(ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΜΝΗΜΗ ΚΑΙ ΠΡΙΝ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ)
φού θέμα του βιβλίου μας είναι, ν’ ασχοληθούμε και να
Ασχο λιάσουμε τα πιο παλιά και σπουδαία έπη που έφτασαν
ως εμάς, την Ιλιάδα και την Οδύσσεια του Ομήρου, καλό θα είναι
να πούμε δυο λόγια για το ποιητικό αυτό είδος. Το έπος.
Με αυτόν τον όρο αποκαλούμε τα πολύστιχα ποιήματα αφηγηματικού χαρακτήρα. Το κύριο δηλαδή εξωτερικό τους χαρακτηριστικό είναι η μεγάλη κειμενική τους έκταση. Το εσωτερικό
τους γνώρισμα είναι ότι ανήκουν στον έμμετρο αφηγηματικό είδος του λόγου.
Το έπος και γενικά ο ποιητικός λόγος γεννήθηκε, όπως συμβαίνει πάντα στη ζωή, από μια αναγκαιότητα. Κι αυτή η αναγκαιότητα ήταν να συγκρατηθούν και να μη σβήσουν από τη συλλογική μνήμη γεγονότα και επεισόδια του παρελθόντος. Μια συναισθηματική πιότερο παρά αντικειμενική αναπαράσταση επεισοδίων και δράσεων. Μέσα στις συναισθηματικές αυτές αφηγήσεις, όπου υμνούνται θεοί και ήρωες της φυλής, υπάρχουν πάντα
και ψήγματα αληθινής ιστορίας.
Εύλογα θα ρωτήσει κανείς. Γιατί να είναι ποιητικός ο αφηγη-ματικός λόγος; Η απάντηση θέλει μακρά ανάλυση. Και δεν είναι
μέρος της κύριας θεματογραφίας μας.
Θ’ απαντήσουμε ωστόσο με λίγα λόγια: 1) Σε όλο τον αρχαίο
κόσμο ο επίσημος λόγος ήταν έμμετρος. 2) Η ποίηση δεν είχε α-ναγνωστικό κοινό. Ερχόταν σ’ επαφή με το κοινό ακουστικά. Δεν
υπήρχε δυνατότητα πολλών αντιγράφων. 3) Ο έμμετρος λόγος
συγκρατείται ευκολότερα στη μνήμη. Γι’ αυτό τον προτιμούσαν
οι αοιδοί.
16
Οι αοιδοί απάγγελλαν αποσπάσματα από τα έπη στις συγκεντρώσεις, όπως περίπου απαγγέλουν οι σημερινοί ιερείς το ευαγγέλιο στις εκκλησίες. Υπήρχαν και αποσπάσματα που τα τραγουδούσαν με τη συνοδεία μουσικού οργάνου. Λύρας ή αυλού.
Με την ευκαιρία να πούμε δυο λόγια για τους αοιδούς. Στη
μακρινή εκείνη εποχή ήταν πρόσωπα σεβαστά και πολλοί από αυτούς ήταν και μέλη του ιερατείου. Ο κόσμος πίστευε ότι το «αοι-δείν» είναι χάρισμα των Μουσών. Σίγουρα ήταν άνθρωποι με ξε-χωριστές ικανότητες που τους ξεχώριζαν από το πλήθος.
Έπρεπε να μπορούν να γοητεύουν και να μαγεύουν τον κόσμο
στις συγκεντρώσεις με τη φωνή και το ταλέντο τους. Στην ικανότητα του επικού αοιδού περιλαμβάνονται όλα τα στοιχεία της τέχνης του: η γλώσσα του έπους που δεν είναι η καθομιλουμένη, το
στιχουργικό μέτρο, οι μεταπτώσεις της φωνής, οι σύντομες ή λε-πτομερείς παρομοιώσεις, τα στερεότυπα επίθετα, η τέχνη του χαρακτηρισμού των ηρώων κλπ.
Πάνω απ’ όλα, πρώτ’ απ’ όλα, ο αοιδός έπρεπε να έχει γερή
μνήμη. Έπρεπε ν’ αποστηθίσει μεγάλα αποσπάσματα από διαφορετικά έπη για να μπορεί ανάλογα με την περίσταση να τ’ απαγγέλει. Ο Φήμιος στην Πέμπτη ραψωδία της Οδύσσειας απαγγέλει
το τραγούδι για την επιστροφή των Αχαιών από την Τροία ως αρ-γά το βράδυ. Αυτό βέβαια είναι ποιητική υπερβολή.
Η ανθρώπινη μνήμη, όσο μεγάλο εύρος και να έχει, δεν μπορεί
να συγκρατήσει απεριόριστο αριθμό επεισοδίων. Οι αοιδοί μαθαίνουν αποσπάσματα από τα έπη. Όχι ολόκληρα τα έπη. Η Ιλιάδα
και η Οδύσσεια έχουν 28.000 στίχους και χίλια περίπου κύρια ονόματα και τοποθεσίες. Μπορεί κανείς να τα’ αποστηθίσει; Για την ελληνική λογοτεχνία το έπος είναι το πρώτο είδος του
έντεχνου λόγου. Ξεκίνησε σαν λαϊκή δημιουργία γύρω στο 1000
π.Χ. για να εξελιχθεί, συνεχώς βελτιούμενο, και σε προσωπική
δημιουργία. Η παράδοση διέσωσε αρκετά ονόματα επών, αλλά
δυστυχώς μόνο λίγα έφτασαν ακέραια ως εμάς: Τα ηρωικά έπη
17
«Ιλιάς» και «Οδύσσεια» του Ομήρου και δύο έργα του Ησίοδου,
«Έργα και Ημέραι» και «Θεογονία». Τα τελευταία αυτά ανήκουν
στην κατηγορία του λεγόμενου διδακτικού έπους.
Σίγουρα για τη δημιουργία και τη λειτουργία του έπους έπρεπε
να προϋπάρξει και κάποια κοινωνική εξέλιξη αξιόλογη. Είναι φανερό πως για να γίνουν τέτοιας έκτασης δημιουργίες χρειάζονταν
πολλές γνώσεις, ταλέντο και κάποιο πνευματικό επίπεδο.
Πριν από την εμφάνιση και τη χρήση της γραφής, οι ιστορίες
άλλαζαν, μεταβάλλονταν, συμπληρώνονταν με το πέρασμα των
καιρών. Η γραφή δεν μπόρεσε βέβαια να εξαλείψει τελείως τις
μεταβολές και τις αλλοιώσεις, όμως τις περιόρισε σε μεγάλο βαθμό. Ο Όμηρος θεωρείται μεγάλος και για το γεγονός ότι δεν προσάρμοσε τις παλιές ιστορίες στα γούστα του καιρού του. Δεν έκρυψε τις αγριότητες και τις βαρβαρότητες του παρελθόντος. Θέλησε να είναι αληθινός και όχι ευχάριστος.
Είναι απελευθερωμένος από τα δεσμά του χρόνου που του επιτρέπει να ιστορεί γεγονότα που συνέβησαν πριν από αιώνες. Όπως λέει ο Άνταμ Νίκολσον «αντικρίζοντας την ωκεάνια απερα-ντοσύνη του παρελθόντος».
Το έπος δεν είναι φυσικά μόνο ένα μνημείο αναμνήσεων. Δεν
αποτελεί απλά την καταγραφή μύθων και ιστοριών που κατόρθω-σαν να περισώσουν οι άνθρωποι, καθώς η ανθρώπινη μνήμη διαρκεί μόνο τρεις γενιές. Κάνοντας αναφορές στο ομιχλώδες παρελθόν, σημειώνει την πορεία του ανθρώπου προς τον πολιτισμό, μέσα από μύριες κακοτοπιές.
Όπως είναι φυσικό, το έπος δεν υπήρξε αποκλειστικό ελληνικό
φαινόμενο. Πολλοί λαοί, σε κάποιο χρόνο της πολιτιστικής τους
εξέλιξης, δημιούργησαν έπη μικρά ή μεγαλύτερα, άξια ή λιγότερο
άξια. Να αναφέρουμε τις Ρωσικές Μπιλίνες, τα Μογγολικά έπη, τα Νοτιοσλαυικά επικά τραγούδια, τα Γερμανικά τραγούδια του
Νιμπελούγκεν κλπ.
