τον σκοτεινό μεσαίωνα και μέχρι την ανατολή της Ανα-Σγέ ννησης, η αρχαία ελληνική και Λατινική γραμματεία
λαθροβιούσε σε ορισμένες μεγάλες βιβλιοθήκες ή στα παλάτια
μορφωμένων και χαρισματικών αρχόντων και κυβερνητών. Φυσικά και ο Όμηρος και ο Βιργίλιος. Η Ιλιάδα, η Οδύσσεια και η Αινειάδα ήταν στο μισοσκόταδο. Ο Βιργίλιος σαν νεώτερος από τον
Όμηρο κατά εφτακόσια χρόνια και Λατίνος, μνημονεύεται την
περίοδο αυτή συχνότερα από τον Όμηρο και λόγω της κυριαρχίας
του Ρωμαϊκού πολιτισμού στην Ευρώπη.
Ο Όμηρος όμως δεν είχε χαθεί. Σαν ένας αρχαίος θησαυρός
από χρυσάφι και περίμενε την αποκάλυψή του. Η αποκάλυψη έγινε για δύο κυρίως λόγους. Με την Αναγέννηση άρχισε να πνέει
ένας πιο φιλελεύθερος αέρας. Ιδρύθηκαν Πανεπιστήμια και Σχολές, άρχισαν τα μεγάλα ταξίδια, αυξήθηκε η επιθυμία να γνωρίσουμε το παρελθόν. Πρωταγωνιστικό ρόλο έπαιξε και η ανακάλυψη της τυπογραφίας (1450) Τώρα υπήρχε η δυνατότητα ένα
έργο να τυπωθεί σε χιλιάδες αντίτυπα, άρα περισσότερος κόσμος
να έρθει σ’ επαφή μ’ αυτό.
Μεγάλοι φιλόλογοι και διανοητές άρχισαν να μεταφράζουν την
Ιλιάδα και την Οδύσσεια και να γράφουν κριτικές μελέτες για τα
δύο αθάνατα έπη. Στη Γερμανία, στη Γαλλία και στην Αγγλία ο
Όμηρος έγινε αντικείμενο μελέτης και διδασκαλίας από τις φιλο-λογικές σχολές των πανεπιστημίων.
Τον 17ο και 18ο αιώνα το άστρο του Ομήρου έλαμπε στον ευρωπαϊκό ουρανό. Ο μεγάλος Γκαίτε, λίγο πριν από τον θάνατό
του το 1832, έγραφε στο τελευταίο του βιβλίο, πως υπήρξε τυχε-ρός στον αιώνα που έζησε για να δει την αναγέννηση του Ομήρου
στην Ευρώπη. «Ευτυχής είναι εκείνη η λογοτεχνική εποχή», έ-256
γραφε, «κατά την οποία μεγάλα έργα τέχνης του παρελθόντος ξα-ναβγαίνουν στην επιφάνεια και γίνονται μέρος των καθημερινών
μας σχέσεων. Για εμάς ο ήλιος του Ομήρου ανέτειλε και πάλι και
σύμφωνα με τις απαιτήσεις της εποχής μας. Σ’ αυτά τα ποιήματα
δεν βλέπουμε πια ένα βίαιο και μεγαλειώδη ηρωικό κόσμο αλλά
μάλλον το καθρέφτισμα της αλήθειας…».
Ήταν αναμενόμενο, με τη διάδοση των Ομηρικών κειμένων να
εγερθεί ένα νέο ζήτημα. Υπήρξε η ομηρική Τροία, ή η Ιλιάδα είναι μόνο ποιητική επίνοια; Κι αν ναι, σε πιο ακριβώς σημείο ήταν
χτισμένη η θρυλούμενη πόλη; Για χίλια και πλέον χρόνια, οι επισκέψεις βασιλιάδων και επισήμων στον χώρο της υποτιθέμενης
Τροίας είχαν ξεχαστεί και οι σημειώσεις διαφόρων περιηγητών
δεν ήταν και πολύ γνωστές.
Η αρχαία πόλη της Τροίας είχε εξαφανιστεί από προσώπου γης
για αιώνες και αιώνες. Ήρθε όμως το πλήρωμα του χρόνου για να
εντοπίσουν τα ερείπια και την ύπαρξή της οι Ευρωπαίοι περιηγητές, Είναι αυτοί που με τις έρευνες και τις περιγραφές τους έδωσαν το ερέθισμα στους αρχαιολόγους και στους αρχαιολάτρες να
την ξεθάψουν και να βγει στην επιφάνεια, δικαιώνοντας όσους
πίστεψαν ότι μέσα στα ομηρικά έπη υπήρχαν και στοιχεία ιστορίας. Στην πραγματικότητα η τοποθεσία της Τροίας δεν ξεχάστηκε
ποτέ, Οι περιγραφές των πρώτων περιηγητών δείχνουν ότι τα ερείπια του Ιλίου και της Αλεξάνδρειας Τρωάδας εξακολουθούν να
επιδεικνύονται σαν τοποθεσία –λανθασμένα– της ομηρικής πόλης.
