ποιος διαβάσει με προσοχή την Ιλιάδα (και όχι σαν ένα
Όευ χάριστο παραμύθι) θα διαπιστώσει το περίεργο φαινόμενο ενός πολεμικού έργου που υπερασπίζεται την ειρήνη. Παρά
την φαινομενική του συντηρητικότητα το έργο του Ομήρου είναι
καθαρά προοδευτικό και διδακτικό. Το μάταιο μακελειό του πολέμου, οι φρικτές σκηνές αίματος και οδύνης που περιγράφονται, τα δράματα που ακολουθούν έχουν ένα σκοπό: Να καταραστούμε
τον πόλεμο.
Μα, λένε πολλοί, σ’ όλο το έργο ο Όμηρος εξυμνεί το «κλέος»
ανδρών». Την παλληκαριά και τα κατορθώματα των ηρώων. Και
λοιπόν; Ποιος λαός δεν καμαρώνει την ανδρεία των μαχητών της
στα πεδία των μαχών; Ποιος λαός δεν τραγουδά τον ηρωισμό των
προγόνων της. Ποιος λαός δεν υψώνει μνημεία για την δόξα τους; Ακολουθώντας μια δοκιμασμένη τεχνική ο Όμηρος, πάντα στις
περιγραφές των σκοτωμών και των σκηνών αίματος, βάζει σαν
αντιδιαστολή μια εικόνα από τη φύση ή την ειρηνική ζωή, Υπεν-θυμίζει με τον τρόπο αυτό στον ακροατή ή τον αναγνώστη ότι ο
πόλεμος είναι μια κακή παρένθεση και ότι μακριά από αυτόν η
ζωή είναι καλύτερη.
Πολλές φορές το έχουμε τονίσει. Ο Όμηρος δεν κάνει κήρυγμα. Περιγράφει ή αφηγείται τις δράσεις και τα γεγονότα με γλώσσα σκληρή, ρεαλιστική.
Η ανάμνηση ενός παραδείσου –μιας ειρηνικής ζωής– κάνει ξα-νά και ξανά την εμφάνισή της στον Όμηρο. Όχι σαν κομμάτι της
τρέχουσας σκηνής, αλλά σαν πλαίσιο με το οποίο συγκρίνεται. Το
φορτωμένο αίματα και οδύνες παρόν. Ο πόλεμος καταλαμβάνει
το προσκήνιο στην Τροία, η βία της θάλασσας – και η οργή του
242
Ποσειδώνα – κατακλύζει την Οδύσσεια. Όμως η ειρήνη εξακολουθεί να επιβιώνει στο βάθος του νου και διαρκώς ξεπροβάλλει
μέσα από την ομηρική ποίηση.
Παντού στον Όμηρο, δίπλα στις σκληρές και βίαιες σκηνές
των μαχών, ο κόσμος της ειρήνης διαρκώς επανέρχεται στην επιφάνεια σαν μνήμη ή νοσταλγία και συνάμα σαν προοπτική.
Ο Σιμόν Βέιλ, καθώς και πολλοί άλλοι ομηρολόγοι, έχουν ερ-μηνεύσει την Ιλιάδα σαν ένα αντιπολεμικό ποίημα. Σαν ένα θαυ-μαστό έργο που χρησιμοποιεί τον πόλεμο εναντίον του πολέμου.
Ο πόνος και η δυστυχία είναι μέρος της ζωής, μα υπάρχει στον
κόσμο ένα απόμακρο φως. Είναι η ελπίδα για μια τυπική και ειρηνική ζωή.
Ας θυμηθούμε πώς τελειώνει η Ιλιάδα. Φυσικά θα περίμενε
κανείς, σ’ ένα ηρωικό πολεμικό αφήγημα, ν’ ακούσει τους αλα-λαγμούς και τις κραυγές θριάμβου των νικητών όταν πέσει το κάστρο. Αυτό ήθελε η παράδοση. Και ακριβώς εδώ, λίγο πριν από
την πτώση της Τροίας, ο Όμηρος κάνει τη μεγάλη υπέρβαση. Την
απροσδόκητη ανατροπή.
Βρισκόμαστε κοντά στο τέλος του έπους. Ο Αχιλλέας, πιστεύ-οντας πως η εκδίκηση είναι μέρος της δικαιοσύνης, καταδιώκει
και σκοτώνει τον Έκτορα. Τον σέρνει κάθε μέρα δεμένο πίσω από
το άρμα του γύρω από τον τάφο του Πάτροκλου. Επί δέκα μέρες
το σώμα του ήρωα της Τροίας μένει άταφο. Μέχρι το τέλος της
ης
23 ραψωδίας βλέπουμε έναν Αχιλλέα άγριο, ανήμερο, εκδικητι-κό, που είναι κουφός στα παρακάλια του ικέτη, ανελέητος. Και
ξαφνικά στην τελευταία ραψωδία αντικρίζουμε έναν Αχιλλέα δι-αμετρικά αλλαγμένο.