18
«Πάντα ρεί» είπε ο Ηράκλειτος, τα πάντα μεταβάλλονται κι
αλλάζουν. Το έπος αφού έκανε τον φυσιολογικό του κύκλο άρχισε σιγά – σιγά να παρακμάζει. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι το
είδος αυτό του λόγου μετεξελίχτηκε. Από το ποιητικό έπος περά-σαμε σταδιακά στην πεζή αφήγηση. Γεννήθηκε το μυθιστόρημα.
Κι αυτό πολυσέλιδο μ’ εκτεταμένη πλοκή και πολλαπλά επεισόδια. Μεγάλες μυθιστορηματικές συνθέσεις, όπως το «Πόλεμος
και Ειρήνη» του Λ. Τολστόι, ή «Οι Άθλιοι» του Βίκτωρα Ουγκώ, κράτησαν το επίθετο «επικό» θυμίζοντας το έπος.
Στην νεώτερη ελληνική λογοτεχνία, μετά τον δέκατο μ.Χ. αιώνα, έχουμε μερικά επικά δημιουργήματα, αλλά όχι μεγάλων αξιώ-σεων, αν εξαιρέσουμε το έπος του Διγενή Ακρίτα και τον «Ερω-τόκριτο» του Βιτσέντζου Κορνάρου.
Έχουν διασωθεί και πέντε μακροσκελή ποιητικά κείμενα από
την εποχή της Φραγκοκρατίας (13ος
ος
- 15 αιώνας) με δεκαπεντα-
σύλλαβο στίχο και σε γλώσσα πιο λαϊκή. Οι συγγραφείς τους είναι άγνωστοι. Θυμίζουν ιπποτικές ιστορίες με κύριο θέμα τον έρωτα.
Τέλος, πρέπει να ονομάσουμε έπος, το κολοσσιαίο σε μέγεθος
έργο του Νίκου Καζαντζάκη, τη νέα «Οδύσσεια» που θεωρείται
το μεγαλύτερο ποίημα της λευκής φυλής. 33.333 δεκαεφτασύλ-λαβοι στίχοι και ένα τεράστιο ορυχείο λέξεων της δημοτικής μας
γλώσσας. Οι σύγχρονοι κριτικοί το ονομάζουν φιλοσοφικό έπος.
19
ΥΠΗΡΞΕ Ο ΟΜΗΡΟΣ;
ι αοιδοί στην αρχαιότητα, επειδή ο Όμηρος προκαλούσε
Οτο ν θαυμασμό, όταν τους καλούσαν να απαγγείλουν αποσπάσματα από την Ιλιάδα ή την Οδύσσεια, έλεγαν στο κοινό: «θα
σας απαγγείλω ιστορίες από τα έργα του Ομήρου». Νομίζω, πως
μια τέτοια κάθε φορά αναφορά βοήθησε να διασωθεί το όνομά
του.
Όλη η αρχαιότητα πίστευε πως δημιουργός των επών ήταν ο
Όμηρος. Άσχετα αν τα κείμενά του άρεσαν ή όχι. Ήταν, θα λέγαμε, πρόσωπο κοινής αποδοχής. Δεν λείπουν, φυσικά, οι εξαιρέσεις.
Είναι πολλοί, μέχρι και σήμερα, που αμφισβητούν την ύπαρξή
του. Το πρώτο πράγμα που τους βάζει σε αμφιβολία είναι το γεγονός ότι δεν μπορούν να πιστέψουν, πως ένας άνθρωπος σε μια
τόσο παλιά εποχή, είχε τη γνώση, την ευφυΐα και το ταλέντο να
δημιουργήσει ένα τόσο μεγάλο έργο. Για το λόγο αυτό υποστηρίζουν την άποψη της συλλογικής δημιουργίας.
Τί ήθελαν ν’ αποδείξουν οι αρνητές της ύπαρξης του Ομήρου; Ψάχνοντας ψεγάδια και ατέλειες, παραλήψεις ή επαναλήψεις στα
κείμενα; Τα ποιήματα αυτά έχουν ζωή 2700 χρόνων. Είναι φυσικό
να έχουν τραύματα. Διορθώσεις και μικροεπεμβάσεις. 2100 χρόνια μεταδίδονταν με χειρόγραφα αντίγραφα από γενιά σε γενιά.
Ναι, έχουν τραύματα και μικροατέλειες. Δεν παύουν όμως να είναι έργα κολοσσοί. Έργα του μεγάλου Ομήρου.
Ο μεγάλος τρούλος της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη
κατέρρευσε δυο φορές από σεισμό. Έγιναν μετατροπές και διορ-θώσεις από τους αρχιτέκτονες για να στηριχθεί καλύτερα. Ποιος
όμως έχτισε τον θαυμάσιο αυτό ναό; Δύο ονόματα που έμειναν
αθάνατα στην ιστορία: Ισίδωρος και Ανθέμιος.
20
Το όνομα του Ομήρου που έχει διασωθεί δεν είναι το μόνο από
τους αρχαίους ποιητές. Έχουν φτάσει ως εμάς ονόματα πάμπολλα, προ-ομηρικά ή μετά-ομηρικά, ποιητών που δυστυχώς, ψήγματα μόνο από το έργο τους έχει διασωθεί.
Την εποχή που γράφηκαν τα ομηρικά έπη, εθιμικά δεν επιτρέ-πονταν ακόμη η προσωπική και ονομαστική προβολή του ποιητή
μέσα στο έργο του. Πρόκειται, όπως λέει ο Δ. Μαρωνίτης, για
«Τυπολογική απαγόρευση, η οποία αίρεται για πρώτη φορά στη
“Θεογονία” του Ησίοδου, λίγα μόλις χρόνια μετά τη σύνθεση της
Οδύσσειας. Στα μεταγενέστερα μάλιστα έργα του Ησίοδου ε-μπλέκονται και αυτοβιογραφικά στοιχεία του ποιητή».
Στα ομηρικά έπη το όνομα του ποιητή παραμένει στη σκιά.
Εδώ ο ποιητής κατά κάποιο τρόπο υποβαθμίζεται, καθώς η μούσα
υπαγορεύει το ποίημά του. Τυπικά, αυτός είναι αναμεταδότης.
Πολλοί συγγραφείς παρουσιάζουν τον Όμηρο σαν έναν κακόμοιρο αοιδό που ζητιανεύει γυρνώντας από τόπο σε τόπο. Δεν είναι αλήθεια. Οι αοιδοί και οι ραψωδοί στην αρχαιότητα έχαιραν
μεγάλης εκτίμησης. Τους σέβονταν όπως τους μάντεις και τους
ιερείς. Αν παραδεχτούμε ότι ήταν ξεχωριστός, δηλαδή ταλαντού-χος, καλύτερος από πολλούς άλλους, θα πει πως ήταν περιζήτητος
στα παλάτια και στ’ αρχοντικά.
Ακόμη και σήμερα ένας καλός τραγουδιστής ή οργανοπαίχτης, που τραγουδάει και παίζει στους γάμους και στα λαϊκά πανηγύρι-α, δεν είναι ζητιάνος. Είναι ένας επαγγελματίας καλλιτέχνης, που
ζει από τη δουλειά του.
Ισχυρίζονται ότι Δημοτικά - λαϊκά τραγούδια ή μικρότερα
ποιήματα διαφόρων ποιητών και διαφόρων εποχών και τόπων συ-νενώθηκαν για να γίνει η Ιλιάδα και η Οδύσσεια. Ας σοβαρευ-τούμε. Πώς έγινε η εκπληκτική οργάνωση, συνέπεια και συνέχεια
των κειμένων; Πώς γίνεται να έχει ενιαία γλώσσα ένα κείμενο
που άλλα του κομμάτια γράφηκαν σε άλλη εποχή, σε άλλο τόπο
και άλλη γλωσσική διάλεκτο; (Ιωνική, Αιολική, Δωρική κλπ.).
