Obowiązywanie systemowe, obowiązywanie behawioralne, obowiązywanie aksjologiczne, obowiązywanie tetyczne; terytorialny zakres obowiązywania prawa, personalny zakres obowiązywania prawa, czasowy zakres obowiązywania prawa, przedmiotowy zakres obowiązywania prawa; immunitet.
Ze źródłami prawa oraz filozofiami prawa nierozerwalnie wiąże się kwestia obowiązywania prawa (przepisów prawnych, norm prawnych, aktów prawnych). Stwierdzenie, że jakieś prawo obowiązuje, oznacza, że prawo to jest ważne, że musi być ono przestrzegane, że można się na nie powoływać, jest się uprawnionym do korzystania z możliwości, jakie ono przewiduje tudzież że można się domagać jego egzekwowania i karania za niestosowanie się do niego. Prawo zaś, które nie obowiązuje, nie musi być – a w przypadku, gdy jest ono niezgodne z prawem obowiązującym, nawet nie może być – przestrzegane. Tym samym też prawo, które kiedyś obowiązywało, ale z czasem utraciło przymiot obowiązywania, będzie posiadać walor głównie historyczny. Odnośnie natomiast do prawa, jakie nie obowiązuje i jakie nigdy nie obowiązywało, można mieć wątpliwości, czy w ogóle powinno się je nazywać prawem.
Pozytywizm prawniczy i normatywizm prawniczy akcentują obowiązywanie prawa w sensie systemowym (formalnym). W sensie systemowym obowiązuje to prawo, jakie uznaje się za obowiązujące zgodnie z oficjalnie przyjętą w danym państwie konwencją (formułą) tudzież które jest obowiązujące według niego samego albo prawa, jakie wcześniej zostało uznane za obowiązujące. Obowiązujące w tym sensie jest więc przede wszystkim to prawo, jakie zostało ustanowione przez kompetentny organ w przypisanej dla tego celu procedurze i formie – w Polsce np. ustawa przyjęta przez Sejm i Senat na zasadach określonych w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej oraz regulaminie Sejmu i regulaminie Senatu.
Amerykański i skandynawski realizm prawny uwypuklają obowiązywanie w sensie faktycznym (behawioralnym, socjologicznym, społecznym, objawowym, „realnym” – nie powinno się go jednak w żadnym razie łączyć z realizmem w filozofii). W sensie faktycznym obowiązuje to prawo, jakie jest przez jego adresatów faktycznie (w znaczeniu rzeczywiście) przestrzegane i/lub przez organy władzy publicznej faktycznie stosowane/egzekwowane. Obowiązującym w tym sensie prawem jest zatem z definicji prawo zwyczajowe. Na takiej koncepcji obowiązywania prawa opiera się też instytucja desuetudo – zgodnie z którą traci moc obowiązującą prawo, do którego adresaci prawa się powszechnie nie stosują i/lub które nie jest stosowane/egzekwowane przez organy władzy publicznej.
Prawo natury kładzie nacisk na obowiązywanie w sensie aksjologicznym (merytorycznym). W sensie aksjologicznym obowiązuje bowiem to prawo, jakie pozostaje w zgodzie z jakimś porządkiem aksjologicznym, wartościami, ocenami (np. moralnością).
Ponadto o obowiązywaniu prawa można mówić też w sensie tetycznym, wedle którego prawem obowiązującym jest takie prawo, którego przestrzeganie (posłuch wobec którego) zapewnione jest groźbą użycia przymusu, ewentualnie autorytetem, jaki za nim – tym, kto je ustanowił lub kto czuwa nad stosowaniem się do niego – stoi. Taki sposób ujmowania obowiązywania prawa wiąże się z pozytywizmem prawniczym, ale już nie normatywizmem prawniczym, bo zgodnie z założeniami tego ostatniego prawo miało być wolne od tego, co dzieje się w „pozaprawnej” rzeczywistości.
Dla adresatów prawa wszystkie te cztery rodzaje obowiązywania prawa są ważne, a czwarte jest chyba najważniejsze. Notabene takie prawo, które nie jest obwarowane żadnymi negatywnymi konsekwencjami za jego nieprzestrzeganie, zwykło się nazywać lex imperfecta, a więc prawem niedoskonałym. Czasem nawet próbuje mu się odmawiać statusu bycia prawem w ogóle.
Niezależnie od rodzajów obowiązywania prawa wyróżnia się też różne zakresy (aspekty) obowiązywania prawa (przepisów prawnych, norm prawnych, aktów prawnych). Są nimi: a) zakres terytorialny (przestrzenny), b) zakres czasowy (temporalny), c) zakres personalny (osobowy) i d) zakres przedmiotowy.
