ι πάμπολλες απόψεις των διαφόρων ομηριστών οδηγούν
Οσε μια σύγχυση και σ’ ένα χάος άνευ προηγουμένου, γύ-ρω από αυτό που ονομάστηκε – εδώ και διακόσια χρόνια «Ομηρικό Ζήτημα». Μεγάλα ονόματα της διανόησης, φιλόσοφοι, συγγραφείς και καθηγητές με μεγάλη φήμη, εκφράζουν διαφορετικές
και αντικρουόμενες απόψεις.
Από την εποχή των περίφημων θεωριών του Γερμανού καθηγητή Φ.Α. Βολφ (προλεγόμενα στον Όμηρο) το ομηρικό ζήτημα
έχει συνδεθεί με το πρόβλημα της γραφής, Αν δηλαδή τα έπη που
έφτασαν ως εμάς διατηρήθηκαν και διαδόθηκαν με τον προφορικό λόγο ή με τη γραφή. Εδώ αρχίζει ο πόλεμος. Όχι ο δεκαετής
τρωικός, αλλά αυτός που διαρκεί διακόσια και πλέον χρόνια.
Λέχτηκαν και γράφηκαν τόσα πολλά Λογικά και άλογα. Συνε-τά και ασύνετα. Πιθανά ή αδικαιολόγητα. Γι’ αυτούς που υποστηρίζουν την προφορική παράδοση έχουμε πει αρκετά. Έχουμε
τονίσει το μέγα πρόβλημα των αμέτρητων ονομάτων, λόγων και
παρομοιώσεων που δεν μπορούν να κρατηθούν στη μνήμη και
για το δύσκολο δακτυλικό εξάμετρο, που και με τη γραφή ακόμη
παρουσιάζει προβλήματα πειθαρχημένου λόγου.
Για τη δυσκολία αυτή ο Γερμανός φιλόσοφος Φρίντριχ Νίτσε
είχε παρατηρήσει με οξυδέρκεια, πως ο Όμηρος όντας δέσμιος
του εξάμετρου, χορεύει με αλυσίδες, Η σοβαρή ποίηση έχει κανόνες, Γλωσσικούς, μετρικούς, νοηματικούς. Εδώ φαίνεται πως ισχύει το ρηθέν «Δρυός πεσούσης πας ανήρ ξυλεύεται». Ο καθένας υποστηρίζει τη γνώμη του. Περίεργη ή ανεξήγητη, έλλογη ή
άτοπη.
Σε προηγούμενα κεφάλαια αναφερθήκαμε σε αρκετές από τις
απόψεις αυτές. Να προσθέσουμε εδώ ακόμη μερικές. Ο Σάμουελ
237
Μπάτλερ υποστήριξε ότι την Οδύσσεια την συνέγραψε γυναίκα.
Ο Μίλμαν Πάρι περιοδεύοντας τη Νότια Σερβία συνάντησε λαϊ-κούς τραγουδιστές – στο πρότυπο των αρχαίων αοιδών – που
μπορούσαν να κρατούν στη μνήμη τους μεγάλα αποσπάσματα
από τοπικές μπαλάντες ή από έμμετρα ιστορικά αφηγήματα Έβγαλε λοιπόν το συμπέρασμα ότι ήταν δυνατόν να κρατηθούν στη
μνήμη των αοιδών και ραψωδών της αρχαιότητας τα ομηρικά έπη.
Πάμπολλοι υποστήριξαν ότι η Ιλιάδα και η Οδύσσεια είναι λαϊκές
δημιουργίες, Λαϊκή Δημοτική ποίηση και επομένως ο Όμηρος μας
περισσεύει.
Να ξεκαθαρίσουμε εδώ, μια κι έξω, ότι ομαδική ποιητική δημιουργία δεν μπορεί να υπάρξει. Ο όρος Λαϊκή Δημοτική Ποίηση
δεν κυριολεκτεί. Δηλαδή αν μαζευτούν πενήντα, εκατό ή χίλια
άτομα μπορούν να παράξουν ποιητικό έργο; Όχι βέβαια.
Έτσι πίσω από όποια ποιητική δημιουργία κρύβεται πάντα ένας δημιουργός που στην προκειμένη περίπτωση το όνομά του
δεν έχει διασωθεί. Η τέτοια ποιητική δημιουργία πρέπει να λέγεται ανώνυμη και όχι λαϊκή ή δημοτική. Ο λαός απλά μπορεί ν’
αλλάξει τον τόπο, τον χρόνο, το όνομα ενός προσώπου ή ν’ αντι-καταστήσει μια λέξη στο κείμενο με μια καλύτερη. Δημιουργός
παραμένει ο ένας, ο αρχικός.
Ο μόνος λόγος που μια ποίηση με ανώνυμο συγγραφέα λέγεται
λαϊκή, οφείλεται στο γεγονός ότι η ποίηση αυτή άγγιξε σε κάποια
στιγμή, σε κάποια εποχή την ψυχή του λαού. Την αγάπησε και τη
διατήρησε. Ταυτίστηκε συναισθηματικά μαζί της.
Ας αναφερθούμε τώρα σε δύο ακόμη λογισμούς ή παραλογι-σμούς, από τους άπειρους που μέχρι σήμερα έχουνε γίνει γνωστοί. Ο ομηριστής Μίλμαν Πάρι και ο συνεργάτης του Α.Β.
Λόρντ υποστήριξαν μια πρωτότυπη αλλά ατεκμηρίωτη θεωρία.
Προσπάθησαν να αποδείξουν τη λύση της υπαγόρευσης των κειμένων από τον ποιητή σε κάποιον «γραμματικό». Αυτή η εικαζό-μενη υπαγόρευση έγινε αιτία οι δύο αυτοί ομηριστές να δεχθούν
238
τα ομαδικά ειρωνικά σχόλια πολλών διανοουμένων, οι οποίοι διε-ρωτώντο: γιατί να είναι ο Όμηρος, ο πρώτος που έκανε το αποφασιστικό βήμα, από τον προφορικό στον γραπτό λόγο, και γιατί να
μην κατέγραφε ο ίδιος το έργο του.
Οι σχολαστικοί και ανόητοι κριτικοί των λογοτεχνικών έργων
δεν έλειψαν σε καμιά εποχή. Πολλοί από αυτούς παρατήρησαν τις
συχνές παρομοιώσεις για τα λιοντάρια και τα ζώα που ζούνε την
έσω Ασία. Έβγαλαν λοιπόν το συμπέρασμα ότι η Ιλιάδα και η
Οδύσσεια έχουν κατά κάποιο τρόπο πάρει πολλά στοιχεία από
παλιά ασιατικά έπη. Είχαν την εντύπωση ότι στον ελλαδικό ή μικρασιατικό χώρο δεν υπήρχαν λιοντάρια. Μα όλη η ελληνική μυθολογία πάμπολλες φορές αναφέρεται σ’ αυτά. Μα είναι δυνατόν
να εξάγουμε συμπεράσματα για τα ομηρικά έπη με κριτήριο την
ύπαρξη ή όχι λιονταριών στην Ελλάδα; Το επιχείρημα είναι επι-πόλαιο και άστοχο. Αν ρίξουμε μια ματιά στους μύθους του Ηρακλή με το λιοντάρι της Νεμέας, το λιοντάρι του Κιθαιρώνα, τις
απεικονίσεις στα μυκηναϊκά ξίφη με κυνηγούς λιονταριού και προ
παντός την πολύ σημαντική πληροφορία του Ηροδότου, ότι στην
εποχή του (5ος αιώνας π.Χ.) υπήρχαν λιοντάρια στην Ελλάδα, στη
ζώνη μεταξύ Νέστου και Αχελώου.
Για τους πρώτους αοιδούς και ραψωδούς της προομηρικής και
ομηρικής εποχής γνωρίζουμε λίγα πράγματα. Ξέρουμε πως πολλοί από αυτούς ήταν τυφλοί και τραγουδούσαν σε δημόσιους χώρους, στις αυλές των βασιλέων και των αρχόντων. Παίρνοντας
σαν αφορμή την παράταση των τελικών γεγονότων στην Ιλιάδα
και την Οδύσσεια το Τ.Ε. Λόρενς (ο γνωστός μας Λόρενς της
Αραβίας) έκανε την εξής παρατήρηση: «Ίσως η πληκτική καθυστέρηση της αποκορύφωσης που παρατείνεται … μπορεί να είναι
το μέσο το οποίο διαθέτει ο φτωχός αοιδός για να παρατείνει τη
φιλοξενία του οικοδεσπότη του».