21
Πολλοί εκκεντρικοί κι ευφάνταστοι, που αμφισβητούν τη ύπαρξη του Ομήρου, θέλουν να προβάλλουν τον εαυτό τους. Πιστεύουν ανοήτως, ότι η ανυπαρξία του θα τονίσει τη δική τους
ύπαρξη. Ο Σάμουελ Μπάτλερ, ένας Βρετανός «ομηριστής» υποστήριξε ότι την Οδύσσεια την έγραψε γυναίκα. Από τρέλα άλλο
τίποτα.
Άλλοι υποστηρίζουν πως στην αρχαιότητα δεν ήταν απαραίτητο το όνομα του δημιουργού να συνοδεύει το έργο του. Και ανα-ρωτιούνται γιατί τα έπη είναι συνώνυμα με το όνομα του Ομήρου.
Μα γιατί το έργο του ήταν κάτι εντελώς ξεχωριστό.
Για τον Αριστοτέλη η φιγούρα του Ομήρου που αναδύεται μέ-σα από τον θρύλο, είναι η φιγούρα ενός μορφωμένου και εμπνευ-σμένου ποιητή. Για τον Αριστοτέλη ο Όμηρος δεν ήταν αρχαίος
αοιδός αλλά ο συγγραφέας καθιερωμένων κειμένων, ένας αριστο-τέχνης που ήλεγχε πλήρως τη δημιουργία του. Τόσο η Ιλιάδα όσο
και η Οδύσσεια ήταν παραδειγματικά και στέρεα έργα. Για το λό-γο αυτό δεν μπορεί να είναι κείμενα που υπόκεινται στα λάθη της
μνήμης ή στην ατελή τεχνική των αοιδών.
Ατελείωτες διαφωνίες υπήρχαν στην αρχαιότητα για την πατρίδα του ποιητή και για την εποχή που έζησε και έδρασε. Για τα
ζητήματα αυτά οι αρχαίες πηγές είναι θολές και αντιφατικές. Άλλοι θέλουν τον Όμηρο Αιολικής καταγωγής, άλλοι Ιωνικής. Άλλοι
Ελλαδίτη, νησιώτη ή Μικρασιάτη. Και ούτε ξέρουμε τα πραγματικά ονόματα των γονιών του.
Αναφέρονται πολλά. Για τον πατέρα του: Απόλλων, Τηλέμαχος, Μαίων, Μίλητας, Δαμαγόρας κ.ά.
Για τη μητέρα του: Κρηθηίδα, Μήτις, Φημίστη, Χιρναφώ, Καλλιόπη, Πολυκάστη, Κλημένη, Εύμητη κ.ά.
Ολόκληρος ο αρχαίος κόσμος είχε σαν δεδομένη την ύπαρξη
της προσωπικότητας αυτού του ποιητή. Οι Έλληνες τον θεωρούσαν σαν εθνικό τους ποιητή και δάσκαλο πολλών γενεών. Ωστόσο
22
οι αρχαίοι δεν ήξεραν ούτε πότε ακριβώς έζησε, ούτε τον τόπο
της καταγωγής του.
Στο Βυζαντινό λεξικό του Σουίδα διαβάζουμε, πως όλες οι ελληνικές πόλεις διεκδικούσαν τον Όμηρο, ακόμα και ξένες χώρες.
Ο αρχαίος συγγραφέας Πλούταρχος στο έργο του «Περί του
βίου και της ποιήσεως του Ομήρου» λέει τα εξής: «Ο Πίνδαρος
έλεγε ότι είναι Χίος που έζησε στη Σμύρνη, Ο Αντίμαχος Κολοφώνιο, ο Αριστοτέλης Ιήτην, ο ιστορικός Έφορος Κυμαίο, ο Αρίσταρχος και ο Διονύσιος ο Θραξ Αθηναίος». Μερικοί άλλοι ότι
ήταν Σαλαμίνιος, Αργείος ή Κυπραίος. Ένα γνωστό επίγραμμα
που διασώθηκε γράφει:
«Επτά πόλεις μάνανται σοφήν διαρίζαν Ομήρου: Σμύρνη, Χίος, Κολοφών, Ιθάκη, Πύλος, Άργος, Αθήναι».
Όλες αυτές οι παραδόσεις δημιουργήθηκαν και διαδόθηκαν
πολλά χρόνια μετά τον θάνατο του ποιητή, όταν η ομηρική ποίηση είχε επιβληθεί και καθιερωθεί σε όλον τον ελληνικό κόσμο.
Για τοπικιστικούς ή πολιτικούς λόγους (Αθήνα - Πεισίστρατος) η
κάθε πολιτεία ήθελε για δικό της τον Όμηρο.
Υπάρχουν εννιά βιογραφίες του Ομήρου, οι οποίες όμως δεν
είναι καθόλου αξιόπιστες. Γράφτηκαν αιώνες μετά το θάνατό της
μεγάλης αυτής προσωπικότητας. Αν κάτι γράφτηκε για τη ζωή
του νωρίτερα, δυστυχώς δεν έφτασε μέχρις εμάς.
Υπήρξαν και υπάρχουν πολλοί αρνητές του Ομήρου. Πριν από
τον Βολφ, στα 1750, ο Γάλλος συγγραφέας Γκιστάβ Φλομπέρ σ’
ένα λεξικό στερεοτύπων στη λέξη ΟΜΗΡΟΣ έγραψε: «Δεν υπήρξε ποτέ». Πώς έβγαλε αυτό το συμπέρασμα; Κανείς από τους εκατοντάδες συγγραφείς της αρχαιότητας, Έλληνες και Ρωμαίους, δεν αρνήθηκε την ύπαρξή του. Άσχετα αν άρεσαν το έργο του ή
όχι. Για τους αρνητές αυτού του είδους ο Α. Χούσμαν είπε το εξής:
«Όσον αφορά το καθήκον μιας φιλολογικής κριτικής η γνώση είναι καλή, η μέθοδος είναι καλή, αλλά πέρα από όλα τα άλλα ένα
23
πράγμα είναι αναγκαίο. Και αυτό είναι να κουβαλάς πάνω στους
ώμους σου κεφάλι και όχι κολοκύθα και στο κεφάλι σου να έχεις
εγκέφαλο και όχι πουτίγκα».
Και συμπληρώνω. Με τα πυροτεχνήματα δεν φεύγει το σκοτάδι. Το ότι δεν υπάρχουν αξιόπιστα στοιχεία για τη ζωή του Ομήρου καθόλου δε σημαίνει ότι δεν υπήρξε. Υπάρχουν εκατοντάδες
αποσπασματικά έργα της αρχαιότητας που δε γνωρίζουμε τους
συγγραφείς τους, όπως και χιλιάδες συνθέσεις και τραγούδια των
πρόσφατων εκατό χρόνων που δεν ξέρουμε τους δημιουργούς.
Στο κάτω-κάτω τι έχει σημασία; Ο Β. Ουγκώ ή «Οι Άθλιοι», ο
Θερβάντες ή ο «Δον Κιχώτης», ο Σαίξπηρ ή ο «Άμλετ», ο Όμηρος ή η «Ιλιάδα»; Ο συγγραφέας ή το έργο; Λένε πως η βιογραφία ενός βιβλίου δεν είναι η βιογραφία του
ανθρώπου που το έγραψε. Κι όμως 2.500 χρόνια ψάχνουνε όλοι
να μάθουν πληροφορίες για τη ζωή του συγγραφέα. Ενδιαφέρονται περισσότερο γι’ αυτό παρά για το έργο του. Σε όσους αρέσει
και σε όσους δεν αρέσει, μία είναι η αλήθεια: Όμηρος είναι η Ιλιάδα και η Οδύσσεια. Εκεί είναι η ψυχή και το πνεύμα του.
Ο Άλμπιν Λέσκυ αναφέρει πως στον 11ο συμπληρωματικό τό-μο μιας έκδοσης που αφιερώνεται στον Όμηρο υπάρχουν μόνο έξι
σελίδες για τη βιογραφία του ποιητή, ενώ η ανάλυση του έργου
του διεκδικεί πάνω από εκατόν πενήντα. Η δυσαναλογία αυτή δεν
πρέπει να μας παραξενεύσει, γιατί ο μελετητής της λογοτεχνίας
δίνει περισσότερη σημαία στο έργο τέχνης και λιγότερη στην
προσωπική ζωή του δημιουργού.