Zakres (aspekt) terytorialny obowiązywania prawa wiąże się z obowiązywaniem prawa na danym obszarze. Prawo może obowiązywać zarówno na terytorium danego państwa, jak i poza jego terytorium1, tj. na terytoriach innych państw oraz na tzw. ziemi niczyjej, morzu otwartym lub w kosmosie2. Ponadto prawo może obowiązywać zarówno na całości, jak i tylko na części terytorium danego państwa. Z tą drugą wersją mamy do czynienia zwłaszcza w przypadku tzw. prawa regionalnego, miejscowego lub lokalnego – jakie w przeciwieństwie do prawa ogólnopaństwowego, jakie jest tworzone przez organy centralne danego państwa, jest ustanawiane przez części składowe federacji lub jednostki samorządu terytorialnego albo terenowe organy administracji rządowej. Przy tym nie można też wykluczyć, że prawo będzie obowiązywało tylko na jakiejś części obszaru danej jednostki lub jednostek podziału administracyjnego danego państwa (tj. np. tylko w tzw. strefie nadgranicznej)3.
Zakres (aspekt) czasowy obowiązywania prawa wiąże się z kwestią obowiązywania prawa w czasie. Prawo może zacząć obowiązywać: a) od momentu jego ustanowienia, b) po upływie jakiegoś czasu od momentu jego ustanowienia (np. 2 tygodni, 30 dni, 2 lat itp.), c) od jakiegoś czasu przed momentem jego ustanowienia. W tym ostatnim przypadku mówi się o tzw. działaniu lub mocy wstecznej (retrospektywnej, retroaktywnej) prawa.
W odniesieniu do aktów prawa stanowionego z reguły przyjmuje się, że ich obowiązywanie rozpocznie się po upływie jakiegoś czasu od ich wydania – w Polsce, jeśli dany akt prawa stanowionego sam nie stanowi inaczej, jest to na ogół 14 dni od dnia ogłoszenia go w urzędowym dzienniku promulgacyjnym4, a w Unii Europejskiej 20 dni od takiego ogłoszenia5. Ten też okres nazywa się vacatio legis, co na polski można by tłumaczyć jako wakacje, wypoczywanie lub spoczynek prawa (ustawy). Przy tym rolą tak rozumianego vacatio legis jest danie adresatom prawa odpowiedniej ilości czasu na zapoznanie się z nowo przyjętym prawem i dostosowanie do niego swoich zachowań/zamierzeń.
W Polsce przy wyznaczaniu w treści danego aktu prawa stanowionego chwili, w jakiej akt ten ma zacząć obowiązywać, używa się np. zwrotu „wchodzi w życie z dniem …. [podanie daty]” lub „wchodzi w życie po upływie .... (dni, tygodni, miesięcy, lat) od dnia ogłoszenia”6, a w przypadku prawodawstwa Unii Europejskiej wyrażenia „wchodzi w życie …. [liczebnik porządkowy lub słowo: następnego] dnia po jej (jego) opublikowaniu w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej”. Przy tym przy obliczaniu terminu wejścia w życie określonego w dniach nie uwzględnia się dnia, w jakim doszło do ogłoszenia danego aktu prawa stanowionego, chyba że akt ten wchodzi w życie z tym dniem7. Terminy wejścia w życie podane w tygodniach, miesiącach lub latach kończą się natomiast z upływem dnia, który nazwą lub datą odpowiada dniowi ogłoszenia, a gdyby takiego dnia w ostatnim miesiącu nie było, w ostatnim dniu tego miesiąca8. W Polsce tylko wyjątkowo można też uzależnić rozpoczęcie obowiązywania danego aktu prawa stanowionego od wystąpienia jakiegoś zdarzenia przyszłego9. Najwcześniej akt prawa stanowionego może tu również wejść w życie z dniem jego ogłoszenia10. W przypadku zaś gdy ma on zacząć obowiązywać z chwilą wcześniejszą, używa się wyrażenia „ma moc od …. [podanie daty]”11 lub wskazuje się przy poszczególnych jego postanowieniach, że będą one miały zastosowanie do stanów (zachowań, zdarzeń) powstałych w przeszłości12. Rozróżnienie to jest o tyle istotne, iż podstawą prawną wyroków sądowych i decyzji administracyjnych (urzędowych/urzędniczych) może być w Polsce jedynie przepis aktu prawa stanowionego, jaki w chwili ich wydawania już wszedł w życie – tj. nie może być tą podstawą przepis z posiadającego moc wsteczną aktu prawa stanowionego, którego moment wejścia w życie jeszcze nie nadszedł. Przy tym podanie, kiedy ma nastąpić wejście w życie, oraz przyznanie mocy wstecznej, może być tutaj niejednakowe dla poszczególnych postanowień danego aktu prawa stanowionego.
