Ogólne (generalno-abstrakcyjne) i jednostkowe (indywidualno-konkretne); kategoryczne i hipotetyczne; powszechne i zindywidualizowane; uniwersalne i partykularne; nakazujące, zakazujące, uprawniające i dozwalające; kompetencyjne, ustrojowe, procesowe i materialne; dyspozytywne, imperatywne i semiimperatywne (semidyspozytywne); programowe; planowe; odsyłające; blankietowe; kolizyjne; proste i złożone; lex generalis i lex specialis; pierwszego stopnia i drugiego stopnia; skondensowane i rozczłonkowane w przepisach prawnych; syngularne i pluralne; zrębowe pełne, zrębowe niepełne, uzupełniające i centralne; definicje legalne; domniemania i fikcje prawne; zasady prawne; normy techniczne.
Wyróżnia się różne rodzaje norm (przepisów) prawnych. Przede wszystkim odróżnia się normy ogólne od norm jednostkowych. Normami ogólnymi są normy generalno-abstrakcyjne, a normami jednostkowymi normy indywidualno-konkretne. Norma jest generalna, gdy określa swojego adresata w sposób ogólny – tj. albo używając na jego oznaczenie nazwy rodzajowej (gatunkowej)1, albo definiując go poprzez podanie takiej jego nazwy i wyszczególnienie cech, jakie ma on posiadać2, lub przytoczenie jego przydawki3. Norma jest indywidualna, gdy określa swojego adresata, wskazując na konkretny podmiot (osobę, jednostkę) poprzez wymienienie jego imienia i nazwiska lub nazwy własnej4 albo innego oznaczenia indywidualizującego go (np. jego pseudonimu artystycznego) – najlepiej jeszcze z dodatkowymi danymi pozwalającymi na jego pełną identyfikację5. Normy są abstrakcyjne, gdy wyznaczają powinne lub dozwolone zachowania, jakie mają lub mogą być spełniane przez ich adresata więcej niż jeden raz. Normy konkretne wyznaczają powinne lub dozwolone zachowania, które mają lub mogą być spełnione przez ich adresata tylko jeden raz (po poczynieniu takiego zachowania normy te się „wyczerpują”)6.
Normy generalno-abstrakcyjne buduje się zazwyczaj na podstawie aktów prawa stanowionego lub poszczególnych precedensów sądowych, a normy jednostkowe na ogół zawarte są w sentencjach wyroków sądowych i decyzji administracyjnych (np. Jan Kowalski ma zapłacić Zbigniewowi Iksińskiemu 100 000 zł tytułem odszkodowania za wyrządzoną mu w dniu 8 grudnia 2008 r. szkodę). Umowy mogą być źródłem zarówno norm indywidualno-konkretnych (jak np. jednorazowy obowiązek konkretnego kupującego zapłacenia określonej ceny za daną rzecz i jednorazowy obowiązek konkretnego sprzedawcy wydania tej rzeczy w przypadku umowy sprzedaży), jak i norm indywidualno-abstrakcyjnych (jak np. obowiązek konkretnej kancelarii prawnej do świadczenia usług prawnych według potrzeb zgłaszanych przez klienta, który zawarł z nią umowę o stałą obsługę prawną), a nawet generalno-abstrakcyjnych (jak np. powstający na skutek umowy rozporządzającej prawem własności danej rzeczy obowiązek po stronie każdego, kto nie jest właścicielem tej rzeczy, nieprzeszkadzania jej nabywcy w używaniu jej i pobieraniu z niej pożytków). Zwyczaje prawne i zwyczaje, którym prawo stanowione przyznało status źródła prawa, stanowią natomiast normy ogólne lub indywidualno-abstrakcyjne, jak jest zwłaszcza w przypadku tzw. zwyczajów zakładowych, a więc zwyczajów, do jakich wykształcenia się doszło w obrębie danego konkretnego zakładu pracy.
Drugim podziałem jest rozróżnienie na normy (przepisy) kategoryczne i hipotetyczne. Pierwsze znajdują zastosowanie w każdych (jakichkolwiek) okolicznościach, a drugie tylko w jakichś określonych okolicznościach. Przykładem norm kategorycznych jest więc norma, jaka zakazuje mordować niezależnie od warunków, a przykładem normy hipotetycznej norma, jaka nie pozwala osobom odwiedzającym zoo wchodzenia do klatek. Pokrewne temu podziałowi jest też rozróżnianie na normy (przepisy) powszechne i zindywidualizowane oraz uniwersalne i partykularne. Adresatem norm (przepisów) powszechnych jest każdy, a adresatem norm (przepisów) zindywidualizowanych tylko niektóre podmioty prawa. Podobnie zasięg zastosowania norm (przepisów) uniwersalnych rozciąga się na terytorium całego państwa, a zasięg zastosowania norm (przepisów) partykularnych jest zawężony do jakiejś części takiego terytorium.
Trzeci podział norm (przepisów) prawnych dzieli normy (przepisy) prawne na nakazujące, zakazujące, uprawniające i dozwalające. Normy nakazujące każą komuś coś zrobić lub robić. Normy zakazujące nie pozwalają komuś czegoś zrobić lub robić. Normy uprawniające przyznają komuś możliwość żądania tego, aby ktoś coś robił (zrobił) lub czegoś nie robił (nie zrobił). Normy dozwalające (zwane też zezwalającymi) pozwalają komuś na robienie (zrobienie) lub nierobienie (niezrobienie) czegoś. Przy tym o normach zakazujących mówi się czasem, że przewidują obowiązki negatywne, a o normach nakazujących, że przewidują obowiązki pozytywne. Łącznie określa się je zaś mianem norm imperatywnych. Normy dozwalające mogą ustanawiać warunki, na jakich robienie (zrobienie) czegoś jest dozwolone, a normy nakazujące mogą dawać ich adresatowi wybór pomiędzy jakimiś alternatywami.
Przy tym o tym, jaki jest dany przepis prawa (budowana na jego podstawie norma prawna), dowiadujemy się tu głównie: a) ze szczególnych zwrotów w nim użytych, takich jak np. „powinien”, „musi”, „ma”, „ma obowiązek”, „jest zobowiązany”, „jest obowiązany”, „należy”, „może”, „wolno”, „nie może”, „nie wolno”, „zakazane jest”, „zabrania się”, „nie jest dopuszczalne”, „dozwolone jest”, „jest uprawniony”, „ma prawo”, jakie można nazywać funktorami normotwórczymi; b) zastosowanego w nim trybu oznajmującego (w czasie teraźniejszym lub przyszłym), który na ogół wskazuje na nakaz postąpienia w jakiś sposób – dużo rzadziej na uprawnienie lub dozwolenie; c) podania w nim sankcji za jakieś zachowanie, co równoznaczne jest z tym, że zachowanie to jest zakazane7.