Σίγουρα οι αοιδοί και αργότερα οι ραψωδοί έπρεπε να ξέρουν
για τη ζωή του Ομήρου, ώστε να μπορούν να ικανοποιήσουν την
περιέργεια του κοινού για το πρόσωπο που τόσο αγαπούσαν το
έργο του.
Η αρχαιότερη μαρτυρία για τον Όμηρο είναι από τον ποιητή
Καλίνο. Ο ποιητής αυτός ξέρουμε πως έζησε γύρω στο 660 π.Χ.
Αυτό σημαίνει ότι στα χρόνια του ήταν γνωστός ο Όμηρος. Λίγο
24
αργότερα ο Αρχίλοχος κάνει λόγο πως ο Όμηρος είναι ο ποιητής
του «Μαργίτη».
Μια άλλη μαρτυρία είναι του Συμωνίδη (όχι του Κείου) από
την Αμοργό, που έζησε γύρω στο 630 π.Χ. και ονομάζει τον ποιητή Χίο, μνημονεύοντας ένα στίχο της Ιλιάδας.
Όλος ο αρχαίος κόσμος είχε το όνομα του Ομήρου στα χείλη
του, όλοι ήθελαν να τον έχουν συντοπίτη. Και όμως ύστερα από
2500 χρόνια, πολλοί καθηγητές, διανοούμενοι και συγγραφείς
αμφισβητούν την ύπαρξή του. «Αιδώς Αργείοι».
25
ΗΤΑΝ ΤΥΦΛΟΣ Ο ΟΜΗΡΟΣ;
παράδοση και ο θρύλος παρέδωσαν στους αιώνες τον
Ηον ομαζόμενο «πατέρα της ποίησης», τον μεγάλο και ανεπανάληπτο Όμηρο, τυφλό. Η παράδοση και ο θρύλος, όχι η αληθινή ιστορία. Υπάρχει αβυσσαλέα διαφορά.
Δυστυχώς, η δύναμη του θρύλου και της παράδοσης είναι μεγάλη. Αν αυτό που υποστηρίζουν ριζώσει μέσα μας σαν γνώση, δύσκολα εξαλείφεται. Πάμπολλα είναι τα παραδείγματα στην ιστορία. Είναι σαν τις προκαταλήψεις. Η αλήθεια βρίσκεται πολύ
μακριά. Αν δεν υπάρχει και σκοπιμότητα που την κρύβει.
Κανένας λογικός άνθρωπος δεν μπορεί να πιστέψει, διαβάζοντας τον Όμηρο, ότι τα σπουδαία αυτά κείμενα γράφηκαν από
τυφλό. Πώς θα μπορούσε ένας τυφλός να έχει γνώση τόσων λεπτομερειών της φύσης και της καθημερινής ζωής; Θα το διαπιστώσει κανείς διαβάζοντας μερικούς επιλεγμένους στίχους που θα
ακολουθήσουν στο τέλος του Κεφαλαίου αυτού, σε μετάφραση
Καζαντζάκη - Κακριδή.
Η Ιλιάδα και η Οδύσσεια έχουν περίπου 28.000 στίχους στο
ρυθμό του δακτυλικού εξάμετρου. Ένα μέτρο δύσκολο και απαι-τητικό, καθώς για να διατηρηθεί ο ρυθμός σταθερός ο στίχος έπρεπε ν’ ακολουθεί αυστηρούς κανόνες.
Ο στίχος απαιτούσε προχωρημένη γνώση της γλώσσας, πολύ
δουλειά και έμπνευση. Να είναι μέρος ενός ομοιογενούς και συ-γκροτημένου όλου. Και εύλογα γεννιέται το ερώτημα: Μπορούσαν αυτά να γίνουν χωρίς τη χρήση της γραφής; Και από ένα ποιητή τυφλό;
Είναι σίγουρο ότι ο Όμηρος δεν ήταν τυφλός όταν συνέθεσε τα
έπη του. Ίσως τυφλώθηκε αργότερα από κάποια ασθένεια των ματιών, από τα γεράματα ή κάποιο ατύχημα. Το πιθανότερο είναι ο
26
θρύλος να τον παρουσιάζει τυφλό, καθώς ήταν αοιδός, δηλαδή
τραγουδιστής και το επάγγελμα αυτό το υπηρετούσαν συνήθως
τυφλοί, μην μπορώντας να κάνουν άλλο επάγγελμα.
Σε ένα του δοκίμιο, ο ομηριστής Αδάμης Ευθύμιος γράφει, πως είναι διαπιστωμένο ότι η άποψη της τυφλότητας προήλθε από
μια αναφορά του Θουκυδίδη, που αποδίδει λανθασμένα στον Όμηρο τον «Ύμνο στον Δήλιο Απόλλωνα», όπου εκεί αναφέρεται
ότι ο δημιουργός του ύμνου είναι τυφλός. (Ο ύμνος αυτός είναι
μεταγενέστερος του Ομήρου). Ίσως έπαιξε ρόλο στη δημιουργία
του μύθου της τυφλότητας και ο αοιδός Δημόδοκος που περιγράφεται στην Οδύσσεια τυφλός.
Ο ιστορικός και συγγραφέας Γιάννης Κορδάτος υποστηρίζει
στα «Νέα Προλεγόμενα στον Όμηρο» ότι τον ποιητή τον τύφλωσε το ιερατείο γιατί κακολόγησε τους θεούς και κοινοποίησε τα
αρχεία τους, όντας και ο ίδιος μέλος του ιερατείου, στη νέα αλφαβητική γραφή.
Με πολλά επιχειρήματα προσπαθεί ο συγγραφέας να μας πείσει ότι το παλιό ιερατείο κρατούσε απόρρητα, όχι μόνο θεογονικά
αλλά και ιστορικά αρχεία από την παλιά αρχαϊκή ακόμα εποχή.
Εδώ ο Κορδάτος υπαινίσσεται πως ο Όμηρος, γνωρίζοντας το περιεχόμενο των αρχείων, οικειοποιήθηκε κατά κάποιον τρόπο την
ιστορία των τρωικών
Δηλαδή τί έγραφαν τα περίφημα αρχεία. Ότι η πανστρατιά των
Αχαιών κατά της Τροίας έγινε για τα μάτια μιας γυναίκας; Ότι
έλαβαν μέρος χίλια τόσα καράβια από εκατόν πενήντα πόλεις ο-νομαστικά, με τους αρχηγούς των στρατευμάτων; Ήταν γραμμένη
στα αρχεία διακόσια (200) και πλέον διάλογοι που αναφέρονται
στην Ιλιάδα και την Οδύσσεια, χίλια και πλέον κύρια ονόματα και
τοπωνύμια;
Εδώ υπάρχουν υπερβολές αδικαιολόγητες. Αν οι ιερείς κρατούσαν αρχεία και κατέγραφαν και τα ιστορικά γεγονότα, από τα
Τρωικά μέχρι τον Όμηρο μεσολαβούν 400 χρόνια περίπου (1160-27
760 π.Χ.). Για την περίοδο αυτή έπρεπε να γεμίσουν πέντε βιβλιοθήκες. Πώς διαφυλάχθηκαν αυτά τα αρχεία, όταν στο τεράστιο
αυτό χρονικό διάστημα έγιναν στις χώρες γύρω από το Αιγαίο
τρομερές αναστατώσεις και αλλαγές; Πόλεμοι, καταστροφές, μετακινήσεις πληθυσμών, φυσικές - γεωλογικές επιδράσεις, αποικι-σμοί κλπ. Σε ποια γραφή ήταν γραμμένα τα αρχεία; Μέχρι να καθιερωθεί η νέα φωνητική (αλφαβητική) γραφή, γύρω στον 9ο αιώνα, είχε προηγηθεί η λεγόμενη Α! και Β! γραμμική γραφή. Πινακίδες με τη γραμμική Α! βρέθηκαν στις ανασκαφές της Κνωσού και της Φαιστού στην Κρήτη. Χιλιάδες πινακίδες με τη γραμμική γραφή Β! βρέθηκαν στις Μυκήνες και την
Πύλο. Υποστηρίζεται ότι είναι εξέλιξη και βελτίωση της Α!. Πριν
από τις γραφές αυτές υπήρχε η ιερατική - εικονογραφική.
Μετά την καταστροφή των διοικητικών κέντρων (ανακτόρων) από άγνωστες αιτίες στην Κρήτη και την Πελοπόννησο γύρω στο
1200-1100 π.Χ. , οι γραφές αυτές ξεχάστηκαν. Για τριακόσια και
πλέον χρόνια ο ελληνικός κόσμος έμεινε στο σκοτάδι. Η περίοδος
αυτή ονομάστηκε «Ελληνικός Μεσαίωνας».
Το 1952, ύστερα από 3000 χρόνια, η γραμμική γραφή Β! απο-κρυπτογραφήθηκε από τον Άγγλο αρχιτέκτονα Βέρντις με βοηθό
τον γλωσσολόγο Τσάνγοινκ. Ξεκινώντας από τη σωστή σκέψη
πως η γλώσσα των πινακίδων έπρεπε να είναι ελληνική, μπόρεσαν οι δύο Άγγλοι να διαβάσουν πολλές από τις πινακίδες της
Πύλου (όλες στη γραμμική Β!) που είχε ανακαλύψει το 1939 ο
Σουηδός αρχαιολόγος Μπλένγκεν.
Το τραγικό της ιστορίας είναι ότι ο Βέρντις σκοτώθηκε σε τρο-χαίο δύο χρόνια αργότερα (1954) σε ηλικία 37 χρόνων, προτού
προλάβει να ολοκληρώσει πλήρως τις μελέτες του.
Με την ανάγνωση των πινακίδων της Πύλου έγινε γνωστό πως
η γραφή χρησιμοποιούταν τότε για ολότελα πραχτικές ανάγκες.
Όλες οι πινακίδες που μπόρεσαν να διαβαστούν μιλάνε για χωρά-φια, μισθώσεις, διανομές, κοπάδια, ιερείς και ιέρειες, προσφορές
28
στους θεούς, καταγραφή φόρων κλπ. Με άλλα λόγια αρχείο περι-ουσιακών στοιχείων των ανακτόρων, που καθώς αυξάνονταν δεν
μπορούσαν να κρατηθούν στη μνήμη.
Με την παλαιά αυτή γραφή δεν μπορούσε να καταγραφεί κανένα μεγάλο κατανοητό κείμενο. Ούτε αρχεία θεολογικά, ούτε
αρχεία ιστορικά (και μάλιστα από την αρχαϊκή κιόλας εποχή).
Κανένα κείμενο, μιας έστω και αμυδρής λογοτεχνικής ποιότη-τας, δε σώζεται με αυτό το συλλαβικό αλφάβητο, που είχε 87 δυ-σανάγνωστα στοιχεία. Με αυτή τη γραφή δεν μπορούσε ν’ απο-δοθεί κανενός είδους λογοτεχνικό ή άλλου είδους εκτεταμένο
κείμενο. Όταν τα Μυκηναϊκά ανάκτορα καταστράφηκαν, κάθε
μνήμη της γραφής αυτής χάθηκε.
Για τη λογοτεχνία της εποχής από τον 8ο αιώνα (φοινικική
γραφή) έως το τέλος της ακμής του αρχαίου ελληνικού κόσμου
υπάρχει αρκετός πλούτος έργων. Και σωζόμενο υλικό και πληροφορίες για το πολύ μεγαλύτερο σώμα της, που τώρα είναι χαμένο.
Μα είναι παραδεχτό, ότι πριν από τον Όμηρο τα Τρωικά ήταν
γνωστά στο κοινό, ή από προηγούμενες γραφές ή από παραδόσεις
και τραγούδια. Το μαρτυρούν πολλές πηγές. Δεν είναι τυχαίο ότι
ο Όμηρος δεν εξιστορεί τον τρωικό πόλεμο σαν χρονικό. Ξεκινάει
την Ιλιάδα χωρίς κανένα πρόλογο. Τα βασικά πρόσωπα των επών
ήταν οικεία. Δεν ήταν ανάγκη ο ποιητής να καταφύγει σε κανενός
είδους αρχεία.
Είναι γνωστό ότι ο Κορδάτος ήταν βαθύς γνώστης της αρχαίας
ελληνικής γραμματείας. Πολλά από όσα υποστηρίζει στα «Προλεγόμενα στον Όμηρο» είναι τεκμηριωμένα και σωστά. Έχει όμως μια παράξενη εμμονή. Με τα περίφημα αρχεία που κρατούσε
το ιερατείο. Τα κρυφά και απόρρητα. Θεογονικά και ιστορικά.
Και για πιο λόγο το ιερατείο να τα κρατάει μυστικά. Για να στηρίξει την άποψή του επικαλείται αποσπάσματα από πάμπολλους
αρχαίους συγγραφείς, υιοθετώντας τις απόψεις τους (πολλές φο-29
ρές αντικρουόμενες) αν και οι συγγραφείς αυτοί έζησαν πεντακό-σια ή και περισσότερα χρόνια μετά τα γεγονότα που περιγράφουν.
Για τα τρωικά δεν έγραψε μονάχα ο Όμηρος. Έγραψαν πιθανώς μερικοί πριν από αυτόν, άλλοι μαζί μ’ αυτόν και πάμπολλοι
μετά από αυτόν, στους αιώνες που ακολούθησαν. Διαβάζουμε στο
βιβλίο του Αλμπέρτο Μαγκουέλ για τον Όμηρο: «Σύμφωνα με
τον φιλόλογο ιστορικό Πρόκλο, που έγραψε πιθανόν τον 2ο μ.Χ.
αιώνα, υπήρχε μια ομάδα επικών ποιημάτων γνωστών ως “Επικός
κύκλος”.
Είχαν γραφτεί την εποχή του Ομήρου ή νωρίτερα και από τα
οποία ο ίδιος ο Όμηρος μπορεί να είχε αντλήσει μέρος του υλικού
του. Από τα έξη που πραγματεύονταν τον τρωικό πόλεμο διασώ-ζονται μόνο μερικές παραθέσεις, αλλά οι τίτλοι και τα περιεχόμε-να τους διασώθηκαν στο περιθώριο ενός χειρόγραφου της Ιλιάδας
το οποίο βρίσκεται τώρα στη Βενετία.
Το μεγαλύτερο έπος είναι τα «ΚΥΠΡΙΑ» που αφηγούνται τα
γεγονότα πριν από την Ιλιάδα, αρχίζοντας από την υπόσχεση της
Αφροδίτης στον Πάρη για τον έρωτα της Ελένης, σαν ανταμοιβή, αν την ανακήρυσσε την ωραιότερη θεά. Η «ΑΙΘΙΟΠΙΣ» συνεχίζει
από την ταφή του Έκτορα στο τέλος της Ιλιάδας μέχρι τον θάνατο
του Αχιλλέα και τη διαμάχη μεταξύ Αίαντα – Οδυσσέα για την
πανοπλία του. Η «ΜΙΚΡΗ ΗΛΙΑΣ» συνεχίζει την είσοδο του
Δούρειου Ίππου στην Τροία.
Η αφήγηση συνεχίζει στο «ΙΛΙΟΥ ΠΕΡΣΙΣ» που καταγράφει
την πτώση της πόλης και τελειώνει με τη θυσία της Πολυξένης
στον τάφο του Αχιλλέα και την αναχώρηση της ελλήνων για τα
σπίτια τους.
Τέλος οι «ΝΟΣΤΟΙ» (σε πέντε βιβλία) παρακολουθούν την
μοίρα των νικητών κατά την επιστροφή. Το ταξίδι του Μενέλαου
στην Αίγυπτο, το τέλος του Αγαμέμνονα που δολοφονείται από
την Κλυταιμνήστρα και τον Αίγισθο, το θάνατο του Αίαντα και το
μακρύ ταξίδι της επιστροφής του Νεοπτόλεμου.
30
Όλοι αυτοί οι ποιητές των επών που αναφέραμε, αντέγραψαν
τα κείμενά τους από τα ιερατικά αρχεία; Και πόσους από αυτούς
τιμώρησε με τύφλωση το ιερατείο; Ας είμαστε σοβαροί. Κανένα
αρχείο δεν μπορούσε να καταγράψει τόσες και τόσες διφορούμε-νες ιστορίες. Γιατί να το κάνει το ιερατείο; Αυτούς τους ενδιέφε-ραν τα θεογονικά. Όχι τα ιστορικά.
Ο Δημήτρης Φωτιάδης, γνωστός ιστορικός και συγγραφέας, στο έξοχο βιβλίο του «Ζωή και Τέχνη», «σελ. 167 κατωσέλιδο»
γράφει γι’ αυτές τις εμμονές του Κορδάτου: «Χρειάζεται να κάνω
τούτη εδώ τη διευκρίνιση: Η προσφορά του φίλου Κορδάτου στις
ιστορικές μελέτες στον τόπο μιας στέκεται ανεχτίμητη. Αυτό όμως δε θα πει πως πρέπει να συμφωνούμε μ’ όλες τις απόψεις του.
Πιστεύω, όπως και ο ίδιος θα το παραδέχεται, πως κάτι τέτοιο θάταν άρνηση της έρευνας».
Στην δωδεκάτομη «Ιστορία του Ελληνικού Έθνους» της Εκδοτικής Αθηνών, τόμος Α σελ. 282, διαβάζουμε: «Κατά μία παραλ-λαγή του μύθου, που δε μνημονεύεται στην Ιλιάδα, οι Αχαιοί
πλέοντας προς την Τροία αποβιβάστηκαν κατά λάθος στις ακτές
της Μυσίας. Εκεί βασίλευε ο γιος του Ηρακλή Τήλεφος που επιχείρησε να τους αποκρούσει και τραυματίστηκε από το Αχιλλέα.
Το επόμενο πρωί όμως οι Αχαιοί διαπίστωσαν το λάθος τους
και ανακάλυψαν ότι ο Τήλεφος ήταν όχι μόνο συμπατριώτης
τους, αλλά και συγγενής των επίσης Ηρακλειδών ηγεμόνων της
Δωδεκανήσου Τληπόλεμου, Φειδίππου και Άντιφου.
Έσπευσαν λοιπόν να συμφιλιωθούν μαζί του και να περιποιηθούν το τραύμα του. Εκείνος τους αιφνιδίασε και τους υπέδειξε
τον δρόμο προς την Τροία. Έμεινε όμως ουδέτερος στη διένεξή
τους με τον Πρίαμο». Ο μύθος αυτός ήταν καταχωρημένος στα
ιερατικά αρχεία;
Η Ιλιάδα και η Οδύσσεια είναι δημιουργίες ενός προικισμένου
ποιητή. Επαγγελματίες αοιδοί και ραψωδοί συνδύαζαν επιλεγμένα
αποσπάσματα από τα έπη, αποστήθιζαν τμήματα του κληρονομη-31
μένου κειμένου. Σύμφωνα με την περίσταση, διέθεταν τις υπηρε-σίες τους στα παλάτια, στ’ αρχοντικό, στα δείπνα και τις συνα-θροίσεις.
Τα κείμενα του Ομήρου χρησιμοποιούνταν και σαν σχολικό
εγχειρίδιο για αιώνες, ακόμη και την εποχή της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας από τους Λατίνους.
Όπως υποσχεθήκαμε στην αρχή του κεφαλαίου αυτού, θα παραθέσουμε μερικούς στίχους επιλεγμένους από την Ιλιάδα, για να
υπερασπιστούμε την άποψη ότι ο Όμηρος δεν μπορούσε να είναι
τυφλός όταν έγραφε τα έπη του. Η ποιότητα και η πιστότητα των
περιγραφών δεν αφήνουν περιθώρια για την άρνηση της ορατότη-τάς του.
Πιστεύω με πάθος ότι οι περιγραφές, οι εικόνες, οι παρομοιώσεις κλπ. που τόσο ρεαλιστικά συνοδεύουν το κύριο αφήγημα, δεν είναι δυνατό να αποτελούν ενοράσεις ενός τυφλού. Οι τρεις
πρώτοι στίχοι που παρατίθενται, περιγράφουν, το θάνατο του
Γοργυθίωνα, ενός από τα παιδιά του Πριάμου:
«Κι ως γέρνει δίπλα το κεφάλι της στον κήπο η παπαρούνα, που την εβάρυνε η ανοιξιάτικη δροσιά για κι ο καρπός της, και το κεφάλι του όμοια απόγειρε, βαρύ απ’ το κράνος, δίπλα».
Ραψ. Θ΄ 306-308
Γέρασα διαβάζοντας ποίηση. Δεν έτυχε να με εντυπωσιάσει
μια παρομοίωση τόσο συγκλονιστική. Πρώτα δύο στίχοι λυρικοί
και ο τρίτος που τελειώνει με θάνατο. Μια παπαρούνα που γέρνει
δίπλα το κεφάλι της από το βάρος της πρωινής δροσιάς. Όχι μόνο
ένας τυφλός δεν μπορεί να ξέρει πως είναι η παπαρούνα, αλλά και
χιλιάδες άλλοι που ζουν στις πόλεις.
Το δεύτερο παράδειγμα, ένα απόσπασμα από έξη στίχους, που
περιγράφει με ανεπανάληπτο τρόπο τον καλπασμό και τα παιχνιδίσματα ενός ελεύθερου αλόγου:
«Πώς ξάφνου το άτι, που ξαπόστασε και χόρτασε κριθάρι
μες στο παχνί του, σπάει τα χάμουρα και πιλαλάει στο κάμπο
32
ποδοβολώντας, τι να λούζεται του αρέσει στο ποτάμι, καμαρωτό, και το κεφάλι του κρατάει ψηλά, κι οι χήτες
πίσω στις πλάτες του ανεμίζονται, κι αυτό αντριγιά γεμάτο
το φέρνουν γρήγορα τα γόνατα στις γνώριμες βοσκές του».
Ραψ. Ο΄ 263-268
Οι στίχοι αυτοί, γραμμένοι πριν από 2750 χρόνια μου θυμίζουν
τα παιδικά μου χρόνια στο χωριό. Μπορεί ένας τυφλός να φανταστεί αυτή τη σκηνή; Να τρέχει το άτι χαρούμενο στον κάμπο, να
τσαλαβουτάει στο ποτάμι και ν’ ανεμίζει στις πλάτες του η χαίτη!
Ας κάνει ο αναγνώστης μου υπομονή και να διαβάσει άλλο ένα
παράδειγμα, λίγους ακόμα στίχους από το αθάνατο κείμενο. Μία
ακόμα εικόνα, καθαρή σαν κρύσταλλο, δροσερή, ρεαλιστική.
«Κι όπως ο αγέρας παίρνει τ’ άχερο μες στ’ αγιασμένα αλώνια, σύντας λιχνίζουν, και στο φύσημα του ανέμου ξεχωρίζει
η ξανθή Δήμητρα από τ’ άχερο το στάρι, και λευκαίνει
η άχνη τη γης, όπου στοιβάζεται· το ίδιο κι οι Αργίτες άσπροι
από τη σκόνη ως πάνω βρέθηκαν, που ασκώναν κάτωθέ τους
ψηλά ως τον ουρανό το χάλκινο τα πόδια των αλόγων».
Ραψ. Ε΄ 499-505
Ο αγέρας στ’ αλώνια παίρνει το άχερο και η σκόνη λευκαίνει
τα χόρτα γύρω. Αν ο ποιητής δεν είδε τη δράση αυτή, μπορούσε
να τη φανταστεί;
Τί γνώμη έχεις αναγνώστη μου; Είμαι βέβαιος πως συμμερίζε-σαι κι εσύ τη γνώμη, ότι ο Όμηρος δε ήταν τυφλός όταν έγραφε
τα έπη του. Και όχι μόνο αυτό. Έβλεπε με ορθάνοιχτα μάτια τη
ζωή γύρω του. Την ανθρώπινη δραστηριότητα και τη φύση.
Οι στίχοι που παραθέσαμε είναι από τη μετάφραση Ν. Καζαντζάκη - Ι. Κακριδή. Η καλύτερη μέχρι σήμερα μετάφραση του
αρχαίου κειμένου στη Δημοτική μας γλώσσα.
33
ΤΟ «ΟΜΗΡΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ» ΚΑΙ Ο ΦΡΙΝΤΡΙΧ ΒΟΛΦ
διαβόητος Γερμανός καθηγητής Φρίντριχ Βόλφ (1759-Ο1824)
με τα «Προλεγόμενα στον Όμηρο» που δημοσίευσε
σε νεαρή ηλικία το 1795, δημιούργησε μεγάλη αναταραχή στους
φιλολογικούς κύκλους της εποχής του. Οι ιδέες και οι απόψεις
του για τα ομηρικά έπη συζητήθηκαν για εκατόν πενήντα και
πλέον έτη.
Δημοσιεύτηκαν εκατοντάδες άρθρα και κριτικές. Ο Όμηρος
ήταν στην επικαιρότητα σε όλα τα πανεπιστήμια της Ευρώπης.
Δημιουργήθηκε αυτό που ονομάστηκε «Ομηρικό Ζήτημα».
Ο Βολφ αμφισβήτησε σαν ορθές τις αποφάσεις των Αλεξανδρινών επιμελητών. Δεν παραδεχόταν την ύπαρξη ενός ποιητή
που συνέγραψε την Ιλιάδα και την Οδύσσεια. Θεωρούσε ότι τα
κείμενα αυτά, όπως τα γνώριζαν όλοι τους, ήταν ένα σύνολο ύ-στερων αλλοιωμένων και αναξιόπιστων ιστοριών τα οποία συνε-νώθηκαν σε ένα ποίημα, όμως οι ρίζες του ανάγονται σε δημιουργίες άλλων αοιδών.
Πίστευε ότι τα κείμενα διατηρήθηκαν με την προφορική παράδοση, αφού την εποχή αυτή, 8ος αιώνας π.Χ. οι Έλληνες δεν είχαν
γραφή. Άρα, κατά τη γνώμη του απληροφόρητου καθηγητή δε
πρέπει να υπήρξε και Όμηρος. Όλη η αρχαιότητα δεν αμφέβαλε
για την ύπαρξή του. Και έπρεπε να έρθει μετά από 2300 χρόνια
ένας Γερμανός να αμφισβητήσει τον ύπαρξη του ποιητή και το
έργο των Αλεξανδρινών επιμελητών.
Υποστήριξε πως έργα που αποδίδουμε στον Όμηρο είναι καρπός πολύχρονης εξέλιξης στην οποία έπαιξαν ρόλο πολλοί ποιητές
και ραψωδοί. Ότι ο Όμηρος δεν ήταν ο δημιουργός των επών αλ-λά πως αυτά ήταν το τελικό προϊόν μιας πολύχρονης διαδικασίας.
34
Δηλαδή κύριε καθηγητά για να καταλάβουμε. Τα έργα δημιουργήθηκαν όπως δημιουργεί η φύση τους σταλακτίτες. Μόρια
ασβεστίου που συγκολλημένα δημιουργούν με το πέρασμα χιλιάδων χρόνων στις σπηλιές σχηματισμούς που μοιάζουν με κρεμά-μενες στήλες. Ναι, αλλά τα μόρια αυτά είναι αυστηρά όμοια μεταξύ τους. Πώς γίνεται ένα έργο που δημιουργήθηκε από εκατό ή
παραπάνω ποιητές και ραψωδούς σε διαφορετικές εποχές, σε διαφορετικούς τόπους, σε διαφορετικές διαλέκτους, να έχει ίδια
γλώσσα, ίδιο ύφος ίδιο μετρικό στίχο, ίδια τεχνική δομή; Ο μεγάλος Γκαίτε, που είχε γνωρίσει τον Βολφ, έγραψε στον
Φρίντιχ Σίλερ, ότι συμπάθησε τον άνδρα στον ίδιο βαθμό που α-ντιπάθησε το βιβλίο του.
Είναι καλό να γνωρίζουμε ότι ο κύριος αυτός διορίσθηκε καθηγητής φιλοσοφίας και παιδαγωγικής στα 24 του, σε μια άσημη
πόλη της Γερμανίας, το Χάλε, λόγω απουσίας άλλων υποψηφίων
για τη θέση αυτή. Μια προηγούμενη μελέτη του για τα Ομηρικά
έπη επικρίθηκε από τον μεγάλο Γερμανό ποιητή Ερρίκο Χάινε.
Σαν απάντηση για το αν είχαν ή δεν είχαν γραφή οι Έλληνες, θα αφιερώσουμε ξεχωριστό Κεφάλαιο. Νομίζω θα ενδιαφέρει
πολλούς να μάθουν λίγα πράγματα για την ιστορία της ελληνικής
γραφής.
Σε όσους υποστηρίζουν (σαν τον Βολφ) την άποψη ότι τα έπη
μεταδίδονταν για αιώνες από γενιά σε γενιά προφορικά από τους
αοιδούς, έχω να παρατηρήσω τα εξής: Μέσα στον ωκεανό των
στίχων του ο Όμηρος (15.693 η Ιλιάδα και 12.110 η Οδύσσεια) αναφέρει ένα τεράστιο πλήθος κύριων ονομάτων. Θεοί, θεότητες, ήρωες, βασιλείς, νεράιδες, γυναίκες, απλοί στρατιώτες και από τα
δύο στρατόπεδα, ακόμη και ονόματα δούλων και βοσκών αποτελούν ατελείωτο κατάλογο. Διαβάζοντας τα αθάνατα κείμενα έχω
εντοπίσει, κατά προσέγγιση, 744 κύρια ονόματα. 597 στην Ιλιάδα
και 147 στην Οδύσσεια (χωρίς αυτά που αναφέρονται και την Ιλιάδα).
35
Θα πρέπει εδώ να τονίσουμε ότι στα δύο έπη αναφέρονται και
324 περίπου τοπωνύμια. Ονόματα πόλεων, βουνών, ποταμών, νησιών, λαών κλπ. Μερικοί υποστηρίζουν ότι δεν υπήρξε κανένας
Όμηρος. Και ότι τα έπη ήταν προφορική και ομαδική δημιουργία
και διατηρήθηκαν έτσι από τους αοιδούς μέχρι τον 6ο αιώνα, όταν
διαδόθηκε η γραφή και καταγράφηκαν από τον Πεισίστρατο.
Φυσικά η αλήθεια βρίσκεται αλλού. Οι Έλληνες είχαν γραφή
αιώνες νωρίτερα. Το πιθανότερο είναι οι αοιδοί να αποστηθίζανε
τμήματα από τα ήδη καταγεγραμμένα κείμενα του Ομήρου και τα
απαγγέλανε ή τα τραγουδούσαν. Γιατί αλλιώς γεννάται το ερώτημα: οι αοιδοί ήξεραν μόνο τα τρωικά; Όχι άλλα έπη; «Αργοναυτι-κά», «Θηβαϊκά», «Αιθιοπικά» και άλλα;
Τώρα πώς μπορούσε ένας αγράμματος αοιδός να αποστηθίσει
28.000 στίχους μόνο από την Ιλιάδα και την Οδύσσεια, είναι άλλου παππά ευαγγέλιο. Θα τα πούμε αυτά στη συνέχεια.
Είναι βεβαιωμένο, ότι οι Ίωνες της Μικράς Ασίας (Μίλητος) πήραν από τους Φοίνικες το φωνητικό αλφάβητο γύρω στο 900-850 π.Χ. αν όχι νωρίτερα. Πολλοί «σοφοί» της Ευρώπης, ελληνιστές και μη, επηρεασμένοι από τις θεωρίες του Βολφ (Λάχμαν
κλπ.) υποστήριξαν πως με τη στοματική παράδοση τα έπη έφτασαν ως το 600 π.Χ. κι άρχισαν να καταγράφονται. Γιατί τόση καθυστέρηση αφού η γραφή είχε αρχίσει να διαδίδεται από το 850
π.Χ.;
Ο Γερμανός αρχαιολόγος Δαίρπφελντ υποστήριξε με επιχειρήματα πως τα ομηρικά έπη ήταν εξ αρχής καταγραμμένα. Άρα δεν
καταγράφηκαν αργότερα.