Obowiązywanie prawa z mocą wsteczną jest przy tym o tyle kontrowersyjne, iż może ono prowadzić do sytuacji, w której ktoś, kto postępował zgodnie z prawem, jakie obowiązywało w chwili, gdy jego zachowanie miało miejsce, po upływie jakiegoś czasu dowiaduje się, że jednak naruszył obowiązujące prawo. Stąd też na ogół przyjmuje się zasadę lex retro non agit, jaka zabrania prawu posiadania skutku retrospektywnego, lub zasadę lex severior retro non agit, zgodnie z którą wstecz nie może działać prawo surowsze od prawa obowiązującego dotychczas (moc wsteczną może mieć natomiast prawo łagodniejsze/korzystniejsze od prawa, jakie obowiązywało przed nim). Od tych dwóch zasad w Polsce dopuszcza się jednak wyjątki13. Przy tym na nadawanie mocy retrospektywnej ustawom w prawie cywilnym wyraźnie zdaje się zezwalać tu art. 3 Kodeksu cywilnego14. Z bezwzględnym zakazem działania prawa wstecz spotykamy się natomiast w polskim prawie karnym, ilekroć tylko takie działanie miałoby się odbywać z niekorzyścią dla oskarżonego15. Jest ono w tym prawie dopuszczalne (zasada: lex mitior (lex benignior) retro agere potest), a nawet na swój sposób nakazane (zasada lex mitior (lex benignior) retro agit) w razie, gdy nowe prawo jest bardziej korzystne dla oskarżonego16. Równie niedozwolone jest w Polsce posiadanie mocy retrospektywnej przez prawo podatkowe, jeśli byłoby to niekorzystne dla podatnika. Z korzyścią dla tego ostatniego prawo to może tu zaś obowiązywać z datą wsteczną raczej tylko wtedy, gdy takie obowiązywanie nie będzie prowadzić do pokrzywdzenia podmiotów, które podjęły decyzje w przedmiocie tego, jak będą postępować, kierując się kształtem, jaki to prawo miało do chwili, w której postąpiły one zgodnie z tymi decyzjami.
Prawo kończy obowiązywać w czasie: a) z chwilą jego uchylenia („unieważnienia”); b) z chwilą powstania sprzecznego z nim prawa nowego; c) z chwilą, z jaką już w momencie jego ustanowienia była przewidziana utrata jego mocy obowiązującej; d) na skutek desuetudo (per desuetudinem); e) na skutek odpadnięcia powodu (racji) uzasadniającego jego ustanowienie (obowiązywanie)17.
W Polsce przyjmuje się wersję a)18 i c) – choć w praktyce może czasem wystąpić potrzeba odwołania się również do wersji b). Przy tym w nowym akcie prawa stanowionego jak dotąd obowiązujący akt lub akty prawa stanowionego uchyla się tu poprzez zastosowanie zwrotu: „traci moc … [nazwa aktu prawnego wraz z jego tytułem]”19 lub wyjątkowo zwrotu „tracą moc wszelkie dotychczasowe przepisy dotyczące spraw uregulowanych w … [wymienienie rodzaju aktu prawnego, w jakim ta formuła ma się znaleźć]; w szczególności tracą moc … [nazwa aktów prawnych, jakie mają utracić obowiązywanie, wraz z ich tytułem]”20. Ogólnikowego wyrażenia „tracą moc dotychczasowe przepisy sprzeczne z niniejszą (niniejszym) …[wymienienie rodzaju aktu prawnego, w jakim ta formuła miałby się znaleźć]” lub mu podobnego nie powinno się natomiast w Polsce używać21.
Akty prawa stanowionego, które same wskazują chwilę, w jakiej ma się zakończyć ich obowiązywanie, nazywane bywają czasowymi (okresowymi, terminowymi, epizodycznymi). W Polsce szczególną postacią prawa, jakie ma z góry ustalony okres obowiązywania, są tzw. przepisy epizodyczne i ustawa budżetowa. W tych pierwszych zamieszcza się regulacje prawne, jakie wprowadzają czasowe odstępstwa od innych przepisów prawa22, wyznaczając jednocześnie od razu moment, w jakim mają one utracić swoje obowiązywanie23. Ustawa budżetowa natomiast z definicji jest przyjmowana na dany rok budżetowy, jaki niezależnie od daty jej wydania pokrywa się z odpowiednim rokiem kalendarzowym.
Personalny zakres (aspekt) obowiązywania prawa wiąże się z kwestią tego, kogo prawo ma obowiązywać. Prawo może bowiem obowiązywać wszystkie lub tylko wybrane podmioty prawa. Może ono na przykład obowiązywać wszystkie, niektóre lub żadne osoby fizyczne, osoby prawne, ułomne osoby prawne, wszystkich, niektórych lub żadnych obywateli danego państwa, cudzoziemców lub apatrydów (osoby, które nie mają obywatelstwa jakiegokolwiek państwa), wszystkie, niektóre lub żadne organy państwowe lub samorządowe24.