Czwartym podziałem jest rozróżnienie na normy (przepisy): kompetencyjne, ustrojowe, procesowe i materialne. Normy kompetencyjne są skierowane z zasady do organów (instytucji, jednostek) państwowych lub samorządowych i rządowych organizacji międzynarodowych tudzież innych jeszcze jednostek organizacyjnych i określają, jakimi sprawami takie organy (instytucje, organizacje, jednostki) mogą lub muszą zajmować się – zwłaszcza wskazują na to, w jakich sprawach są one władne orzekać tudzież w jakich materiach są one władne ustanowić akt prawa stanowionego (można to zwać kompetencją normodawczą, a gdy aktem tym jest ustawa, kompetencją ustawodawczą) albo jakie inne jeszcze działania wolno im lub powinny one podejmować. Przy tym kompetencja danego organu (instytucji, jednostki organizacyjnej) do zajęcia się daną sprawą może być uzależniona od: a) rodzaju takiej sprawy (co nazywa się właściwością rzeczową danego organu); b) przymiotów i rodzaju podmiotu, którego ta sprawa dotyczy (co można nazywać właściwością podmiotową danego organu, a w przypadku gdy decydujące jest tu to, gdzie taki podmiot ma swoje miejsce zamieszkania lub swoją siedzibę, właściwością miejscową danego organu); c) terytorium, na jakim ta sprawa wystąpiła (co można nazywać właściwością terenową danego organu); d) tego, czy sprawa ta była już czy nie przedmiotem postępowania przed jakimś innym organem (co można nazywać właściwością hierarchiczną danego organu). Szczególnym przypadkiem norm kompetencyjnych są normy jurysdykcyjne, które podają, jakimi sprawami może się zajmować sądownictwo danego państwa (jaki ma ono zakres kognicji). Normy ustrojowe (organizacyjne) określają strukturę danej jednostki organizacyjnej (instytucji, organizacji) i ewentualnie jej ogólny sposób działania. Normy procesowe (formalne) dotyczą trybu, w jakim dany organ ma podejmować swoje decyzje i działania. Normy materialne (merytoryczne) zawierają zakazy, nakazy, dozwolenia i uprawnienia, jakie nie mają charakteru proceduralnego, ustrojowego i kompetencyjnego. Ich adresatami są ludzie, ale także jednostki organizacyjne (instytucje, organizacje). Szczególną postacią norm materialnych są normy upoważniające, jakie przewidują możliwość lub ewentualnie obowiązek dokonania jakiejś czynności konwencjonalnej przez inne podmioty niż organy (instytucje, jednostki) państwowe lub samorządowe albo rządowych organizacji międzynarodowych tudzież innych jeszcze jednostek organizacyjnych.
Piątym podziałem norm (przepisów) prawnych jest rozróżnienie na iuris dispositivi i iuris cogentis (w l. poj.: ius dispositivum i ius cogens). Po polsku są to normy (przepisy) dyspozytywne (dyspozycyjne) i imperatywne albo względnie i bezwzględnie obowiązujące (stosowalne, wiążące). Przy tym zastosowanie (obowiązywanie) tych pierwszych w relacjach między określonymi podmiotami można wyłączyć zgodną wolą takich podmiotów; drugie zaś znajdują zastosowanie (obowiązują) między takimi podmiotami niezależnie od tego, czy one tego chcą czy nie. Niektóre też normy (przepisy) mają charakter semidyspozytywny (jednostronnie względnie obowiązujący) alias semiimperatywny (jednostronnie bezwzględnie obowiązujący), w konsekwencji czego można wyłączyć ich zastosowanie (obowiązywanie) w stosunkach między określonymi podmiotami zgodną wolą takich podmiotów pod warunkiem jednak przyjęcia w ich miejsce regulacji bardziej korzystnej dla podmiotu, którego interesy są nimi chronione (jest nim najczęściej podmiot „słabszy”), lub regulacji w większym stopniu realizującej ich cel. O tym, które normy (przepisy) prawa są imperatywne, a które dyspozytywne lub semidyspozytywne/semiimperatywne, możemy powziąć wiadomość bądź z treści ich samych lub treści innych norm (przepisów prawa)8, bądź z ich celu (istoty, funkcji, jaką mają pełnić)9. Przy tym normy (przepisy) dyspozytywne i semidyspozytywne/semiimperatywne występują głównie – jeśli nie wyłącznie – w prawie prywatnym – z tym że te ostatnie są obecne zwłaszcza w prawie pracy10 i prawie konsumenckim11, w których podmiotem, na rzecz którego wolno wyłączyć ich zastosowanie (obowiązywanie), jest odpowiednio pracownik i konsument12. W prawie publicznym międzynarodowym, choć zwyczaje prawne mają w nim na ogół charakter norm względnie obowiązujących, dąży się natomiast do tego, aby podstawowym zasadom tego prawa nadać status ius cogens w znaczeniu, że zasady te mają musieć być przez poszczególne państwa przestrzegane niezależnie od tego, czy państwa te będą akceptować ich obowiązywanie czy nie, oraz tego, na co się one między sobą poumawiają.
Kolejnym rodzajem norm (przepisów) prawnych są tzw. normy programowe, które wyznaczają cele, jakie należy zrealizować, czasem podając też środki mające służyć osiągnięciu tych celów. Ich adresatem są nie tyle obywatele danego państwa, ile jego władze13. Przy tym wątpliwa jest możliwość wysuwania na podstawie takich norm jakichkolwiek roszczeń przez obywateli i inne jednostki w postępowaniach przed sądami – tzn. dopuszcza się, że normy te mogą stanowić tylko pewne niewiążące deklaracje ideowe lub polityczne.
Pokrewne normom programowym są normy planowe (planowania gospodarczego), które nakazują wykonanie pewnego planu (zwłaszcza gospodarczego), celów w nim zakreślonych.
Wyszczególnia się też normy (przepisy) odsyłające. Odsyłają one bądź do innych norm (przepisów) prawnych (tzw. odesłania systemowe), bądź do norm pozaprawnych (tzw. odesłania pozasystemowe). Przy tym zarówno w przypadku odesłań systemowych, jak i odesłań pozasystemowych można mówić o odesłaniach statycznych, jakie odsyłają do norm (przepisów) prawnych w postaci, jaką mają one w momencie, w którym nastąpiło do nich odesłanie, oraz o odesłaniach dynamicznych, jakie odsyłają do norm (przepisów) prawnych w ich każdoczesnej postaci14. Odesłania systemowe mogą odsyłać do jednej normy (przepisu) prawnego, ale też do kilku norm (przepisów) prawnych lub nawet całej ich grupy15. Do norm pozaprawnych odsyłają zwłaszcza tzw. klauzule generalne, takie jak np. „zasady współżycia społecznego”, „zasady humanitaryzmu”, „dobre obyczaje”, „zasady sprawiedliwości społecznej”. Za odesłania do jakichś pozaprawnych standardów (ocen, wartości) lub wzorców zachowań (np. dobrego gospodarza, rozsądnego kierowcy itp.) można by też uznać normy (przepisy) prawne, które zawierają w sobie takie wyrażenia jak „zasady prawidłowej gospodarki”, „zasady dobrej praktyki morskiej”, „uczciwa konkurencja”, „stosowne wynagrodzenie”, „społeczna szkodliwość”, „należyta staranność”, „rażące niedbalstwo”, „rażąca niewdzięczność”, „nierzetelna gra lub zakład” czy „zła gospodarka”. Postępowanie w zgodzie z jakimiś pozaprawnymi normami mogą zakładać również te normy (przepisy) prawne, które każą się kierować np. „dobrem rodziny”, „dobrem dziecka”, „dobrem pozostającego pod opieką”, „dobrem wymiaru sprawiedliwości”, „społeczno-gospodarczym przeznaczeniem danego prawa”, „interesem społecznym”, słusznym interesem obywateli”, „słusznym interesem stron”, „ważnym interesem strony”, „ważnym interesem państwowym”, „ważnym interesem publicznym”, „ważnymi przyczynami (powodami)” itp. Tego rodzaju wyrażenia można by przy tym nazywać zwrotami wartościującymi (ocennymi, oceniającymi) lub szacunkowymi. Podobne do nich są też określenia typu „zdrowe odżywianie”, „z zachowaniem bezpieczeństwa” czy „rozsądnie oceniając”, które z kolei można by określać – posiłkując się konwencją terminologiczną stosowaną w systemach prawnych typu common law – mianem standardów.
Od norm odsyłających odróżnia się normy (przepisy) blankietowe. Mają one wiele znaczeń. Na ogół rozumie się przez nie bądź normy (przepisy), których zastosowanie uzależnione jest od przyjęcia innych norm (przepisów) prawnych, bądź normy (przepisy) upoważniające jakiś organ – zwłaszcza w sposób ogólny (blankietowy) – do uregulowania danego zakresu spraw. Szczególnym przypadkiem norm blankietowych pierwszego rodzaju wydają się te, których zastosowanie jest uzależnione od treści tzw. zasad etyki, jakie mają zostać przyjęte przez poszczególne korporacje zawodowe.
Przy tym normy (przepisy), które nie są ani odsyłające, ani blankietowe pierwszego z wyszczególnionych wyżej rodzajów, można nazywać normami (przepisami) samodzielnymi lub zupełnymi.
Z kolei normami (przepisami) kolizyjnymi są normy (przepisy), które wskazują prawo jakiego państwa (części federacji) ma mieść zastosowanie w danym przypadku. Normy (przepisy) te należą do prawa prywatnego międzynarodowego sensu stricto.
Wśród norm (przepisów) prawnych można wyróżnić też takie, które dają większą lub mniejszą swobodę w ustalaniu ich treści: tego, co stanowi ich hipotezę, dyspozycję lub sankcję tudzież okoliczności faktycznych wymienionych w ich poprzedniku albo skutków prawnych, jakie mają być wiązane z tymi okolicznościami, zgodnie z tym, o czym stanowi ich następnik16. Przy tym swoboda taka może się brać z obecności w normie (przepisie) prawnym zwrotów i pojęć nieostrych, niedookreślonych lub ocennych.
Normy (przepisy) prawa można podzielić również na proste i złożone. Proste określają skutki prawne zachowań (zdarzeń) tylko jednego rodzaju17. Złożone określają skutki prawne zachowań (zdarzeń) więcej niż jednego rodzaju18.
Norma (przepis) prawna może być też tzw. lex generalis lub lex specialis (l.mn.: leges speciali i leges generali lub leges speciales i leges generales). Przy tym lex generalis oznacza tu regułę ogólną (powszechną), a lex specialis regułę szczególną/szczegółową (przewidującą wyjątek lub wyjątki od reguły ogólnej). Jako ich przykład można podać normę, zgodnie z którą nikomu w jakichkolwiek okolicznościach nie wolno zabijać, i normę, zgodnie z którą żołnierzom będącym na wojnie wolno zabijać. Czasem jednak to, co ma stanowić normę ogólną, a co normę szczególną/szczegółową, może budzić wątpliwości – jak jest np. w przypadku normy, zgodnie z którą nikomu, obojętnie, w jakich znajduje się on okolicznościach, nie wolno zabijać kobiet i dzieci, i normy, zgodnie z którą każdemu, kto jest na wojnie, wolno zabijać każdego, kto jest po stronie przeciwnej. Ta sama norma może być natomiast szczególna/szczegółowa względem jednej normy i jednocześnie ogólna względem innej normy.
Normy (przepisy) prawne można podzielić także na pierwszego i drugiego stopnia (rzędu). Normy (przepisy) pierwszego stopnia dotyczą zachowań i zdarzeń, a normy (przepisy) drugiego stopnia są normami (przepisami) o normach (przepisach) pierwszego stopnia. Między innymi normy II stopnia mogą: a) dotyczyć obowiązywania norm I stopnia (ich ustanawiania, uchylania i zmieniania, wchodzenia przez nie w życie i uzyskiwania przez nie mocy wstecznej); b) wyłączać zastosowanie norm I stopnia lub podawać, kiedy mają mieć one zastosowanie; c) wskazywać na to, jak mają być rozumiane (interpretowane) normy I stopnia; d) ewentualnie podawać sankcje za nieprzestrzeganie norm I stopnia, jeśli same te normy ich nie przewidują. Czasem normy (przepisy) drugiego stopnia określa się mianem metanorm (metaprzepisów), można by je też nazywać normami wtórnymi do norm pierwszego stopnia, jakie wtedy mogłyby nosić nazwę norm pierwotnych19.
Normy prawne mogą być też skondensowane i rozczłonkowane w przepisach prawnych. Z pierwszymi mamy do czynienia wtedy, gdy z jednego przepisu prawnego można zbudować (derywować) więcej niż jedną tylko normę prawną. Przy tym przepis taki można by nazywać przepisem pluralnym w odróżnieniu od przepisu syngularnego, z jakiego można zbudować (derywować) tylko jedną normę prawną. Normą prawną rozczłonkowaną w przepisach prawnych jest z kolei taka norma prawna, do której skonstruowania konieczna jest większa liczba takich przepisów aniżeli jeden. Przy tym przepis, jaki pozwala określić samą tylko dyspozycję danej normy prawnej (i ewentualnie jeszcze adresata albo okoliczności, w których powinien się on znaleźć, aby norma ta miała zastosowanie), nazywa się przepisem zrębowym niezupełnym, a przepis, jaki pozwala określić hipotezę, dyspozycję i ewentualnie jeszcze sankcję danej normy prawnej, przepisem zrębowym zupełnym20. Przepis zaś, jaki umożliwia skonstruowanie brakującego elementu normy prawnej i/lub dookreślenie jej dotychczasowych elementów, nazywa się przepisem uzupełniającym. Przepis zrębowy zupełny można zwać przepisem centralnym, a przepis zrębowy niezupełny przepisem centralnym ułomnym. Mianem przepisu centralnego pełnego lub przepisu centralnego ułomnego pełnego można określić odpowiednio przepis zrębowy zupełny lub przepis zrębowy niezupełny, jakie nie są modyfikowane innymi przepisami (od jakich inne przepisy nie wprowadzają odstępstw w zastosowaniu)21.
Pośród norm (przepisów) prawnych można wyłonić również takie, które nakazują rozumieć pewne wyrażenia w jakiś ściśle określony sposób, ergo stanowią tzw. definicje legalne22. Poszczególne definicje legalne mogą: a) następować bezpośrednio po definiowanym pojęciu23, 24; b) poprzedzać nazwę definiowanego pojęcia, jaka jest umieszczona po ich podaniu w nawiasie (tzw. definicje nawiasowe)25; c) stanowić definicje kontekstowe. W tym ostatnim przypadku o tym, jakie jest znaczenie danego terminu lub zwrotu, dowiadujemy się z faktu użycia go w towarzystwie innych słów i wyrażeń. Przy tym definicje legalne pierwszego rodzaju mogą być zmieszane w specjalnie wydzielonym dla tego celu słowniczku (tzw.: Objaśnienia określeń (wyrażeń) ustawowych)26, 27. Definicje legalne mogą być zarówno tzw. definicjami równościowymi (równoważnościowymi), a więc takimi, które wskazują na wszystkie desygnaty definiowanego pojęcia (terminu, zwrotu), jak i definicjami cząstkowymi oraz przykładowymi, jakie definiują dane pojęcie (termin, zwrot) tylko w pewnym stopniu lub podają tylko jego przykładowe desygnaty. Pierwsze przyjmują najczęściej postać definicji klasycznych (treściowych), a więc konstruowane są poprzez odniesienie się do pojęcia nadrzędnego i podanie jego cech specyficznych – tj. zwłaszcza per genus proximum et differentiam specificam, czyli przez wskazanie nazwy zakresowo nadrzędnej określającej najbliższy gatunek (rodzaj), do jakiego należy definiowane pojęcie, i wskazanie na to, co je w ramach tego gatunku wyróżnia28. Mogą być one jednak także definicjami nieklasycznymi, czyli wymieniać wszystkie desygnaty lub części składowe definiowanego pojęcia (tzw. definicje enumeratywne lub zakresowe pełne)29. Drugie są budowane przede wszystkim poprzez wyszczególnienie tylko niektórych – zwłaszcza najczęściej spotykanych lub najbardziej typowych lub charakterystycznych – desygnatów lub części składowych definiowanego pojęcia (tzw. definicje enumeratywne lub zakresowe niepełne)30, 31 albo przez podanie zdań, w jakich takie pojęcie się powtarza i jakie są traktowane jako prawdziwe (tzw. definicje przez postulaty). Definicje legalne nie przyjmują natomiast raczej postaci definicji równoznacznikowych, a więc takich, które definiują jedno pojęcie (wyrażenie) przez drugie pojęcie (wyrażenie) mające znaczyć to samo32. Szczególnym przypadkiem definicji legalnych są definicje ikonograficzne, a więc takie, które określają, jakie znaczenie mają mieć w prawie poszczególne obrazy (np. znaków drogowych)33.
Ponadto w prawie można się natknąć na tzw. domniemania prawne i fikcje prawne. Te pierwsze dzielą się na wzruszalne (łac. praesumptiones tantum) i niewzruszalne (łac. praesumptiones ac de iure). Domniemanie wzruszalne („do zbicia”) dopuszcza możliwość obalenia wniosku, do jakiego ono prowadzi, na skutek przeprowadzenia przeciwko temu wnioskowi dowodu34. Przy tym okres, w jakim możliwe jest przeprowadzenie takiego dowodu, może być tu w jakiś sposób ograniczony35. Niekiedy też odrzucenie wniosku z takiego domniemania może nastąpić nie przez przeprowadzenie dowodu, z którego wynika, że wniosek ten jest nieprawdziwy, ale przez wykazanie wystąpienia jakiejś innej określonej okoliczności36. Domniemanie niewzruszalne („nie do zbicia”) polega na tym, że nawet jak wiadomo, że to, co każe ono przyjmować za prawdziwe, jest niezgodne z prawdą, nie może ono zostać podważone37. Przy tym takie domniemania w prawie mogą być zarówno domniemaniami co do faktów (praesumptiones facti), jak i domniemaniami co do prawa (praesumptiones iuris). Pierwsze nakazują nam domniemywać występowanie jakiejś okoliczności faktycznej38, a drugie posiadanie przez dane prawo jakiegoś kształtu (jakiejś treści)39. Ponadto domniemania w prawie mogą być zarówno formalne, czyli takie, które nakazują domniemywać istnienie pewnej okoliczności lub kształtu prawa bez konieczności uprzedniego wykazania (udowodnienia) jakiegoś faktu40, jak i materialne, a więc takie, jakie do przyjęcia istnienia jakiejś okoliczności lub jakiegoś kształtu prawa wymagają uprzedniego wykazania (udowodnienia) jakiegoś faktu41. Fikcja prawna posuwa się dalej niż domniemanie prawne, którego wniosek może się pokrywać i niejednokrotnie faktycznie pokrywa się z tym, jak było naprawdę, w tym z tym, co było czyimś rzeczywistym zamiarem. Polega ona bowiem na uznaniu w prawie czegoś za coś, mimo iż wszyscy wiedzą, że to coś tym czymś nie jest. Klasycznym przykładem tak rozumianej fikcji prawnej jest traktowanie w prawie rodzinnym dzieci adoptowanych (przysposobionych w sposób pełny lub całkowity) tak, jakby były one dziećmi biologicznymi adoptującego (przysposabiającego). Jakiś jej przejaw można też widzieć w traktowaniu w prawie spadkowym spadkobiercy niegodnego lub takiego, który odrzucił spadek, w taki sposób, jakby nie dożył on otwarcia spadku42. Czasem do fikcji prawnych zalicza się także domniemania niewzruszalne.