Ένας από τους πολλούς Ευρωπαίους περιηγητές, που έψαξαν
για την τοποθεσία της αρχαίας Τροίας, ήταν ο Ρίτσαρντ Πρόκοκ.
Αυτός εξερεύνησε τη βορειοδυτική Τρωάδα τον Ιούλιο του 1740.
Λέγεται πως αναγνώρισε με επιφύλαξη τους τύμβους του Αίαντα, του Αχιλλέα και άλλων ηρώων. Ένας άλλος μελετητής ο Ζαν
Μπατίστ Λε Σεβαλιέ, που επισκέφτηκε την Τρωάδα το 1785 με
257
την Ιλιάδα ανά χείρας πείστηκε ότι η τοποθεσία της Τροίας δεν
ήταν κοντά στο Αιγαίο, αλλά ψηλά στην κοιλάδα του ποταμού
Σκάμανδρου.
Ο Έντουαρντ Ντάνιελ Κλάρκ, καθηγητής στο Κέμπριτζ δια-φωνούσε με την άποψη του Λε Σεβαλιέ. Αυτός και ο μαθητής του
Τζον Μ. Κρίπς επισκέφτηκαν το 1801 την Τρωάδα, την περιηγή-θηκαν για δεκαπέντε ημέρες και ισχυρίστηκαν ότι με κάποια μέθοδο που εφάρμοσαν ανακάλυψαν την τοποθεσία του αρχαίου
Ιλίου. Ο Κλάρκ δημοσίευσε σε βιβλίο του την ανακάλυψη το
1812.
Η τοποθεσία αυτή ήταν γνωστή στην περιοχή με το όνομα Χισαρλίκ, που στην τουρκική γλώσσα σημαίνει κάτι σαν κάστρο ή
τείχος. Ίσως από τα ερείπια, δυτικά του λόφου, έξι περίπου χιλιόμετρα από τις ακτές του Αιγαίου. Όταν ο καθηγητής Κλαρκ επι-σκέφθηκε την περιοχή, μαζί με τον Κριπς, γράφει πως οι χωρικοί
της περιοχής κουβαλούσαν τις πέτρες από τα γκρεμισμένα τείχη
για να χτίσουν τα σπίτια τους. Ο Κλαρκ συμπέρανε ότι αυτή ήταν
η τοποθεσία του Ιλίου.
Έχει καθιερωθεί πια σα γνώση, κάθε φορά που ακούμε ή διαβάζουμε κάτι για την Τροία, το μυαλό μας να πηγαίνει στον Ερρίκο Σλήμαν. Είναι φυσικό. Αυτός ξέθαψε κι έβγαλε στην επιφάνεια τα ερείπια της θρυλικής Τροίας. Όμως, φυσικό είναι και να
γνωρίσουμε τι προηγήθηκε των ανασκαφών του Σλήμαν και τι
ακολούθησε. Του πρέπει, σίγουρα, η τιμή. Όμως είναι λάθος να
πιστεύουμε ότι ήταν ο θεόπνευστος φυσιοδίφης (δεν ήταν αρχαιολόγος) που τα πρόβλεψε όλα χάρη στις γνώσεις και την ευφυΐα
του. Έπαιξαν ρόλο και οι συγκυρίες.
Είναι συχνό φαινόμενο στη ζωή, πριν από μια μεγάλη ιδέα, πριν από μια σπουδαία ανακάλυψη, να έχουν προηγηθεί προσπάθειες και άλλων εκτός από τον τελικό πρωταγωνιστή. Αυτοί οι
άλλοι φυσικά βρίσκονται εκτός σκηνής, στο μισοσκόταδο.
258
Ας συνεχίσουμε, όμως τη μικρή ιστορία των ανασκαφών της
Τροίας κι ας αφήσουμε στον αναγνώστη τη δυνατότητα ν’ αξιο-λογήσει και -κατά την Αποστολική ρήση- ν’ αποδώσει τα του
Καίσαρος τω Καίσαρι και τα του θεού τω θεό.