Z personalnym zakresem (aspektem) obowiązywania powiązane jest też zagadnienie immunitetów, które wyjmują niektóre osoby spod obowiązywania prawa w pełnym lub w jakimś ograniczonym wymiarze. Ich paradygmatycznym przykładem jest immunitet dyplomatyczny i immunitet konsularny, które wyłączają obowiązywanie prawa danego państwa w stosunku do akredytowanych w nim dyplomatów z innych państw25. Również członkowie obcych sił zbrojnych są często – zgodnie z treścią zawartej umowy międzynarodowej – wyjęci spod obowiązywania prawa tego państwa, na obszarze którego za jego zgodą stacjonują.
Przedmiotowy zakres (aspekt) obowiązywania wiąże się z obowiązywaniem prawa w stosunku do określonej kategorii spraw – np. w stosunku do budowy domów, ale już nie stawiania budowli innych niż domy26.
1 Zgodnie z art. 109 i 110 § 1 Kodeksu karnego „ustawę karną polską stosuje się do obywatela polskiego, który popełnił przestępstwo za granicą”, „ustawę karną polską stosuje się do cudzoziemca, który popełnił za granicą czyn zabroniony skierowany przeciwko interesom Rzeczypospolitej Polskiej, obywatela polskiego, polskiej osoby prawnej lub polskiej jednostki organizacyjnej niemającej osobowości prawnej oraz do cudzoziemca, który popełnił za granicą przestępstwo o charakterze terrorystycznym”.
2 Za terytorium danego państwa uważa się również wody śródlądowe oraz wewnętrzne wody morskie i wody morza terytorialnego (stanowią je wody morskie w odległości nie większej niż 12 mil od linii podstawowej, która jest najczęściej linią najniższego stanu wody morskiej wzdłuż wybrzeża), a także powierzchnię nad ziemią (do ok. 90-100 km) oraz obszar w głąb ziemi, teoretycznie w formie stożka aż do jej środka – w praktyce ograniczony możliwościami technologicznymi i finansowymi danego państwa oraz ewentualnym wyobrażeniem na temat piekła (vide: komentarze, jakie pojawiły się po wstrzymaniu odwiertów na Półwyspie Kolskim) i aktywnością organizacji proekologicznych. Ponadto jako zdarzenia, jakie miały miejsce na terytorium danego państwa, traktuje się zdarzenia, do jakich doszło na statkach morskich, powietrznych i kosmicznych pływających i latających pod jego banderą lub mających jego znak. Eksterytorialne (wyłączone z terytorium danego państwa, a ściślej jego jurysdykcji) są natomiast – na zasadzie wzajemności – placówki dyplomatyczne państw obcych (zob. też art. 20-28 Konwencji wiedeńskiej o stosunkach dyplomatycznych sporządzonej w Wiedniu dnia 18 kwietnia 1961 r. (Dz.U. 1965 nr 37 poz. 232) i art.
28-39 Konwencji wiedeńskiej o stosunkach konsularnych sporządzonej w Wiedniu dnia 24 kwietnia 1963 r. (Dz.U. 1982 nr 13 poz. 98) oraz art. 1115 § 3 i 4 Kodeksu postępowania cywilnego i art. 583 Kodeksu postępowania karnego), a także – na podstawie zawartych umów międzynarodowych – miejsca pobytu i bazy wojskowe obcych sił zbrojnych. W sprawie statusu prawnego Antarktydy zob. Układ Antarktyczny, jaki został podpisany w Waszyngtonie dnia 1 grudnia 1959 r. i wszedł w życie z dniem 23 czerwca 1961 r. (Dz.U. 1961 nr 46 poz. 237, Dz.U. 2000 nr 100 poz. 1087, Dz.U. 2017 poz. 1915).
3 W myśl art. 89 ust. 1 Ustawy z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa (Dz.U. 1998 nr 91 poz. 576 z późn. zm.) i art. 59 ust. 1 Ustawy z dnia 23 stycznia 2009 r. o wojewodzie i administracji rządowej w województwie (Dz.U. 2009 nr 31 poz. 206 z późn. zm.) „…sejmik województwa stanowi akty prawa miejscowego obowiązujące na obszarze województwa lub jego części”, „…wojewoda oraz organy niezespolonej administracji rządowej stanowią akty prawa miejscowego obowiązujące w województwie lub jego części”.
4 Według art. 4. ust. 1 Ustawy z dnia 20 lipca 2000 r. o ogłaszaniu aktów normatywnych i niektórych innych aktów prawnych (Dz.U. 2000 nr 62 poz. 718 z późn. zm.) „akty normatywne, zawierające przepisy powszechnie obowiązujące, ogłaszane w dziennikach urzędowych wchodzą w życie po upływie czternastu dni od dnia ich ogłoszenia, chyba że dany akt normatywny określi termin dłuższy”. Zgodnie jednak ze stanowiskiem polskiego Trybunału Konstytucyjnego vacatio legis powinno być – by chronić zaufanie obywateli do państwa polskiego i stanowionego przez nie prawa – odpowiednie, a przez to też czasem dłuższe niż 14 dni, i to nawet znacznie (zob. wyroki tego trybunału z dnia 18 października 1994 r., sygn. akt K. 2/94, z dnia 27 lutego 2002 r., sygn. akt K. 47/2001, i z dnia 15 lutego 2005 r., sygn. akt K 48/04, oraz jego postanowienie z dnia 1 czerwca 1993 r., sygn. akt P 2/92).