Ostatnim podziałem norm prawnych, na jaki warto tu zwrócić uwagę, jest rozróżnianie norm prawnych na będące i niebędące zasadami prawnymi (zasadami prawa). Przez te ostatnie można mianowicie rozumieć te normy (ewentualnie przepisy) prawne, które posiadają jedną lub więcej następujących cech: a) są normami bardziej doniosłymi od innych, zwłaszcza posiadającymi fundamentalne (zasadnicze, podstawowe, kluczowe) znaczenie; b) są normami o szerokim (uniwersalnym) zakresie zastosowania, w szczególności nastawionymi na ochronę jakichś ogólnych wartości lub realizację jakichś ogólnych celów; c) są normami, których obowiązywanie uzasadniają jakieś ogólne cele lub wartości, jakie są uważane w danym systemie (porządku) prawnym za (szczególnie) godne urzeczywistniania. Tym sposobem zasadą jest np. norma, zgodnie z którą wątpliwości należy rozstrzygać na korzyść oskarżonego, lub norma, jaka każe traktować kogoś jako niewinnego aż do czasu skazania go prawomocnym wyrokiem (przypadki z lit. a i c), albo norma nakazująca chronienie środowiska (przypadek z lit. b) lub dążenie – na tyle, na ile jest to możliwe bez szkody dla samej sprawy – do jak najszybszego zakończenia postępowania toczącego się przed sądem lub organem administracji publicznej (przypadek z lit. c lub a). Przy tym zastosowanie tak pojmowanych zasad prawa może być ograniczone do danej instytucji prawnej lub danego aktu prawa stanowionego, rozciągać się na całą gałąź (dziedzinę) prawa lub kilka gałęzi (dziedzin) prawa, a nawet dotyczyć ich wszystkich. Za zasadę też o takim wszechogarniającym zasięgu działania można uważać np. zasadę państwa prawnego lub zasadę równości wobec prawa.
Poszczególne zasady prawne mogą: a) być wprost (explicite) wyrażone w przepisach prawa lub precedensach sądowych (w dających się z nich zbudować normach prawnych); b) stanowić uogólnienie (myśl przewodnią, uzasadnienie) szeregu przepisów prawnych lub precedensów sądowych (dających się z nich zbudować norm prawnych); c) nie być ani wprost, ani pośrednio wyrażone w przepisach prawa i precedensach sądowych (normach, jakie dają się z nich zbudować). W tym ostatnim przypadku o ich obowiązywaniu przesądza to, że stanowią one prawo zwyczajowe lub są uznawane za obowiązujące przez naukę prawa albo judykaturę, ewentualnie to, że wynikają one z moralności lub istoty danej regulacji prawnej albo ducha prawa tudzież rozumu ludzkiego (rozsądku).
Na powyższy sposób odróżniania zasad prawnych od innych norm („reguł”) prawnych nachodzi problematyka ich stosowania w konkretnych przypadkach. Do jej naświetlenia przyczynili się zwłaszcza Ronald Dworkin43 i Robert Alexy44, modyfikując przy tym nieco przytoczone wyżej znaczenie zasady prawnej.
Niebędąca zasadą prawną norma prawna ma bowiem odznaczać się tym, że zawsze gdy spełnione są warunki określone w jej hipotezie, powinna ona znaleźć swoje zastosowanie (w pełni). Przy tym nie mogą równocześnie obowiązywać niebędące zasadami normy prawne, jakie pozostają ze sobą w sprzeczności. To znaczy, że w razie wystąpienia sprzeczności między takimi normami prawnymi należy rozstrzygnąć ją na rzecz jednej z nich, a drugą uznać za nieobowiązującą – chyba że pozwalają się one zakwalifikować do kategorii lex generalis (jedna) i lex specialis (druga). Przy tym sprzeczności między normami niebędącymi zasadami można rozstrzygać in abstracto, tj. bez odnoszenia się do jakiegokolwiek konkretnego stanu faktycznego, w jakim znajdują one swoje zastosowanie.
Jeśli natomiast dany stan faktyczny podpada pod jakąś zasadę prawną, to wówczas
będąca tą zasadą norma prawna może w nim zostać zastosowana w pełni, w jakimś
mniejszym stopniu lub wcale. Stopniowalne może być także naruszenie takiej normy.
Przykładowo więc stosując zasadę ochrony środowiska, można przyjąć, że dozwolone jest jeżdżenie każdym samochodem, dozwolone jest jeżdżenie samochodem z katalizatorem, zabronione jest jeżdżenie jakimkolwiek samochodem zatruwającym środowisko. Podobnie jak można stwierdzić, że w razie jeżdżenia samochodem bez katalizatora i samochodem z katalizatorem dochodzi do naruszenia tej zasady w niejednakowym stopniu, raz większym, a raz mniejszym.
Stąd też zasada prawna ma wyznaczać tylko pewną optymalną powinność, realizowanie której – choć jest prawem nakazane – napotyka na ograniczenia faktyczne (wynikające np. z braku odpowiednich technologii i potrzeb ludzkich) i ograniczenia prawne (biorące się z obowiązywania zasad prawnych lub norm prawnych niebędących zasadami jej przeciwstawnych). Co więcej, poza wspomnianymi ograniczeniami o tym, w jakim stopniu określona zasada powinna zostać zrealizowana w danym stanie faktycznym, może decydować również jej doniosłość (waga, relewantność) dla tego stanu.
Sprzeczność między przeciwstawnymi zasadami prawnymi rozstrzyga się: bądź poprzez przyznanie pierwszeństwa jednej z nich (tej, która jest ważniejsza, bardziej doniosła, bardziej relewantna), bądź drogą jakiegoś ich pogodzenia (osiągnięcia kompromisu między nimi) wynikającego z wagi (doniosłości, relewantności) każdej z nich. Przy tym robi się to na ogół w odniesieniu do konkretnego przypadku (in concreto) i ze skutkiem tylko dla niego, ewentualnie jeszcze przypadków do niego podobnych – bez wyzuwania z mocy obowiązującej którejś z kolidujących ze sobą zasad prawnych.
Problem zasad i norm niebędących zasadami w prawie komplikuje dodatkowo możliwość występowania konfliktów również między nimi. Konflikty takie można bowiem rozwiązać albo: a) poprzez przyznanie pierwszeństwa zasadzie lub normie niebędącej zasadą przy
pozostawieniu im obu mocy obowiązującej, kierując się zwłaszcza ich celem albo traktując normę niebędącą zasadą jako lex specialis, albo b) przez pozbawienie normy niebędącej zasadą lub zasady mocy obowiązującej, kierując się zwłaszcza ich celem lub rangą, jaka przypada im w hierarchii norm prawnych. Przy tym oczywiste pozostaje tutaj, że podział na zasady prawne i normy niestanowiące takich zasad jest podziałem dychotomicznym, ergo że dana norma prawna nie może jednocześnie być i nie być zasadą prawną albo normą prawną nią niebędącą45.
Literatura:
1 Np.: każdy; strażak; strażnik; konsument; pracownik; pracodawca itp.
2 Np. mężczyzna niepełnoletni.
3 Np. właściciel rzeczy.
4 Np. Polska Akademia Nauk; Uniwersytet Jagielloński; Urząd Miejski w Mielnie.
5 Np. Jan Kowalski zamieszkały w Rzeszowie przy ul. Brzozowej w bloku nr 7 w mieszkaniu nr 2.
6 Normy są na wpół abstrakcyjne (konkretne), gdy wyznaczają zachowanie, które musi lub może być spełnione tylko jeden raz w razie, gdy ich adresat znajdzie się w okolicznościach wskazanych w ich hipotezie, które mogą wystąpić więcej razy niż raz, albo gdy wyznaczając takie zachowanie, tak określają one swojego adresata, iż – stosownie do okoliczności – można się nim stać więcej razy niż jeden. Przykładem takiej normy wpół abstrakcyjnej (konkretnej) jest norma, zgodnie z którą człowiek w sytuacji, gdy wyrządził drugiemu człowiekowi szkodę, obowiązany jest tę szkodę naprawić, lub norma, według której nabywca pojazdu mechanicznego zobowiązany jest ten pojazd zarejestrować. Nakazane zachowanie (naprawianie wyrządzonej szkody, zarejestrowanie pojazdu) jest tu jednorazowe, jednak wystąpi ono tyle razy, ile razy dany człowiek wyrządzi innemu człowiekowi szkodę czy ile razy ten sam ktoś stanie się nabywcą pojazdu – i w tym sensie zachowanie to jest jednocześnie jednorazowe i powtarzalne (wielorazowe).
7 Według takiego schematu formułowane są w Polsce przepisy karne: „Kto … [określenie tego, co robi lub czego nie robi], podlega karze … [określenie wymiaru kary] – zob. np. art. 119 § 1 Kodeksu karnego: „Kto stosuje przemoc lub groźbę bezprawną wobec grupy osób lub poszczególnej osoby z powodu jej przynależności narodowej, etnicznej, rasowej, politycznej, wyznaniowej lub z powodu jej bezwyznaniowości, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5”.
8 Np. z art. 359 § 23 zd. 1, art. 4499 i 5764 Kodeksu cywilnego dowiadujemy się, że „postanowienia umowne nie mogą wyłączać ani ograniczać przepisów o odsetkach maksymalnych, także w razie dokonania wyboru prawa obcego”, „odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny [przepisów ją wyznaczających] nie można wyłączyć ani ograniczyć”, „odpowiedzialności przewidzianej w niniejszym dziale [chodzi o roszczenie odszkodowawcze sprzedawcy – który poniósł koszty w wyniku wykonania przez konsumenta uprawnień z tytułu rękojmi za wady fizyczne rzeczy sprzedanej – do poprzednich sprzedawców] nie można wyłączyć ani ograniczyć”; a z art. 52, 618 i 744 Kodeksu cywilnego, iż „czynność prawna mająca za przedmiot rzecz główną odnosi skutek także względem przynależności, chyba że co innego wynika z treści czynności albo z przepisów szczególnych”, „świadczenie producenta powinno być spełnione w miejscu wytworzenia zakontraktowanych produktów, chyba że co innego wynika z umowy”, „w razie odpłatnego zlecenia wynagrodzenie należy się przyjmującemu dopiero po wykonaniu zlecenia, chyba że co innego wynika z umowy lub z przepisów szczególnych”.
9 Tak jest np. w przypadku art. 14 § 1 Kodeksu cywilnego („czynność prawna dokonana przez osobę, która nie ma zdolności do czynności prawnych, jest nieważna”), art. 158 zd. 1 Kodeksu cywilnego („umowa zobowiązująca do przeniesienia własności nieruchomości powinna być zawarta w formie aktu notarialnego”), art. 746 § 3 Kodeksu cywilnego („nie można zrzec się z góry uprawnienia do wypowiedzenia zlecenia z ważnych powodów”) i art. 13 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego („nie może zawrzeć małżeństwa, kto już pozostaje w związku małżeńskim”).
10 Zgodnie z art. 9 § 2 i art. 18 § 1 Kodeksu pracy „postanowienia układów zbiorowych pracy i porozumień zbiorowych oraz regulaminów i statutów nie mogą być mniej korzystne dla pracowników niż przepisy Kodeksu pracy oraz innych ustaw i aktów wykonawczych”, „postanowienia umów o pracę oraz innych aktów, na których podstawie powstaje stosunek pracy, nie mogą być mniej korzystne dla pracownika niż przepisy prawa pracy”.
11 Zob. np. art. 558 zd. 2 Kodeksu cywilnego: „Jeżeli kupującym jest konsument, ograniczenie lub wyłączenie odpowiedzialności z tytułu rękojmi jest dopuszczalne tylko w przypadkach określonych w przepisach szczególnych”.
12 Innym przykładem takiego przepisu jest art. 96 § 2 zd. 2 Kodeksu spółek handlowych, według którego „umowa spółki może przewidywać surowsze [aniżeli wymóg, że uchwałę tę mogą uzasadniać tylko ważne powody i że ma być ona powzięta większością trzech czwartych oddanych głosów w obecności co najmniej dwóch trzecich ogólnej liczby partnerów] wymogi powzięcia uchwały [o pozbawienie partnera prawa reprezentowania spółki]”.
13 Zob. np. art. 65 ust. 5, art. 68 ust, 5 i art. 74 ust. 1 Konstytucji RP, wedle których „władze publiczne prowadzą politykę zmierzającą do pełnego, produktywnego zatrudnienia poprzez realizowanie programów zwalczania bezrobocia, w tym organizowanie i wspieranie poradnictwa i szkolenia zawodowego oraz robót publicznych i prac interwencyjnych”, „władze publiczne popierają rozwój kultury fizycznej, zwłaszcza wśród dzieci i młodzieży”, „władze publiczne prowadzą politykę zapewniającą bezpieczeństwo ekologiczne współczesnemu i przyszłym pokoleniom”.
14 Ewentualnie można wyróżniać jeszcze odesłania pozytywne, tj. takie, które wskazują na to, jakie normy (przepisy) prawne należy w danym zakresie stosować, i odesłania negatywne, czyli takie, które podają, jakich norm (przepisów) prawnych nie należy w danym zakresie stosować. Tak też rozumiane odesłanie pozytywne przewiduje np. art. 6361 Kodeksu cywilnego („jeżeli konsument zamówił dzieło będące rzeczą ruchomą, stosuje się przepisy art. 5431, art. 5461 i art. 548 [Kodeksu cywilnego]”), a odesłanie negatywne art. 449 § 2 Kodeksu postępowania cywilnego („jeżeli sprawa taka [o unieważnienie albo o ustalenie istnienia lub nieistnienia małżeństwa] została wytoczona lub jest popierana przez prokuratora, nie stosuje się przepisów o zawieszeniu postępowania na zgodny wniosek stron lub z powodu niestawiennictwa obu stron”).
15 Zob. np. art. 680 Kodeksu cywilnego: „Do najmu lokalu stosuje się przepisy rozdziału poprzedzającego, z zachowaniem przepisów poniższych”.
Przy tym w odesłaniach tego rodzaju użycie określenia „przepisy odrębne” oznacza przepisy prawa, jakie znajdują się w innych aktach prawa stanowionego niż akt prawny, w którym określenie to zostało użyte.
16 Zob np. art. 148 § 1 Kodeksu karnego: „Kto zabija człowieka, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 8, karze 25 lat pozbawienia wolności albo karze dożywotniego pozbawienia wolności”.
17 Np. art. 120 Kodeksu karnego: „Kto stosuje środek masowej zagłady zakazany przez prawo międzynarodowe,
podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 10, karze 25 lat pozbawienia wolności albo karze dożywotniego pozbawienia wolności”.
18 Np. art. 121 § 1 Kodeksu karnego: „Kto, wbrew zakazom prawa międzynarodowego lub przepisom ustawy, wytwarza, gromadzi, nabywa, zbywa, przechowuje, przewozi lub przesyła środki masowej zagłady lub środki walki bądź prowadzi badania mające na celu wytwarzanie lub stosowanie takich środków, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10”.
19 Por. H.L.A. Hart, Concept of Law, wyd. 2., Oxford 1994, s. 79-99 (autor ten wyróżnił reguły pierwotne (ang. primary rules) i reguły wtórne (ang. secondary rules), przy czym do tych drugich zaliczył: a) reguły uznania (ang. rules of recognition), jakie wskazują, które reguły pierwotne są prawem, a które prawem nie są; b) reguły zmiany (ang. rules of change), jakie podają, jak należy zmieniać reguły pierwotne; c) reguły rozsądzania (ang. rules of adjudication), jakie pozwalają stwierdzić, kiedy w konkretnym przypadku reguła pierwotna została naruszona).
20 Przepis zrębowy nazywa się też czasem: podstawowym, zasadniczym, przewodnim.
21 Przepisem centralnym niepełnym można nazywać przepis, jaki wyznaczając wszystkie elementy budowanej na jego podstawie normy prawnej, jest modyfikowany przez inne przepisy (tzw. modyfikatory). Przy tym przepisy będące modyfikatorami mogą być modyfikowane przez inne jeszcze przepisy będące w ten sposób ich modyfikatorami. Mianem przepisu centralnego ułomnego niepełnego można określić z kolei przepis, jaki wyznaczając dyspozycję danej normy prawnej (i ewentualnie jeszcze adresata albo okoliczności, w jakich powinien się on znaleźć, aby norma ta miała zastosowanie), jest modyfikowany przez inne przepisy.
22 Są to na ogół tzw. definicje projektujące (niesprawozdawcze), a więc takie, które nadają definiowanemu pojęciu znaczenie odmienne od znaczenia, jakie ma ono w języku, w jakim jest wyrażone. Przy tym znaczenie to może być zarówno uściśleniem tego ostatniego (stanowić tzw. definicję regulującą), jak i wyraźnym odstąpieniem od niego (stanowić tzw. definicję konstrukcyjną) – np. poprzez wskazanie, że termin „ryba” ma oznaczać zarówno rybę, jak i raka.
23 Zgodnie z § 151 ust. 1 i 2 Załącznika do rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów z dnia 20 czerwca 2002 r. w sprawie „Zasad techniki prawodawczej” (Dz.U. 2002 nr 100 poz. 908 z późn. zm.) „definicję formułuje się tak, aby wskazywała w sposób niebudzący wątpliwości, że odnosi się do znaczenia określeń, w szczególności nadaje się jej postać: „Określenie „a” oznacza b.” albo „Określenie „a” znaczy tyle co wyrażenie „b”.”, „jeżeli względy stylistyczne przemawiają za inną formą definicji, używa się zwrotu łączącego „jest to”.”
24 Taka jest np. definicja osoby najbliższej podana w art. 115 § 11 Kodeksu karnego („osobą najbliższą jest małżonek, wstępny, zstępny, rodzeństwo, powinowaty w tej samej linii lub stopniu, osoba pozostająca w stosunku przysposobienia oraz jej małżonek, a także osoba pozostająca we wspólnym pożyciu”).
25 Taka jest np. definicja nazwy przedsiębiorstwa i zasiedzenia zamieszczona odpowiednio w art. 551 pkt 1 i art. 172 § 1 Kodeksu cywilnego, zgodnie z którymi „oznaczenie indywidualizujące przedsiębiorstwo lub jego wyodrębnione części (nazwa przedsiębiorstwa)”, „posiadacz nieruchomości niebędący jej właścicielem nabywa własność, jeżeli posiada nieruchomość nieprzerwanie od lat dwudziestu jako posiadacz samoistny, chyba że uzyskał posiadanie w złej wierze (zasiedzenie)”.
26 Według § 150 ust. 1, 2 i 3 Załącznika do rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów z dnia 20 czerwca
2002 r. w sprawie „Zasad techniki prawodawczej” (Dz.U. 2002 nr 100 poz. 908 z późn. zm.) „jeżeli dane określenie ma być używane w jednym znaczeniu w obrębie całej ustawy lub innego aktu normatywnego albo całej jednostki systematyzacyjnej danego aktu, jego definicję zamieszcza się odpowiednio w przepisach ogólnych tego aktu albo w przepisach ogólnych danej jednostki systematyzacyjnej”, „jeżeli dane określenie ma być używane w ustalonym znaczeniu tylko w obrębie zespołu przepisów, jego definicję zamieszcza się w bezpośrednim sąsiedztwie tych przepisów”, „jeżeli ustawa zawiera wiele wielokrotnie powtarzających się określeń wymagających zdefiniowania, ich definicje można zamieścić w wydzielonym fragmencie przepisów ogólnych ustawy, oznaczając ten fragment nazwą „Objaśnienia określeń ustawowych”. Przy tym w tym ostatnim przypadku używa się często schematu: „Ilekroć w ustawie jest mowa o: … [definiowane słowo poprzedzone kolejnym punktem] – oznacza to (rozumie się przez to) … [podanie definicji]”.
27 Zob. np. art. 115 Kodeksu Karnego (zawiera m.in. definicję: statku wodnego, stanu nietrzeźwości, osoby pełniącej funkcję publiczną, osoby najbliższej, niewolnictwa, młodocianego, dokumentu, mienia znacznej i wielkiej wartości), art. 47 Kodeksu wykroczeń (podaje m.in. definicję: przestępstw i wykroczeń podobnych, rzeczy ruchomej lub przedmiotu, dokumentu, czynu zabronionego, instytucji państwowej, samorządowej lub społecznej) i art. 2 Ustawy z dnia 20 czerwca 1997 r. – Prawo o ruchu drogowym (Dz.U. 1997 nr 98 poz. 602 z późn. zm.) (mieści w sobie m.in. definicję: drogi, drogi publicznej, autostrady, śluzy dla rowerów, tunelu, obszaru zabudowanego, pojazdu samochodowego, pojazdu zabytkowego, taksówki, tramwaju czy blokady alkoholowej).