Την πρώτη αρχαιολογική ανασκαφή στην Τρωάδα, με σκοπό
τον εντοπισμό της θέσης της αρχαίας Τροίας, έκανε το 1864 ο
Γιόχαν φον Χαν Αυστριακός πρόξενος ανατολικής Ελλάδος και
Σύρου. Πιστεύοντας τα επιχειρήματα του Λε Σεβαλιέ ξεκίνησε τις
ανασκαφές πολύ βορειότερα από το Χισαρλίκ. Δεν βρήκε τίποτε
το αξιόλογο και γύρισε απογοητευμένος στη Σύρο. Ο Τζ. Κουκ
γράφει ότι ο φον Χαν ήταν τόσο απογοητευμένος που κατέληξε
στο συμπέρασμα ότι ποτέ δεν υπήρξε ιστορική Τροία και ότι η
Ιλιάδα εξιστορεί έναν παλιό μύθο.
Αξίζει εδώ να πούμε δυο λόγια για μια παράξενη ιστορία. Ο
Σκοτσέζος Τσαρλς Μακλάφεν, ερασιτέχνης γεωλόγος και εκδότης
εφημερίδας, έγραψε το 1822 μια διατριβή για την πεδιάδα της
Τροίας όπου υποστήριζε ότι η τοποθεσία της Τροίας πρέπει να
ήταν η ίδια με εκείνη του Ιλίου και του Ρωμαϊκού Νόβουμ Ίλιουμ.
Ο Μακλάφεν δεν είχε πάει ποτέ στην Τρωάδα και το έργο του δε
προσέχτηκε. Ο ίδιος υποστήριζε ότι η διατριβή του ήταν πλήρης, βασισμένη σε αρχαίες πηγές.
Ο Μακλάφεν επισκέφτηκε την Τρωάδα μετά από 25 χρόνια το
1847 και σε ηλικία ογδόντα ετών δημοσίευσε σε βιβλίο, επί τέλους το έργο του, το 1863. Το έργο του, που αναβάθμιζε τους ι-σχυρισμούς για το Χισαρλίκ, υποβάθμιζε την τοποθεσία του Λε
Σεβαλιέ.
Η πρώτη ανασκαφή στην τοποθεσία του Χισαρλίκ έγινε από
τον Φρανκ Κάλβερτ, η οικογένεια του οποίου βρισκόταν στην
Τρωάδα από τις αρχές του 1800. Ο αδερφός του Φρανκ, ο Φρέ-ντερικ, ήταν Βρετανός πρόξενος στο Τσανάκαλε. Όταν ο Κάλβερτ διάβασε την πραγματεία του Σκοτσέζου Τσαρλς Μακλάφεν
έστρεψε την προσοχή του στο Χισαρλίκ. Το 1865 αγόρασε ένα
259
χωράφι στα βόρεια του λόγου κι άρχισε τις ανασκαφές. Βρήκε
ελληνιστική και προϊστορική κεραμική και κάτω από τα θεμέλια
υποτιθέμενου ναού της Αθηνάς, στρώματα που χρονολογούνταν
από την εποχή του χαλκού.
Τα οικονομικά του Κάλβερτ δεν ήταν και πολύ ανθηρά. Κατάλαβε ότι για μια μεγάλης έκτασης ανασκαφή χρειάζονταν κεφάλαια που αυτός δεν διέθετε. Επιστράτευσε όσους γνωστούς διέθετε, έβαλε λυτούς και δεμένους για να πείσει το Βρετανικό Αρχαι-ολογικό Μουσείο να χρηματοδοτήσει τις ανασκαφές. Η προσπάθεια απέτυχε.
Όμως είχε έρθει το πλήρωμα του χρόνου. Η τύχη, η φύση και
οι θεοί έστειλαν στον κατάλληλο χώρο, τον κατάλληλο χρόνο, τον
κατάλληλο άνθρωπο, να συνεχίσει τις ανασκαφές. Είχε αρχίσει ν’
ανεβαίνει στους ουρανούς το όνομά του Ερρίκου Σλήμαν.
Ο Ερρίκος Σλήμαν (1822-1890) στην αυτοβιογραφία του λέει
ότι γνώρισε τον Όμηρο όταν ήταν οχτώ χρονών από τα ιστορίες
που του διηγιόταν για τους ήρωες των τρωικών, ο πατέρας του.
Πέρασε δύσκολα εφηβικά χρόνια γιατί τα οικονομικά της οικογένειας δεν ήταν σε καλή κατάσταση. Έκανε πολλές δουλειές σαν
υπάλληλος και γραφέας. Ήταν άνθρωπος με φοβερή θέληση και
φιλομάθεια. Αποφάσισε να μάθει γλώσσες και σύντομα έμαθε
κατά σειρά: Αγγλικά, Γαλλικά, Ολλανδικά, Ισπανικά, Ιταλικά, Πορτογαλικά και Ρωσικά. Το 1856 σε ηλικία τριάντα τεσσάρων
χρόνων άρχισε να μαθαίνει ελληνικά.