5 Nie dotyczy to – przyjętych w tzw. procedurze nieustawodawczej – unijnych dyrektyw skierowanych tylko do niektórych Państw Członkowskich Unii Europejskiej i unijnych decyzji wskazujących swojego adresata. Takie akty stają się bowiem skuteczne wraz z chwilą ich notyfikowania podmiotom, do których są kierowane/adresowane – zob. art. 297 ust. 1 zd. 3 i ust. 2 zd. 2 i 3 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej.
6 Zgodnie z § 45 ust. 1 Załącznika do rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów z dnia 20 czerwca 2002 r. w sprawie „Zasad techniki prawodawczej” (Dz.U. 2002 nr 100 poz. 908 z późn. zm.) „przepisowi o wejściu w życie ustawy można nadać brzmienie: 1) „Ustawa wchodzi w życie po upływie 14 dni od dnia ogłoszenia”; 2) „Ustawa wchodzi w życie po upływie ..... (dni, tygodni, miesięcy, lat) od dnia ogłoszenia”; 2a) „Ustawa wchodzi w życie z dniem następującym po dniu ogłoszenia”; 3) „Ustawa wchodzi w życie pierwszego dnia miesiąca następującego po miesiącu ogłoszenia” albo „Ustawa wchodzi w życie ..... dnia ..... miesiąca następującego po miesiącu ogłoszenia”; 3a) „Ustawa wchodzi w życie pierwszego dnia miesiąca następującego po upływie … (dni, tygodni, miesięcy, lat) od dnia ogłoszenia”; 4) „Ustawa wchodzi w życie z dniem ... (dzień oznaczony kalendarzowo)”;
5) „Ustawa wchodzi w życie z dniem ogłoszenia”; 6) „Ustawa wchodzi w życie …, z wyjątkiem art. …, który wchodzi w życie …”; 7) „Ustawa wchodzi w życie w terminie określonym w ustawie z dnia … – … (tytuł ustawy wprowadzającej) (Dz. U. …)”” .
7 Zob. art. 6 ust. 1 Ustawy z dnia 20 lipca 2000 r. o ogłaszaniu aktów normatywnych i niektórych innych aktów prawnych (Dz.U. 2000 nr 62 poz. 718 z późn. zm.).
8 Zob. art. 6 ust. 2 Ustawy z dnia 20 lipca 2000 r. o ogłaszaniu aktów normatywnych i niektórych innych aktów prawnych (Dz.U. 2000 nr 62 poz. 718 z późn. zm.).
9 W myśl § 46 ust. 1 Załącznika do rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów z dnia 20 czerwca 2002 r. w sprawie „Zasad techniki prawodawczej” (Dz.U. 2002 nr 100 poz. 908 z późn. zm.) „wejścia w życie ustawy albo jej poszczególnych przepisów nie uzależnia się od wystąpienia zdarzenia przyszłego, chyba że jest to konieczne ze względu na zakres regulacji ustawy albo jej poszczególnych przepisów, a termin wystąpienia zdarzenia przyszłego można ustalić w sposób niebudzący wątpliwości i zostanie on urzędowo podany do wiadomości publicznej”.
10 Art. 4 ust. 2 Ustawy z dnia 20 lipca 2000 r. o ogłaszaniu aktów normatywnych i niektórych innych aktów prawnych (Dz.U. 2000 nr 62 poz. 718 z późn. zm.): „W uzasadnionych przypadkach akty normatywne (…) mogą wchodzić w życie w terminie krótszym niż czternaście dni, a jeżeli ważny interes państwa wymaga natychmiastowego wejścia w życie aktu normatywnego i zasady demokratycznego państwa prawnego nie stoją temu na przeszkodzie, dniem wejścia w życie może być dzień ogłoszenia tego aktu w dzienniku urzędowym”. Zgodnie jednak z art. 7 in fine tej ustawy akt prawa stanowionego wydawany na podstawie danej ustawy nie może wejść w życie wcześniej niż taka ustawa – wolno go natomiast ogłosić w urzędowym dzienniku promulgacyjnym jeszcze przed wejściem w życie takiej ustawy, pod warunkiem że ona sama została już ogłoszona w takim dzienniku.
11 Według z § 51 ust. 1 Załącznika do rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów z dnia 20 czerwca 2002 r. w sprawie „Zasad techniki prawodawczej” (Dz.U. 2002 nr 100 poz. 908 z późn. zm.) „przepisowi o wejściu ustawy w życie, który nadaje moc wsteczną ustawie albo jej poszczególnym przepisom, można nadać brzmienie: „Ustawa wchodzi w życie …, z mocą od dnia …” albo „Ustawa wchodzi w życie …, z tym że art. … z mocą od dnia …”, albo „Ustawa wchodzi w życie …, z wyjątkiem art. …, który wchodzi w życie z dniem …, z mocą od dnia …”.
12 Zgodnie z § 51 ust. 2 Załącznika do rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów z dnia 20 czerwca 2002 r. w sprawie „Zasad techniki prawodawczej” (Dz.U. 2002 nr 100 poz. 908 z późn. zm.) „przepisy ustawy inne niż te, którym przepisy końcowe nadały wsteczną moc obowiązującą, a posiadające moc wsteczną wynikającą z ich treści i odnoszące się do zdarzeń lub stanów rzeczy, które powstały przed dniem wejścia w życie ustawy, redaguje się w sposób jednoznacznie wskazujący te zdarzenia lub stany rzeczy”.
13 W myśl art. 5 Ustawy z dnia 20 lipca 2000 r. o ogłaszaniu aktów normatywnych i niektórych innych aktów prawnych (Dz.U. 2000 nr 62 poz. 718 z późn. zm.) „przepisy art. 4 [dotyczy chwili wejścia w życie aktów prawa stanowionego] nie wyłączają możliwości nadania aktowi normatywnemu wstecznej mocy obowiązującej, jeżeli zasady demokratycznego państwa prawnego nie stoją temu na przeszkodzie”.
14 „Ustawa nie ma mocy wstecznej, chyba że to wynika z jej brzmienia lub celu”.
15 Art. 1 § 1 Kodeksu karnego: „Odpowiedzialności karnej podlega ten tylko, kto popełnia czyn zabroniony pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia”.
16 Zgodnie z art. 4 § 1, 2, 3 i 4 Kodeksu karnego i art. 189c Kodeksu postępowania administracyjnego „jeżeli w czasie orzekania obowiązuje ustawa inna niż w czasie popełnienia przestępstwa, stosuje się ustawę nową, jednakże należy stosować ustawę obowiązującą poprzednio, jeżeli jest względniejsza dla sprawcy”, „jeżeli według nowej ustawy za czyn objęty wyrokiem nie można orzec kary w wysokości kary orzeczonej, wymierzoną karę obniża się do wysokości najsurowszej kary możliwej do orzeczenia na podstawie nowej ustawy”, „jeżeli według nowej ustawy czyn objęty wyrokiem nie jest już zagrożony karą pozbawienia wolności, wymierzoną karę pozbawienia wolności podlegającą wykonaniu zamienia się na grzywnę albo karę ograniczenia wolności, przyjmując, że jeden miesiąc pozbawienia wolności równa się 60 stawkom dziennym grzywny albo 2 miesiącom ograniczenia wolności”, „jeżeli według nowej ustawy czyn objęty wyrokiem nie jest już zabroniony pod groźbą kary, skazanie ulega zatarciu z mocy prawa”, „jeżeli w czasie wydawania decyzji w sprawie administracyjnej kary pieniężnej obowiązuje ustawa inna niż w czasie naruszenia prawa, w następstwie którego ma być nałożona [ta] kara, stosuje się ustawę nową, jednakże należy stosować ustawę obowiązującą poprzednio, jeżeli jest ona względniejsza dla strony”. Zob. też art. 2 § 2 i 4-6 Kodeksu karnego skarbowego oraz art. 2 i 2a Kodeksu wykroczeń.
17 Taką ideę wyraża zasada cessante ratione legis, cessat ipsa lex, w myśl której wraz z ustaniem przyczyny obowiązywania/ustanowienia danego prawa (jego ratio iuris) prawo to traci swoje obowiązywanie. Odnośnie do prób sięgania do tej zasady w prawie precedensowym zob. Z. Bankowski, D.N. MacCormick i G. Marshall, Precedent in the United Kingdom, [w:] Interpreting Precedents. A Comparative Study, red. D.N. MacCormick i R.S. Summers, Aldershot 1997, s. 329, 345; R. Cross i J.W. Harris, Precedent in English Law, wyd. 4., Oxford 1991, s. 20-21, 99-100, 162-163, 164; J. Holland i J. Webb, Learning Legal Rules, wyd. 7., Oxford 2010, s. 164-165.