Εδώ ακολουθεί μία σκηνή, που θα τη ζήλευαν οι μεγαλύτεροι
δραματικοί συγγραφείς του κόσμου. Μια σκηνή που δικαιώνει το
έργο και κάνει τον Όμηρος μέγα δραματουργό.
Απροσδόκητα, μέσα στη νύχτα, έρχεται στο ελληνικό στρατόπεδο, στη σκηνή του Αχιλλέα, ο γέρος βασιλιάς της Τροίας Πρία-243
μος, συνοδευόμενος από ένα φρουρό του. Φέρνει δώρα στον Αχιλλέα για να ζητήσει το σώμα του Έκτορα για ταφή. Όλοι γύρω
μένουν εμβρόντητοι, άφωνοι. Ο βασανισμένος γέρος αγκαλιάζει
τα γόνατα και φιλά τα χέρια του ήρωα ζητώντας έλεος Τα χέρια
που σκότωσαν το γιό του. Του λέει να θυμηθεί κι αυτός τον γέρο
πατέρα του που θα τον τρων οι έγνοιες και τα βάσανα. Η συνέχει
είναι γνωστή.
Ο Αχιλλέας συμπονά τον Πρίαμο, τον καλοδέχεται και τον φιλοξενεί. Δίνει εντολή να περιποιηθούν το σώμα του Έκτορα και
το παραδίδει για ταφή. Κηρύσσεται εκεχειρία δώδεκα ημέρες. Με
την ταφή του Έκτορα και την έστω προσωρινή συμφιλίωση τελειώνει η Ιλιάδα.
Η τέτοια συμπεριφορά του Αχιλλέα θεωρήθηκε στην αρχαιότητα ότι ανανεώνει τα παλιά ιδανικά της πολεμικής αρετής. Οι
σύγχρονοι πολυμαθείς και «πολιτισμένοι» μελετητές, αμφιβάλ-λουν αν μπορεί να γίνει δεκτή μια τέτοιου είδους μεταστροφή
στην συμπεριφορά και τον χαρακτήρα του Αχιλλέα. Για το λόγο
αυτό πολλοί υποστηρίζουν ότι η τελευταία ραψωδία της Ιλιάδα
είναι εμβόλιμη.
Ο μεγάλος Ι.Θ. Κακριδής, στην τελευταία του εργασία για τον
Όμηρο γράφει: «Δεν υπάρχει αμφιβολία πως η τελευταία ραψωδία ανήκει στον Όμηρο. Είναι αλήθεια πως μας ξαφνιάζει η από-τομη μεταστροφή στα αισθήματα του Αχιλλέα, από το ανήμερο
μίσος στη βαθιά συμπόνια. Ακριβώς όμως αυτό το απίστευτο θέλησε να μας δώσει ο Όμηρος σαν πιστευτό. Ο μέγας Όμηρος. Και
το κατόρθωσε με τη μεγάλη του τέχνη…». Με τη σκηνή αυτή ο
ποιητής μας απομακρύνει συνειδητά από τα πεδία των μαχών. Στο
κάτω – κάτω υπάρχει και ανθρωπιά. Η ζωή δεν είναι μόνο πόλεμος και σκοτωμοί. Στην ασπίδα του Αχιλλέα ο Ήφαιστος απεικονίζει ειρηνικές σκηνές.
Για τον πόλεμο ο Όμηρος χρησιμοποιεί χαρακτηριστικά επίθετα όπως: πολυδάκρυτος, φριχτός, βίαιος, οδυνηρός, πικρός, κλπ.
244
Αυτά δείχνουν συμπάθεια για τον πόλεμο; Η Ιλιάδα ονομάστηκε
βιβλίο του πολέμου γιατί έναν τέτοιο πόλεμο περιγράφει. Και
λοιπόν; Εκατοντάδες βιβλία στην εποχή μας περιγράφουν πολέμους. Είναι κατακριτέα; Να θυμηθώ μερικά σπουδαία τέτοια βιβλία που διάβασα στη νιότη μου: «Η Ζωή εν Τάφω», του Στρατή
Μυριβήλη, «Πόλεμος και Ειρήνη», του Λ. Τολστόι, «Τίποτε
Νεώτερο από το Δυτικό Μέτωπο», του Έριχ Μ. Ρέμαρκ, «Για
Ποιον Χτυπά η Καμπάνα» του Έρνεστ Χέμινγουεϊ και πολλά άλ-λα.
245