Dogmatyki prawnicze (szczegółowe nauki o prawie), nauki historycznoprawne, ogólne nauki o prawie, nauki prawne o charakterze pomocniczym.
Rola nauki prawa różni się w zależności od tego, z jaką dyscypliną prawniczą mamy do czynienia. Inaczej wygląda ona w przypadku tzw. dogmatyk prawniczych, czyli szczegółowych nauk o prawie, takich jak np. prawo konstytucyjne, prawo cywilne, prawo karne, prawo procesowe, prawo podatkowe, prawo administracyjne itp., inaczej w przypadku nauk historyczno-prawnych, a jeszcze inaczej w przypadku ogólnych nauk o prawie typu teoria i filozofia prawa.
Przedstawiciele dogmatyk prawniczych, konstytucjonaliści, cywiliści, karniści, administratywiści, proceduraliści, w ramach danej dziedziny/gałęzi prawa: a) objaśniają i komentują treść prawa, w tym pojęć prawniczych i instytucji prawnych (kwestie interpretacyjne); b) usuwają sprzeczności, jakie zachodzą w prawie; c) określają, jakie prawo obowiązuje, a jakie przestało już obowiązywać (kwestie walidacyjne); d) pomagają ustalić, jakie prawo w przypadku, gdy doszło do jego zmiany – nowe czy stare – należy stosować do zdarzeń i stanów, jakie miały miejsce w przeszłości (kwestie intertemporalne). Ponadto wyodrębniają oni i klasyfikują poszczególne terminy, instytucje, problemy i zagadnienia należące do danej dziedziny/gałęzi prawa (kwestie systematyzacyjne). Czasem w ramach takiej gałęzi/dziedziny porównują też rodzime rozwiązania prawne z podobnymi rozwiązaniami występującymi za granicą (kwestie komparatystyczne) oraz proponują zmiany w dotychczasowym kształcie poszczególnych regulacji prawnych (kwestie postulatywne)1. Efektem ich pracy, często mozolnej, są różne opracowania: artykuły tematyczne, komentarze do poszczególnych ustaw (zwłaszcza tzw. kodeksów), podręczniki, glosy aprobujące lub krytykujące dane wyroki sądowe itp. Z takich opracowań korzystają w praktyce sędziowie, adwokaci, radcowie prawni, doradcy podatkowi, rzecznicy patentowi, a także coraz częściej również inne osoby zainteresowane jakąś kwestią prawną z powodu, że ona ich w jakiś sposób bezpośrednio lub pośrednio dotyczy albo może dotyczyć. Niekiedy dogmatykom zdarza się też przygotowywać ekspertyzy prawne na prośbę instytucji publicznych oraz sporządzać opinie lub memoranda prawne, jakie zostały u nich zamówione przez podmioty indywidualne.
Nauki dogmatyczne obecnie się też namnażają. Postępująca specjalizacja, jaka począwszy od XIX w. dokonuje się w wielu dziedzinach ludzkiej aktywności, sprawia bowiem, że wśród dogmatyk prawniczych pojawiają się coraz to nowe szczegółowe nauki o prawie, jak np. prawo energetyczne, prawo informatyczne (nie należy mylić go z informatyką prawniczą), prawo wodne, prawo ochrony środowiska, prawo konsumenckie, prawo autorskie, prawo własności przemysłowej, prawo lotnicze czy prawo kosmiczne.
Nauki historycznoprawne, na które składa się historia ustrojów państwowych, historia prawa, w tym rzymskiego, i historia doktryn politycznych i prawnych, skupiają się na rozwiązaniach i ideach prawnych, jakie były obecne w epokach minionych. Ich zadaniem jest wierne odtworzenie tych idei i rozwiązań – co często połączone jest z ich krytyczną analizą i oceną możności sprostania przez nie potrzebom, jakie mamy w czasach dzisiejszych. Ponadto nauki te śledzą zmiany, jakie zaszły w obrębie poszczególnych instytucji prawnych na przestrzeni wieków, w celu uchwycenia kierunku, w jakim ewoluuje – do jakiego zmierza – prawo. Ich wartość dla praktyki z pozoru jest żadna. Wiedza na temat tego, jak prawo wyglądało dawniej i jakie były jego dzieje, pozwala jednak nieraz lepiej zrozumieć prawo, jakie istnieje współcześnie. Dotyczy to między innymi zwłaszcza prawa rzymskiego, do którego recepcji doszło w Europie Kontynentalnej i w którym można się doszukać pierwowzoru wielu instytucji prawnych, jakie mamy w dzisiejszym prawie prywatnym np. w Niemczech, Włoszech, Francji lub w Polsce. Nie można też zapominać, że prawo historyczne jest wartością samą w sobie i jego studiowanie często pozwala nam lepiej poznać naturę człowieka i jego dążenie do zrealizowania idei rządów prawa i wymierzania sprawiedliwości.