18 Zgodnie z § 86 Załącznika do rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów z dnia 20 czerwca 2002 r. w sprawie „Zasad techniki prawodawczej” (Dz.U. 2002 nr 100 poz. 908 z późn. zm.) „zmiana ustawy nie może polegać na tym, że dawny przepis zastępuje się nowym, nie wskazując jednocześnie dokonywania tej zmiany (nowelizacja dorozumiana)”. Przy tym w myśl § 39 ust. 1 i 2 Załącznika do rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów z dnia 20 czerwca 2002 r. w sprawie „Zasad techniki prawodawczej” (Dz.U. 2002 nr 100 poz. 908 z późn. zm.) „w przepisie uchylającym wyczerpująco wymienia się ustawy, które ustawa uchyla; nie poprzestaje się na domyślnym uchyleniu poprzedniej ustawy przez odmienne uregulowanie danej sprawy w nowej ustawie”, „jeżeli ustawa w sposób całkowity i wyłączny reguluje daną dziedzinę spraw, a wyczerpujące wymienienie przepisów ustaw dotychczas obowiązujących w danej dziedzinie napotyka znaczne trudności, można wyjątkowo w przepisie uchylającym posłużyć się zwrotem: „Tracą moc wszelkie dotychczasowe przepisy dotyczące spraw uregulowanych w ustawie; w szczególności tracą moc .....”.
Co też dość znamienne, w orzeczeniu, w jakim stwierdza on niezgodność danego aktu prawnego z aktem wyższego od niego rzędu, polski Trybunał Konstytucyjny może wyznaczyć inny termin utraty mocy obowiązującej przez ten pierwszy akt (jego część) niż dzień ogłoszenia takiego orzeczenia [wydania tego aktu lub aktu wyższego rzędu z nim sprzecznego] – nie dłuższy jednak niż osiemnaście miesięcy w przypadku ustaw oraz dwanaście miesięcy w przypadku innych aktów prawnych. Przy tym jeśli utrata mocy obowiązującej przez zakwestionowany akt będzie się wiązać z nakładami finansowymi nieprzewidzianymi w ustawie budżetowej, termin, w jakim ma ona nastąpić, powinien być określany po zapoznaniu się z opinią Rady Ministrów (zob. art. 190 ust. 3 Konstytucji RP i art. 108 ust. 2 Ustawy z dnia 30 listopada 2016 r. o organizacji i trybie postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym (Dz.U. 2016 poz. 2072)).
19 Zob. § 40 Załącznika do rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów z dnia 20 czerwca 2002 r. w sprawie „Zasad techniki prawodawczej” (Dz.U. 2002 nr 100 poz. 908 z późn. zm.).
20 Zob. art. § 39 ust. 2 Załącznika do rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów z dnia 20 czerwca 2002 r. w sprawie „Zasad techniki prawodawczej” (Dz.U. 2002 nr 100 poz. 908 z późn. zm.).
21 Zob. art. § 39 ust. 3 Załącznika do rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów z dnia 20 czerwca 2002 r. w sprawie „Zasad techniki prawodawczej” (Dz.U. 2002 nr 100 poz. 908 z późn. zm.).
22 Zob. § 29a ust. 1 i 2 Załącznika do rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów z dnia 20 czerwca 2002 r. w sprawie „Zasad techniki prawodawczej” (Dz.U. 2002 nr 100 poz. 908 z późn. zm.).
23 Zgodnie z § 29b ust. 1 i 2 Załącznika do rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów z dnia 20 czerwca 2002 r. w sprawie „Zasad techniki prawodawczej” (Dz.U. 2002 nr 100 poz. 908 z późn. zm.) „w przepisach epizodycznych okres obowiązywania regulacji określa się w szczególności przez: 1) wymienienie roku kalendarzowego albo lat kalendarzowych; 2) oznaczenie początku i końca obowiązywania regulacji, wyrażone dniami oznaczonymi kalendarzowo; 3) wskazanie liczby dni, tygodni, miesięcy albo lat, które upływają od dnia wejścia w życie ustawy albo jej poszczególnych przepisów”, „w przepisach epizodycznych początku i końca obowiązywania regulacji nie uzależnia się od wystąpienia zdarzenia przyszłego, chyba że jest to konieczne ze względu na zakres regulacji ustawy albo jej poszczególnych przepisów, a termin wystąpienia zdarzenia przyszłego można ustalić w sposób niebudzący wątpliwości i zostanie on urzędowo podany do wiadomości publicznej”.
24 Zob. np. art. 110 § 1 Kodeksu karnego: „Ustawę karną polską stosuje się do cudzoziemca, który popełnił za granicą czyn zabroniony skierowany przeciwko interesom Rzeczypospolitej Polskiej, obywatela polskiego, polskiej osoby prawnej lub polskiej jednostki organizacyjnej niemającej osobowości prawnej oraz do cudzoziemca, który popełnił za granicą przestępstwo o charakterze terrorystycznym” (zob. tu też art. 5 i 109-114a Kodeksu karnego).
25 Zob. zwłaszcza art. 29 i 31-32 Konwencji wiedeńskiej o stosunkach dyplomatycznych sporządzonej w Wiedniu dnia 18 kwietnia 1961 r. (Dz.U. 1965 nr 37 poz. 232) i art. 41, 43 i 45 Konwencji wiedeńskiej o stosunkach konsularnych sporządzonej w Wiedniu dnia 24 kwietnia 1963 r. (Dz.U. 1982 nr 13 poz. 98) oraz art. 1111-11151 Kodeksu postępowania cywilnego i art. 578-584 Kodeksu postępowania karnego.