Οι τέτοιες απόψεις είναι αυθαίρετες. Οι περισσότεροι αοιδοί
ήταν μέλη του ιερατείου ή ανήκαν στο προσωπικό των βασιλιά-239
δων και των αρχόντων. Και γιατί ν’ αποκλείσουμε την ύπαρξη
ερασιτεχνών αοιδών που δεν είχαν την ανάγκη φιλοξενίας και ε-λεημοσύνης;
Και τα δύο γνωστά έπη του Ομήρου, η Ιλιάδα και η Οδύσσεια, αρχίζουν μετά από περίοδο δέκα ετών. Η Ιλιάδα σχεδόν μια δεκαετία μετά τη απαρχή πολιορκίας της Τροίας και η Οδύσσεια δέκα
χρόνια μετά την άλωση του κάστρου.
Δεν γνωρίζω αν αυτοί οι περίοδοι των δέκα χρόνων είχαν κάποιο συμβολισμό ή σχεδιάστηκαν έτσι από τον Όμηρο ώστε στον
παρόντα χρόνο ν’ αναφέρονται δράσεις κι αφηγήσεις από το παρελθόν. Οι ιστορίες δεν έχουν χρονική σειρά. Ξεκινώντας τις αφηγήσεις του ο ποιητής λίγο προτού φτάσουμε στο τέλος, γεμίζει
με τον τρόπο του το αφηγηματικό κενό της δεκαετίας. Παίζει με
το κοινό ανεβάζοντας την ένταση και το ψυχολογικό του φορτίο.
Δηλαδή μεγάλοι συγγραφείς, που καμιά οικονομική ή άλλη αιτία δεν τους υποχρέωνε ν’ απλώσουν σε μάκρος τις ιστορίες τους
ήταν αφελείς; Οι γίγαντες Λ. Τολστόι, Βίκτωρ Ουγκώ και τόσοι
και τόσοι άλλοι;
Λογισμού και παραλογισμού, συνέχεια. Ο Μπάρρυ Λόουελ, είναι καθηγητής σε αμερικάνικο πανεπιστήμιο με ιδιαίτερα ενδιαφέροντα σε ζητήματα της ομηρικής ποίησης και της γραφής. Το
1991 εξέδωσε ένα βιβλίο στο οποίο φέρνει τη θεωρία της υπαγόρευσης στα ακραία της όρια. Υποστηρίζει ότι όχι μόνο ο ίδιος ο
Όμηρος υπαγόρευσε τα έπη του σε κάποιον «γραμματέα», αλλά
και ότι το ελληνικό αλφάβητο επινοήθηκε ειδικά γα να καταγραφούν τα ομηρικά έπη, για να υπάρχει ένα στερεότυπο κείμενο.
Θεωρεί μάλιστα ότι την προσαρμογή - διασκευή του φοινικικού
αλφαβήτου σε ελληνικό, όπως το αποκαλεί, έκανε ο τρωικός ήρωας Παλαμήδης!!!
Τι είναι αυτά τα παλαβά που μας γράφεις κύριε καθηγητά; Δηλαδή το ελληνικό αλφάβητο (δανεισμένο από τους Φοίνικες) είναι
διασκευασμένο από τον Παλαμήδη; Το χρονικό περιθώριο από
240
τον Παλαμήδη μέχρι τον Όμηρο είναι αβυσσαλέο. Πεντακόσια
πάνω κάτω χρόνια (τρωικά 1270, Όμηρος 770). Εκτός αν πήραμε
τη γραφή από τους Φοίνικες το 1250 π.Χ. και την ίδια εποχή γρά-φηκε η Ιλιάδα και η Οδύσσεια.
«Τι να πούμε, τι …» που τόσο όμορφα τραγουδάει ο Μανώλης
Μητσιάς.
241
Η ΙΛΙΑΔΑ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