Ogólne nauki o prawie, takie jak teoria i filozofia prawa, odnoszą się do problemów, jakie dotyczą wszystkich nauk prawnych. Do ich zakresu przedmiotowego przynależą zwłaszcza: a) zasady interpretacji (wykładni) prawa; b) ogólne kwestie związane ze stanowieniem (tworzeniem) prawa i jego stosowaniem (wydawaniem na jego podstawie wyroków i decyzji administracyjnych (urzędowych/urzędniczych)); c) problematyka obowiązywania, przestrzegania i egzekwowania prawa w ogólności. Przy tym wypracowują one terminy i pojęcia wspólne dla nauk prawnych, takie jak np. norma (reguła) prawna, system prawny, przepis prawa, luka w prawie czy źródło prawa. Ponadto nauki te starają się odpowiedzieć na najbardziej zasadnicze pytania dotyczące prawa, oddając się refleksji nad tym, czym prawo jest (zagadnienia natury ontologicznej), jak możemy prawo poznać (zagadnienia natury epistemologicznej) tudzież jakie prawo być powinno w sensie, jakimi wartościami ma się ono odznaczać (zagadnienia natury aksjologicznej), lub jakie należy przyjąć w prawie założenia badawcze i jakie metody mają być w nim aplikowane (zagadnienia natury metodologicznej)2.
Ogólne nauki o prawie podejmują się również próby wykorzystania w prawie tego, co udało się osiągnąć innym naukom niż prawne, a więc zwłaszcza lingwistyce, logice, ogólnej metodologii nauk, socjologii, psychologii, etyce, filozofii, ekonomii i biologii (w ramach tej ostatniej przede wszystkim tzw. neuronaukom (ang. neuroscience)). Czasem się też one wtedy uszczegóławiają i emancypują – w efekcie czego dochodzi do powstawania takich nowych rodzajów ogólnych nauk o prawie jak etyka prawnicza, logika dla prawników (logika praktyczna dla prawników), metodologia prawnicza, psychologia prawa, socjologia prawa czy, badająca związki prawa z kulturą, antropologia prawa. Tym sposobem poruszane są w ich ramach na przykład takie szczegółowe zagadnienia jak świadomość prawna u członków danego społeczeństwa, skuteczność (efektywność) prawa pod kątem realizacji celów, jakie chciano nim osiągnąć, efekty i przemiany społeczne wywołane wprowadzeniem takiej, a nie innej regulacji prawnej czy rodzaje postaw, jakie mogą być przyjmowane przez ludzi wobec prawa3. Przy tym logika dla prawników (logika praktyczna dla prawników) próbuje wykorzystać koncepcje z logiki (w tym deontycznej, a więc dotyczącej obowiązków, zakazów i dozwoleń) na użytek prawa. Metodologia prawnicza wskazuje na metody, jakie są stosowane w naukach prawnych, a także uwypukla specyfikę prawa i nauk prawnych na tle innych dyscyplin naukowych i przedmiotu badań, jakie są w ich zakresie przeprowadzane. Etyka prawnicza zajmuje się z kolei uwarunkowaniami moralnymi i dylematami moralnymi, jakie wiążą się z tworzeniem prawa, świadczeniem usług prawniczych oraz wydawaniem wyroków sądowych i decyzji administracyjnych (urzędowych/urzędniczych).
Pewne nauki prawne nie wpisują się w poczyniony na początku niniejszego wykładu podział. Są nimi przede wszystkim te, które mają na celu zapobieganie popełnianiu i wykrywanie przestępstw oraz resocjalizację przestępców (kryminologia, kryminalistyka, wiktymologia, penologia, nauki penitencjarne i nauki o polityce kryminalnej). Nauki takie znajdują się bowiem pomiędzy szczegółowymi naukami o prawie a ogólnymi naukami o prawie. Ponadto we wspomniany podział nie wpasowują się również nauki o charakterze pomocniczym, takie jak informatyka prawnicza, cybernetyka prawnicza lub medycyna sądowa, które mają pomóc prawnikom – od strony technicznej – w ich codziennej pracy. Do nauk pomocniczych należałoby też zaliczyć statystykę prawniczą i szerszą od niej prawometrię, które zajmują się ilościowym mierzeniem zjawisk mających prawne znaczenie.
Powyższe nie oznacza też, że niemożliwe jest podejmowanie rozważań nad problemami i zagadnieniami, jakie tradycyjnie należą do ogólnych nauk o prawie, w kontekście szczegółowych nauk o prawie czy nawet nauk historycznoprawnych lub vice versa. Takie integrujące podejście badawcze wydaje się nawet w znacznym stopniu pożądane.
Nauki prawne – z wyjątkiem nauk historycznoprawnych – są na ogół zarówno naukami teoretycznymi, ponieważ opisują i wyjaśniają prawo (jego sens, treść, istotę) poprzez budowanie uporządkowanego zbioru ogólnych twierdzeń, jak i naukami praktycznymi (stosowanymi, technicznymi), z racji tego, że wskazują, jak powinno się postępować, by prawo należycie zrozumieć, zastosować się do niego, stworzyć je lub wygrać proces sądowy albo wydać prawidłową decyzję administracyjną (urzędową/urzędniczą) lub prawidłowy wyrok sądowy. Tym jednak, co je od „tradycyjnych” nauk teoretycznych i praktycznych odróżnia, jest realizowanie również innych celów, takich jak zwłaszcza wpływanie na to, jak mają myśleć i jakie decyzje mają podejmować prawnicy tudzież jak mają się zachowywać adresaci prawa.