Inne rodzaje immunitetów, jakie występują w Polsce, to zwłaszcza: 1) immunitet poselski i senatorski, zgodnie z którym: a) poseł i senator nie mogą być pociągnięci do odpowiedzialności za swoją działalność wchodzącą w zakres sprawowania mandatu poselskiego/senatorskiego, jeśli nie narusza ona praw osób trzecich, ani w czasie trwania tego mandatu, ani po jego wygaśnięciu, odpowiadając za taką działalność wyłącznie przed Sejmem/Senatem, b) w przypadku naruszenia praw osób trzecich działalnością wchodzącą w zakres sprawowania mandatu poselskiego/senatorskiego poseł i senator mogą być pociągnięci do odpowiedzialności sądowej tylko za zgodą Sejmu/Senatu, c) od dnia ogłoszenia wyników wyborów do dnia wygaśnięcia jego mandatu poseł i senator nie może być pociągnięty bez zgody Sejmu/Senatu do odpowiedzialności karnej, chyba że sam wyrazi na to zgodę, d) poseł i senator nie mogą być zatrzymani lub aresztowani bez zgody Sejmu/Senatu – z wyjątkiem ujęcia ich na gorącym uczynku przestępstwa, jeśli ich zatrzymanie jest niezbędne do zapewnienia prawidłowego toku postępowania; przy czym o takim zatrzymaniu niezwłocznie powiadamia się Marszałka Sejmu/Senatu, który może nakazać ich natychmiastowe zwolnienie (zob. art. 105 i art. 108 Konstytucji RP); 2) immunitet sędziowski, Prezesa Najwyższej Izby Kontroli i Rzecznika Praw Obywatelskich, wedle którego sędzia, sędzia Trybunału Konstytucyjnego, członek Trybunału Stanu, Prezes Najwyższej Izby Kontroli i Rzecznik Praw Obywatelskich nie mogą być bez uprzedniej zgody odpowiednio: sądu określonego w ustawie, Trybunału Konstytucyjnego, Trybunału Stanu i Sejmu pociągnięci do odpowiedzialności karnej, pozbawieni wolności ani zatrzymani lub aresztowani – z wyjątkiem ujęcia ich na gorącym uczynku przestępstwa, jeśli ich zatrzymanie jest niezbędne do zapewnienia prawidłowego toku postępowania; przy czym o takim ich zatrzymaniu niezwłocznie powiadamia się odpowiednio: prezesa właściwego miejscowo sądu, Prezesa Trybunału Konstytucyjnego, przewodniczącego Trybunału Stanu, Marszałka Sejmu, którzy mogą nakazać ich natychmiastowe zwolnienie (zob. art. 196, 200, 206 i 211 Konstytucji RP oraz art. 80 Ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz.U. 2001 nr 98 poz. 1070 z późn. zm.)); 3) immunitet prokuratorski, w myśl którego prokurator i Prokurator Generalny nie mogą być pociągnięci do odpowiedzialności karnej ani tymczasowo aresztowani bez zezwolenia sądu dyscyplinarnego, ani zatrzymani bez zgody przełożonego dyscyplinarnego z wyjątkiem zatrzymania ich na gorącym uczynku popełnienia przestępstwa (zob. art. 135 Ustawy z dnia 28 stycznia 2016 r. Prawo o prokuraturze (Dz.U. 2016 poz. 177 z późn. zm.)); 4) immunitet prezydencki, na mocy którego za naruszenie Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej i ustawy lub za popełnienie przestępstwa Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej może być pociągnięty do odpowiedzialności tylko przed Trybunałem Stanu (zob. art. 145 Konstytucji RP). Immunitet sędziowski i prokuratorski obejmuje ponadto brak odpowiedzialności za popełnienie wykroczenia w trybie innym niż odpowiedzialność dyscyplinarna z wyłączeniem przypadków niektórych wykroczeń, w jakich dany sędzia/prokurator sam wyrazi zgodę na poniesienie z powodu dopuszczenia się nich ewentualnej odpowiedzialności karnej (zob. art. 81 Ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. – Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz.U. 2001 nr 98 poz. 1070 z późn. zm.) i art. 138 Ustawy z dnia 28 stycznia 2016 r. – Prawo o prokuraturze (Dz.U. 2016 poz. 177 z późn. zm.)).
26 Ponadto można mówić o obowiązywaniu prawa w ogólności (tzw. obowiązywaniu absolutnym), obowiązywaniu prawa w ramach danego systemu (porządku) prawnego lub w ramach danego państwa albo jakiejś ich części składowej oraz o obowiązywaniu prawa dla danej sprawy (danego stanu faktycznego).