Στους πολλούς συγγραφείς και διανοούμενους που δεν συμφώ-νησαν με τις θεωρίες του Βολφ είναι και ο σπουδαίος Βέλγος
συγγραφέας Έρβιν Λαθς. Στο δίτομο έργο του «Παγκόσμια Ιστορία της Λογοτεχνίας» σελ. 40, γράφει: «Σήμερα όμως όλοι έχουν
εγκαταλείψει τις ριζοσπαστικές αυτές απόψεις».
36
Παραδεχόμαστε βέβαια πως πολύ πριν από τον Όμηρο, υπήρχαν πολλά σύντομα έπη, αναφερόμενα στα διάφορα επεισόδια του
πολέμου της Τροίας και της επιστροφής των ηρώων, που πήραν
μέρος σ’ αυτόν, στην πατρίδα τους. Πέρασαν πολλές γενιές ώσπου κάποιος ποιητής, εκλέγοντας ένα θέμα από όλες αυτές τις
αφηγήσεις, το διάνθισε και το διαμόρφωσε σ’ ένα ενιαίο μεγάλο
έπος».
Η παράδοση αναφέρει το όνομα του Σπαρτιάτη νομοθέτη Λυκούργου σαν κομιστή των ποιημάτων του Ομήρου από την Ιωνία
στην Ελλάδα. Για τον Λυκούργο ο Πλούταρχος στη σχετική βιογραφία του γράφει (Κεφ. 4) ότι πήρε τα ποιήματα του Ομήρου
από τους απογόνους του ραψωδού Κρεώφυλου από τον νησί Σά-μος.
Ευθύς μετά την Αναγέννηση, τον 16ο και 17ο αιώνα αρχίζουν
στην Ευρώπη οι λογοτεχνικές έριδες. Ειδικά στην Ιταλία και τη
Γαλλία, ο αγώνας οφείλεται στην προσπάθεια μιας μερίδας διανοουμένων που ήταν εχθροί των αρχαίων συγγραφέων, να επιβά-λουν τις απόψεις τους.
Φυσικά ο Όμηρος ήταν στο επίκεντρο των συζητήσεων. Το
1715 ο Γάλλος Τερρασσόν δημοσίευσε ένα κείμενο «Διατριβή
περί της Ιλιάδας» όπου αρνείται την αξία του έπους. Είχε τη φήμη
μεγάλου μαθηματικού και πράγματι στο κείμενό του διαφαίνεται
ένας οξύτατος κριτικός νους, που δεν μπορεί όμως να κατανοήσει
έστω και ελάχιστα την ουσία της ποίησης.
Πολύ πιο μπροστά από τον Βολφ, ο Ιούλιος Σκάλιγκερ, αρνήθηκε κάθε καλλιτεχνική αξία στην Ιλιάδα και στην Οδύσσεια.
Τουλάχιστον δεν αρνήθηκε την ύπαρξη του Ομήρου. Ένας άλλος
Γερμανός, ο Φ. Σχίγκελ υποστήριξε πως το όνομα Όμηρος είναι
περιληπτικό όλης της ελληνικής επικής ποίησης. Κι έρχεται ο
Φρίντριχ Βολφ με τα «Προλεγόμενα στον Όμηρο» να υποστηρίξει
ότι ποτέ δεν υπήρξε κανένας Όμηρος, γιατί οι Έλληνες τον όγδοο
αιώνα π.Χ. δεν είχαν γραφή.
37
Δημιουργήθηκε μεγάλος θόρυβος στους πανεπιστημιακούς
χώρους και όχι μόνο. Πολλοί εντυπωσιάστηκαν από της θεωρίες
του αλλά υπήρξαν και άλλοι που τις θεώρησαν ατεκμηρίωτες και
τις απέρριψαν. Ο πρώτος που βγήκε να πολεμήσει τη θεωρία του
Βολφ ήταν ο ελληνιστής καθηγητής Χέυνε. Επίσης ο ελληνιστής
ποιητής και μεταφραστής της Ιλιάδας και της Οδύσσειας Ιωάννης
Boss.
Αυτός που με μια μεγάλη μελέτη το 1830 αντιτάχθηκε στις
θεωρίες του Βολφ ήταν ο Γ. Χέρμαν. Αγωνίστηκε να αποδείξει
ότι η γραφή ήταν γνωστή στην Ελλάδα σε πολύ παλαιότερα χρόνια. Πως οι Έλληνες χρησιμοποιούσαν από τότε σαν γραφική ύλη
ξύλινες πλάκες, επεξεργασμένα δέρματα και πάπυρο, που έφερναν οι Φοίνικες έμποροι. Υποστήριξε πως η γραφή ήταν γνωστή
εκατό χρόνια πριν από την έναρξη των Ολυμπιακών αγώνων (776
π.Χ.) και ότι οι νόμοι του Λυκούργου δεν παραδόθηκαν με τη
στοματική παράδοση αλλά ήταν γραμμένοι.
Υπήρξαν πολλοί που υποστήριξαν τη θεωρία του Βολφ. Σχετικοί και άσχετοι. Αυτοί που μελέτησαν τις «γραφές» κι αυτοί που
δεν τις ψηλάφησαν.
Διαβάστε τώρα παρακάτω τα εξής πολύ σοβαρά: 1) Δύο σπουδαίοι ελληνιστές ο Βιλαμόβιτς – Μέλεντορφ (Ομηρικές Έρευνες
σελ. 400) και ο Γ. Φίνσλερ (Ομηρικά σελ. 495) κατηγορούν με
βαριούς χαρακτηρισμούς τον Βολφ ότι είχε διαβάσει τις μελέτες
του Γάλλου αβά Ομπινιάκ καθώς και τους Βούντ και Χέρντερ για
το ίδιο ζήτημα. Και όμως το έκρυψε και προσποιήθηκε πως εργάστηκε πρωτότυπα και με αυτοτέλεια. Ανέφερε μόνο τον μισέλλη-να Εβραίο Ιώσηπο που υποστήριξε ότι οι Έλληνες πολύ αργά απέκτησαν γραφή.
2) Στο μνημειώδες τρίτομο έργο «Ιστορία της Ελληνικής Λογοτεχνίας» της Ακαδημίας Επιστημών της πρώην Ε.Σ.Σ.Δ. τόμος
πρώτος σελ. 192 διαβάζουμε: «Ο Βολφ εκτός από τη διαπίστωσή
του για την ανακολουθία των Ομηρικών ποιημάτων – διαπίστωση
38
όχι πρωτότυπη αλλά παρμένη από άλλους – διατύπωσε τη γνώμη
ότι η σύνταξη του Πεισίστρατου ήταν η πρώτη συνένωση των
ποιημάτων σ’ ένα σύνολο. ΕΞΑΠΑΤΗΣΕ ΟΜΩΣ ΟΛΟ ΣΧΕΔΟΝ
ΤΟ ΔΕΚΑΤΟ ΕΝΑΤΟ ΑΙΩΝΑ ΜΕ ΤΗ ΔΙΑΒΕΒΑΙΩΣΗ ΟΤΙ
ΕΤΣΙ ΑΝΤΙΛΑΜΒΑΝΟΝΤΑΝ ΤΟ ΖΗΤΗΜΑ ΚΑΙ ΟΛΗ Η ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ. ΑΥΤΟ ΗΤΑΝ ΟΛΟΤΕΛΑ ΛΑΘΕΜΕΝΟ, ΓΙΑΤΙ Η
ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΔΕΝ ΑΜΦΕΒΑΛΛΕ ΟΤΙ ΕΝΑΣ ΗΤΑΝ Ο
ΠΟΙΗΤΗΣ».
Στο λεξικό ΉΛΙΟΣ, στον ξεχωριστό τόμο «Αρχαίο Ελληνικό
Πνεύμα» στη σελ. 47 διαβάζουμε.
«Ο Ασκληπιάδης αναφέρει πως η πληροφορία για τη συλλογή
και εκκαθάριση των διασπαρμένων ομηρικών επών από τον Πεισίστρατο, παραδόθηκε σε μας από τον Ρωμαίο Κικέρωνα. Αυτός
ο σπουδαίος ρήτορας και φιλόσοφος εγκωμίασε την εργασία που
προσέφερε ο Αθηναίος τύραννος. Η είδηση αυτή καθόλου δε σημαίνει ότι τα ποιήματα του Ομήρου δεν είχαν προ του Πεισίστρατου καταγραφεί».
39