Na koniec warto zaznaczyć, iż w prawie dyscypliny naukowe należy odróżniać od dyscyplin dydaktycznych, z jakimi spotykają się studenci. Na ogół przedmioty na studiach prawniczych będą odpowiadać poszczególnym naukom prawnym – tak jest np. w przypadku prawa cywilnego, prawa spółek, prawa karnego, prawa pracy, prawa konstytucyjnego czy teorii i filozofii prawa. Czasem jednak będą one korzystać z dorobku kilku takich nauk. Do takich też eklektycznych przedmiotów należy niniejszy cykl wykładów z tzw. wstępu do prawoznawstwa („podstaw prawa”), który zawiera wiadomości wstępne zarówno z niektórych dogmatyk prawniczych (prawa cywilnego, prawa administracyjnego, prawa konstytucyjnego, prawa międzynarodowego publicznego, prawa Unii Europejskiej), jak i z zakresu metodologii i teorii i filozofii prawa. Ponadto przedmioty na studiach prawniczych i innych mogą być poświęcone jedynie jakiemuś wycinkowi zagadnień, jakimi zajmuje się dana nauka prawa (np. odpowiedzialności cywilnoprawnej za błędy w sztuce lekarskiej) albo łączyć w sobie elementy nauk prawnych z elementami nauk pozaprawnych (jak np. nauka o administracji).
1 Wypowiedzi przedstawicieli szczegółowych nauk o prawie ogólnie można podzielić na te, które podają, jak wygląda obecny stan prawny (tzw. uwagi de lege lata), oraz te, które nakreślają zmiany, jakie powinno się w tym stanie przeprowadzić (tzw. postulaty de lege ferenda). Ewentualnie wśród takich wypowiedzi można wyróżniać jeszcze takie, które wskazują na potrzebę wydania orzeczenia lub orzeczeń sądowych o jakiejś określonej treści (tzw. postulaty de sententia ferenda).
2 Teorię i filozofię prawa można próbować rozdzielić tak, by powstały z niej dwie osobne nauki: teoria prawa i filozofia prawa. Pierwsza będzie się wtedy zajmować bardziej codziennym warsztatem prawnika, a druga kwestiami ontologicznymi i epistemologicznymi prawa. Za granicą teoria i filozofia prawa bywa też czasem określana mianem ogólnej nauki o prawie (niem. allgemeine Rechtslehre) albo jurysprudencji lub dokładniej/ściślej generalnej jurysprudencji (ang. general jurisprudence). Przy tym sama jurysprudencja (łac. iuris prudentia) oznaczałaby wtedy szczegółowe nauki o prawie lub też samą znajomość prawa (biegłość w prawie).
Nauką zbliżoną do teorii i filozofii prawa jest – poruszająca dodatkowo problematykę państwa (zwłaszcza pojęcie państwa, możliwe ustroje państwowe i sposoby sprawowania rządów) i jego związki z prawem – tzw. teoria państwa i prawa, jaka była uprawiana w państwach socjalistycznych z uwagi na marksistowskie założenie o nierozerwalności więzi, jaka ma istnieć między prawem i państwem. Uzupełnia ją przy tym powszechna historia państwa lub państw konkretnych, a także politologia, socjologia polityczna czy nauka o stosunkach międzynarodowych. Pewne pokrewieństwo do teorii i filozofii posiada również historia doktryn politycznych i prawnych w zakresie, w jakim obejmuje ona poglądy teoretyczno-filozoficzne na prawo, jakie zostały sformułowane w przeszłości.
3 Do tych ostatnich należą: a) postawa legalistyczna formalna, jaka przejawia się w szacunku do prawa z tego tylko powodu, że jest ono prawem; b) postawa legalistyczna materialna (krytyczna), w jakiej poszanowanie prawa bierze się z pozytywnej oceny jego zawartości (faktu, że prowadzi ono do realizacji pożądanych celów i ochrony pożądanych wartości); c) postawa oportunistyczna, jaka polega na czynieniu tego, co się komu opłaca (w tym skalkulowania prawdopodobieństwa poniesienia ewentualnych negatywnych konsekwencji z racji dopuszczenia się naruszenia prawa); d) postawa konformistyczna, jaka objawia się w dostosowywaniu swoich zachowań do zachowań innych, obojętnie, czy są one zgodne czy niezgodne z prawem; e) alegalna, jaka polega na lekceważeniu prawa; f) alegalna negatywna, jaka przejawia się w niestosowaniu się do prawa, ale tylko tego, jakie ocenia się negatywnie; g) alegalna dewiacyjna, jakiej istotą jest nieprzestrzeganie tego prawa, które nie służy realizacji jakiegoś określonego celu.