Παράτησε τη δουλειά του υπαλλήλου κι έκανε επιχειρήσεις.
Πολλοί τον κατηγόρησαν ότι οι επιχειρήσεις αυτές δεν ήταν και
πολύ καθαρές. Κοντολογίς έκανε μεγάλη περιουσία και μπόρεσε
τώρα να εκπληρώσει το παιδικό του όνειρο. Να βρει την αρχαία
Τροία.
Ο Σλήμαν επισκέφτηκε για πρώτη φορά την Τροία το 1868.
Εκεί γνώρισε τον Φρανκ Κάλβερτ που τον έπεισε ότι η τοποθεσία
του Χισαρλίκ ήταν αυτή της αρχαίας Τροίας. Το 1870 γύρισε από
260
την Αμερική μαζί με την ελληνίδα σύζυγό του Σοφία και πήγε στη
Τρωάδα. Στην αρχή συνεργάσθηκε με τον Κάλβερτ που είχε κάνει
την πρώτη δοκιμαστική ανασκαφή στο Χισαρλίκ το 1863. Αργότερα οι δυο άνδρες μάλωσαν και τις ανασκαφές ανέλαβε εξ’ ολο-κλήρου ο Σλήμαν.
Σαν ερασιτέχνης αρχαιολόγος έκανε και λάθη. Πίστευε πως η
ομηρική Τροία βρισκόταν στο πρώτο – από κάτω προς τα επάνω
– στρώμα της πολύχρονης ερειπωμένης πόλης. Από τα πρώτες
ανασκαφές είχε διαπιστωθεί ότι η πόλη χτίστηκε και καταστράφηκε πολλές φορές. Από σεισμούς, πυρκαγιές, πολέμους, κλπ. Ο
Σλήμαν ανακάλυψε έξι στρώματα. Ο Μπλέγκεν που έκανε και
αυτός ανασκαφές στην Τροία πολύ αργότερα το 1932, είπε ότι τα
στρώματα ήταν εννέα, τοποθετώντας την ομηρική Τροία στο
στρώμα εφτά από κάτω προς τα επάνω.
Στην περίοδο 1871-1873 ο Σλήμαν χρησιμοποιώντας 100-150
εργάτες από τα γύρω χωριά, κυρίως Έλληνες, άνοιξε ένα βαθύ
όρυγμα πλάτους σαράντα μέτρων, στην καρδιά του λόφου Χισαρλίκ. Στις 31 Μαΐου 1873 ανακάλυψε ένα θησαυρό από χάλκινους
λέβητες που περιείχαν χρυσά και ασημένια κύπελλα, διάφορα αγγεία και αιχμές από δόρατα και μια εκπληκτική συλλογή χρυσών
κοσμημάτων. Το θησαυρό αυτό ο Σλήμαν κατόρθωσε να τον φυ-γαδεύσει στη Γερμανία. Δυστυχώς τα αντικείμενα του σπάνιου
αυτού θησαυρού εξαφανίστηκαν μυστηριωδώς από το μουσείο
του Βερολίνου το 1945 με την είσοδο των Σοβιετικών στρατευμάτων στην πόλη.
Ο Σλήμαν κατηγορήθηκε από τους τιτλούχους καθηγητές και
αρχαιολόγους σαν τυχοδιώκτης και τυμβωρύχος. Όποιες όμως κι
αν ήταν οι κριτικές των επαγγελματιών, στα μάτια του κόσμου ο
261
Σλήμαν έγινε ήρωας. Ήταν ο άνθρωπος που ανακάλυψε έναν κόσμο που μέχρι τότε όλοι πίστευαν ότι ήταν φανταστικός2.
2 Υ.Γ. Ο Ερρίκος Σλήμαν έκανε έρευνες και στις Μυκήνες, Οι ανασκαφές που
έκανε εκεί το 1876 έφεραν το φως πέντε λυκοειδείς τάφους. Οι τάφοι περιείχαν
άφθονα χρυσά και ασημένια αντικείμενα, σπαθιά και εγχειρίδια με χρυσές λαβές.
Τα πρόσωπα των νεκρών ανδρών ήταν καλυμμένα με νεκρικές μάσκες από λεπτά
φύλλα επεξεργασμένου χρυσού. Μία από αυτές ονομάστηκε «μάσκα του Αγαμέμνονα» γιατί ο Σλήμαν πίστευε ότι οι νεκροί των τάφων ήταν ο Αγαμέμνονας και
οι σύντροφοί του. Έκανε λάθος. Μεταγενέστερες μελέτες έδειξαν ότι οι τάφοι
ήταν του 15ου αιώνα, τρεις αιώνες νωρίτερα από τα τρωικά.
262
Ο ΟΜΗΡΟΣ ΣΤΙΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΕΣ