επικράτηση του χριστιανισμού έγινε αιτία να τεθεί στο
Ηπε ριθώριο όλη η αρχαία ελληνική γραμματεία για πολλούς αιώνες. Και όχι μόνο. Οι ζηλωτές και οι φανατικοί οπαδοί
της νέας θρησκείας πολλές φορές έφταναν στα άκρα. Ότι θύμιζε
ελληνικό απορρίπτονταν. Ελληνισμός και ειδωλολατρία έγιναν
συνώνυμα. Ναοί και μνημεία κατεστράφησαν, αγάλματα θεών και
ηρώων έγιναν κομμάτια. Η καινούργια κοσμοθεωρία έβλεπε τον
κόσμο μέσα από νέο πρίσμα.
Για τους πνευματικούς ανθρώπους και για όσους είχαν την τά-ση να παρακολουθούν τις θρησκευτικές και κοινωνικές διαφοροποιήσεις, η σύγκρουση ανάμεσα στο παλιό και το νέο θεωρούνταν
αναπόφευκτη. Η παλαιά και η νέα θεολογία συνιστούσε ένα δύσκολο πνευματικό παιχνίδι. Ήταν φυσικό στα ράφια των βιβλιοθηκών να παραμεριστεί ο Όμηρος και η αρχαία «ειδωλολατρική»
γραμματεία για να μπουν βιβλία με τις θέσεις και τις διακηρύξεις
της νέας θρησκείας.
Η χριστιανική αποκήρυξη των αισθήσεων, των ηδονών, του
σωματικού κάλους και γενικά της εγκόσμιας ευδαιμονίας και ευ-τυχίας έφτανε πολλές φορές σε σημείο υπερβολής. Είναι φανερό
ότι η τέτοια θεώρηση της ζωής ήταν αντίθετη με την ελληνική
νοοτροπία και την κατάταξη των αξιών.
Ο Χριστός δίδαξε αγάπη και ηθική. Αναμφισβήτητα ναι. Όμως
και όλη τη ελληνική φιλοσοφία είχε σα βάση της την ηθική, γεγονός που βοήθησε να γίνουν κατανοητές και αποδεκτές οι χριστιανικές κοσμοθεωρίες.
Ο όχλος φυσικά, ως συνήθως, δε γνώριζε τίποτε και οι φανατικοί εθελοτυφλούσαν. Το ευτύχημα είναι ότι πολλοί τιτλούχοι της
νέας θρησκείας, αρχιερείς, επίσκοποι κλπ. είχαν καλή ελληνική
231
μόρφωση και αρνούνταν να καταδικάσουν ως ακατάλληλα ότι
είχε δημιουργήσει η ελληνική διανόηση. Χωρίς αυτούς φοβάμαι
ότι δε θα είχε διασωθεί ότι διασώθηκε από την αρχαία ελληνική
γραμματεία.
Είχαν στο κάτω-κάτω σοβαρά επιχειρήματα οι μορφωμένοι
αυτοί αρχιερείς. Πολλοί προσπάθησαν να συμφιλιώσουν τις διδασκαλίες του Χριστού με τις επιταγές της ελληνική φιλοσοφίας.
Υπήρχαν άπειρα κείμενα άπειρων συγγραφέων.
Όλα αυτά είχαν κάποιο κίνητρο. Κάποια σημεία σύγκρισης. Τι
γίνεται όμως με το θέμα που κυρίως, μας ενδιαφέρει; Τι γίνεται με
τον Όμηρο; Ποιος ασχολούνταν με την Ιλιάδα και την Οδύσσεια; Τα έπη αυτά αποτελούσαν, ως την επικράτηση του Χριστιανισμού, βασικό μάθημα στα σχολεία του ελληνικού και τους ρωμαϊκού κόσμου.
Είναι σίγουρο ότι ο Όμηρος για αιώνες πολλούς παραμελήθηκε. Είναι επίσης σίγουρο ότι δεν λησμονήθηκε. Όλη η μετά από
αυτόν ελληνική γραμματεία ασχολούνταν μαζί του, δεν ήταν δυνατόν να αγνοηθεί.
Μερικά πιο προχωρημένα και ευαίσθητα μυαλά δεν έπαψαν να
γοητεύονται από τις δημιουργίες του Ομήρου. Θα αναφέρω ένα
τέτοιο μυαλό και μάλιστα από τον χώρο της εκκλησίας. Πρόκειται
για τον πασίγνωστο αρχαιολάτρη και σοφό Αρχιεπίσκοπο Θεσσαλονίκης Ευστάθιο (12ος αιώνας). Ασχολήθηκε συστηματικά με
την πρώτη καλλιτεχνική δημιουργία λόγου των Ελλήνων, δηλαδή
με τον Όμηρο. Σπουδαίο το έργο του με τίτλο «Παρεκβολαί εις
την Ομήρου Ιλιάδα και Οδύσσεια». Με το έργο του φέρει στο
φώς μια σημαντική συλλογή ερμηνευμάτων και σχολίων για τα
δύο έπη.
Ο Ευστάθιος οδηγεί τον αναγνώστη του ως δάσκαλος στην πορεία της κατανόησης, της ομηρικής σκέψης και έκφρασης. Η ερμηνευτική του ανάλυση είναι ευαίσθητη και ακολουθεί την ερμηνευτική μέθοδο του Αρίσταρχου.
232
Σε μια έκδοση – ανατύπωση του έργου του Ευστάθιου, που εί-χε εκδώσει στη Λειψία το 1828 ο Ματθαίος Δέβαρης, διαβάζουμε
μεταξύ άλλων στον πρόλογο «Έτσι ο αναγνώστης βλέπει τελικά
να ανοίγεται μπροστά του ένας δυνατός και ευχερής τρόπος από-λαυσης της πλούσιας Ομηρικής γλώσσας, η οποία αποτελεί και
μετά από τόσους αιώνες έμπνευση για τους σύγχρονους δημιουργούς». Συγχρόνως όμως, έχει στα χέρια του ένα σπάνιο έργο αφού
το πρωτότυπο του Ευστάθιου σώζεται ως το μοναδικό αντίγραφο
της εποχής του στη Μαρκινή Βιβλιοθήκη της Βενετίας.
Η σύγκρουση ανάμεσα στην παλιά παγανιστική πίστη και στο
δόγμα της νέας θρησκείας συνιστούσε ένα μεγάλο και δύσκολο
πρόβλημα. Όσο οι λόγιοι και οι αναγνώστες της πρώιμης χριστιανικής Εκκλησίας ήθελαν ν’ απαλείψουν τα παλαιά συγγράμματα, τόσο συχνά ακούγονταν φωνές, πως η νέα ηθική δεν μπορούσε ν’
αγνοήσει τα διδάγματα των παλιών φιλοσόφων και ποιητών.
Γράφει ο Αλμπέρτο Μάνγκουελ: «Ένας από τους πιο μορφωμένους χριστιανούς λογίους, ο άγιος Ιερώνυμος, προσπάθησε σε
όλη του τη ζωή να πετύχει τη συμφιλίωσή τους. Ο Ιερώνυμος α-ντιλήφθηκε ότι ποτέ δεν θα μπορούσε ν’ αποκηρύξει ειλικρινά
τον Όμηρο ως τη δική του αφετηρία και πως δεν μπορούσε ν αγνοήσει την πνευματική και αισθητική ευχαρίστησε την οποία του
είχαν δώσει τα βιβλία του Ομήρου. Αντίθετα μπορούσε να δημιουργήσει μια ιεραρχία στην οποία ο Όμηρος και οι αρχαίοι συγγραφείς ήταν η αναγκαία βάση και η Βίβλος η ψηλότερη κορυφή».
Οι φανατικοί και οι ακρότητες δεν έλειψαν από τους οπαδούς
της νέας χριστιανικής κουλτούρας. Ο Ιερώνυμος κατηγορήθηκε
ότι χρησιμοποιούσε συχνά τα γραφτά των αρχαίων συγγραφέων
στο εκκλησιαστικό του έργο «μολύνοντας το ιερό με το βέβηλο».
Ο Ιερώνυμος υπερασπίστηκε τους κλασικούς συγγραφείς με επιχειρήματα που χρησιμοποιούνταν για αιώνες.
233
ΟΜΗΡΟΣ ΚΑΙ ΒΙΒΛΟΣ