η αφτιασίδωτη αλήθεια, μια φω-νή που μιλάει για τη μοίρα και την ανθρώπινη ύπαρξη με τρόπους
που σε πείθουν και σε συγκινούν. Ο Όμηρος είναι ταυτόχρονα και
σύγχρονος και πρωτόγονος. Η ποίησή του είναι «αθεράπευτα
πρωτόγονη και θαυμαστά σύγχρονη».
Διαβάζοντας τον Όμηρο έχει μεγάλη σημασία ν’ αναρωτηθού-με: Τι πιστεύουμε για τη ζωή; Είναι μια κατάσταση παντοτινής
αξίας, το μεγαλύτερο θαύμα στο σύμπαν ή κάτι μεταβατικό και
απελπιστικά ασήμαντο;
Ο Όμηρος πραγματεύεται όχι την κομψότητα, αλλά την αλήθεια. Όσο τρομερή κι αν είναι αυτή.
Μην είστε αφελείς και ψάχνετε να βρείτε τον Όμηρο. Όμηρος
είναι η ίδια του η ποίηση. Σ’ αυτήν υπάρχει το ηρωικό στοιχείο, η
ευγένεια, η ευθύτητα, το θάρρος, η αμετακίνητη πίστη, η αλήθεια
και η περιπετειώδης διάθεση.
Να προσέξουμε κάτι που ίσως μας διαφεύγει. Ο Όμηρος είναι
μεγάλος και σπουδαίος ποιητής. Ναι. Όμως δεν κατέβηκε από
τους ουρανούς. Δεν ήρθε από το διάστημα. Αυτός και τα ποιήματά του είναι προϊόν ενός πολιτισμού που αναδύθηκε με αργές διαδικασίες από ένα σκοτεινό παρελθόν. Και πριν από τον Όμηρο
υπήρχε ποίηση. Και πριν από τον Όμηρο υπήρχαν ακροατήρια
που άκουγαν τους αοιδούς να την απαγγέλουν. Ο Όμηρος ήταν
μια κορύφωση. Δεν ήταν ο εφευρέτης, αλλά αυτός που τελειοποίησε την εφεύρεση.
Είναι φορές που ο Όμηρος περιγράφει σκληρές ή και φρικαλέ-ες σκηνές μαχών με μια γλώσσα συγκρατημένη, Ευγενική θα
μπορούσαμε να πούμε. Αυτό οφείλεται ίσως στην πρόθεση του
ποιητή να μετριάσει την απέχθεια του ακροατή προς τη βία ή είναι αποτέλεσμα γλωσσολογικής εξέλιξης, καθώς η ποίηση είναι
από τη φύση της εκλεκτική στη χρήση λέξεων και προτάσεων.
Τα ποιήματα αυτά, η Ιλιάδα και η Οδύσσεια, διασώζουν σίγουρα μέρος του μακρινού παρελθόντος. Αγγίζουν όμως και τη
217
σημερινή πραγματικότητα. Ο άνθρωπος δε μεταστοιχειώθηκε
ξαφνικά. Εξελίχτηκε αλλά δεν άλλαξε είδος. Η ζωή εξακολουθεί
να είναι πολύπλοκη με πολλά προβλήματα. Δεν υποδεικνύει λύσεις. Απλά δραματοποιεί την πραγματικότητα. Ας προτείνουν λύσεις οι φιλόσοφοι, οι πολιτικοί, οι κοινωνιολόγοι, το ιερατείο. Δεν
είναι δουλειά μόνο της ποίησης.
Η επική ποίηση είναι όμορφη και πολύτιμη επειδή διασώζει
από το μακρινό παρελθόν σπουδαίες δράσεις και φάσεις των αν-θρώπινων κοινωνιών. Η μνήμη έχει διάρκεια τριών γενεών. Το
έπος βρίσκεται μεταξύ μνήμης και ιστορίας.
Η ποίηση στον Όμηρο δεν έχει σκοπό να αναδείξει την ομορφιά, τη χάρη ή τα εντυπωσιακά παιχνιδίσματα της ελληνικής
γλώσσας. Αυτά τα χρησιμοποιεί ο Όμηρος σαν δόλωμα για να
κάνει τον ακροατή ή τον αναγνώστη του να πλησιάσει την ουσία∙
που φυσικά δεν είναι άλλη από την αλήθεια της ζωής. Αυτή η α-διάρρηκτη σχέση του Ομήρου με τον κόσμο που τον περιβάλλει
γεμίζει το έργο του με ρεαλιστικές απεικονίσεις και βαθιές παρατηρήσεις του ανθρώπινου ψυχισμού.
Ακούστε τώρα μια παράξενη επίδραση της ομηρικής ποίησης
σ’ ένα ευαίσθητο άτομο: Ο ποιητής και γιατρός Τζων Κητς, αφηγήθηκε κάποτε στους φίλους του μια αξιοπρόσεχτη ιστορία: Μεγάλωσε σ’ ένα φτωχό προάστιο του Λονδίνου και ποτέ του δεν
είχε δει θάλασσα. Όσα ήξερε γι’ αυτή προέρχονταν από την επαφή του με τα ομηρικά κείμενα που διδάσκονταν στο σχολείο.
Την άνοιξη του 1814 βρέθηκε με φίλους του στην εξοχή. Όταν
είδε τον άνεμο να φυσά σ’ ένα μεγάλο χωράφι σπαρμένο κριθάρι, πράσινο ακόμα, κάνοντας τα στάχυα να κυματίζουν, φώναξε συ-νεπαρμένος: «Η παλίρροια, η παλίρροια». Οι ομηρικές περιγραφές για τον κυματισμό της θάλασσας ξεχείλισαν στη φαντασία
του.
218