28 Zob. np. art. 115 § 18 Kodeksu karnego, w myśl którego „rozkazem jest polecenie określonego działania lub zaniechania wydane służbowo żołnierzowi przez przełożonego lub uprawnionego żołnierza starszego stopniem”.
29 Zgodnie z § 153 ust. 1 i 2 Załącznika do rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów z dnia 20 czerwca 2002 r. w sprawie „Zasad techniki prawodawczej” (Dz.U. 2002 nr 100 poz. 908 z późn. zm.) „definicję zakresową (wyliczającą elementy składowe zakresu) formułuje się w jednym przepisie prawnym i obejmuje się nią cały zakres definiowanego pojęcia”, „jeżeli wyliczenie wszystkich elementów zakresu definiowanego pojęcia w jednym przepisie prawnym nie jest możliwe, w definicji wyraźnie zaznacza się, że tekst tej samej lub innej ustawy zawiera nadto elementy uzupełniające tę definicję, w szczególności przez użycie zwrotu: „..... i inne wskazane w przepisach.....”.”
30 Według § 153 ust. 3 Załącznika do rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów z dnia 20 czerwca 2002 r. w sprawie „Zasad techniki prawodawczej” (Dz.U. 2002 nr 100 poz. 908 z późn. zm.) „jeżeli nie jest możliwe sformułowanie definicji, o której mowa w ust. 1 lub 2, można objaśnić znaczenie danego określenia przez przykładowe wyliczenie jego zakresu, wyraźnie wskazując przykładowy charakter wyliczenia przez posłużenie się zwrotem: „w szczególności”.”
31 Zob. np. art. 23 Kodeksu cywilnego: „Dobra osobiste człowieka, jak w szczególności zdrowie, wolność, cześć, swoboda sumienia, nazwisko lub pseudonim, wizerunek, tajemnica korespondencji, nietykalność mieszkania, twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska, pozostają pod ochroną prawa cywilnego niezależnie od ochrony przewidzianej w innych przepisach”.
32 Nie zawiera takiej definicji art. 3531 Kodeksu cywilnego, zgodnie z którym „strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego”. W tym artykule Kodeksu cywilnego nie definiuje się bowiem wyrażenia „właściwość” tudzież „właściwość stosunku prawego” poprzez wyrażenie „natura” tudzież „natura stosunku prawnego” albo na odwrót, lecz na skutek wskazania na synonimiczność tych zwrotów znaczenie tego artykułu Kodeksu cywilnego (komunikat, jaki chce się nim przekazać) jest bardziej jasne.
33 To, co jest definiowane przez daną definicję, nosi w nauce miano definiendum, to, czym się definiuje, miano definiens, a zwrot, jaki łączy definiendum z definiensem, miano copula lub łącznika definicyjnego albo spójki definicyjnej.
34 Wzruszalne są wszystkie domniemania z Kodeksu cywilnego, w których zostało użyte słowo: „domniemywa się” lub zwrot „w razie wątpliwości” albo „chyba że” i „jeżeli”.
35 Zgodnie z art. 62 § 1, 2 i 3 i art. 63 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego „jeżeli dziecko urodziło się w czasie trwania małżeństwa albo przed upływem trzystu dni od jego ustania lub unieważnienia, domniemywa się, że pochodzi ono od męża matki. Domniemania tego nie stosuje się, jeżeli dziecko urodziło się po upływie trzystu dni od orzeczenia separacji”, „jeżeli dziecko urodziło się przed upływem trzystu dni od ustania lub unieważnienia małżeństwa, lecz po zawarciu przez matkę drugiego małżeństwa, domniemywa się, że pochodzi ono od drugiego męża. Domniemanie to nie dotyczy przypadku, gdy dziecko urodziło się w następstwie procedury medycznie wspomaganej prokreacji, na którą wyraził zgodę pierwszy mąż matki”, „domniemania powyższe mogą być obalone tylko na skutek powództwa o zaprzeczenie ojcostwa”, „mąż matki może wytoczyć powództwo o zaprzeczenie ojcostwa w ciągu sześciu miesięcy od dnia, w którym dowiedział się o urodzeniu dziecka przez żonę, nie później jednak niż do osiągnięcia przez dziecko pełnoletności”.
36 Tak jest w przypadku domniemania powszechnej znajomości i prawdziwości wpisów w Krajowym Rejestrze Sądowym, o jakim stanowią art. 16 i 17 Ustawy z dnia 20 sierpnia 1997 r. o Krajowym Rejestrze Sądowym (Dz.U. 1997 nr 121 poz. 769). W myśl bowiem tych artykułów „jeżeli wpis do Rejestru nie podlega obowiązkowi ogłoszenia w Monitorze Sądowym i Gospodarczym, to nikt nie może zasłaniać się nieznajomością treści wpisu w Rejestrze, chyba że mimo zachowania należytej staranności nie mógł wiedzieć o wpisie”, „domniemywa się, że dane wpisane do Rejestru są prawdziwe”, „jeżeli dane wpisano do Rejestru niezgodnie ze zgłoszeniem [danego] podmiotu lub bez tego zgłoszenia, podmiot ten nie może zasłaniać się wobec osoby trzeciej działającej w dobrej wierze zarzutem, że dane te nie są prawdziwe, jeżeli zaniedbał, wystąpić niezwłocznie z wnioskiem o sprostowanie, uzupełnienie lub wykreślenie wpisu”. Podobnie rzecz się też ma w przypadku domniemania z art. 7603 Kodeksu cywilnego, według którego „w razie gdy agent [pośrednik] zawierający umowę w imieniu dającego zlecenie nie ma umocowania albo przekroczy jego zakres, umowę uważa się za potwierdzoną, jeżeli dający zlecenie niezwłocznie po otrzymaniu wiadomości o zawarciu umowy nie oświadczy klientowi, że umowy nie potwierdza”.
37 Na to, że domniemanie jest niewzruszalne, wskazują przede wszystkim takie zwroty, jak „uważa się za”, „przyjmuje się za”, „uznaje się za”, „jest”, „stanowi” i im podobne – pod warunkiem iż mimo ich użycia nie zostało wyraźnie dopuszczone zakwestionowanie w jakiś sposób tego, co one stwierdzają (obalenie w jakiś sposób wniosku, do jakiego one prowadzą). Tak niewzruszalne jest np. domniemanie z art. 10 § 1 Kodeksu cywilnego, zgodnie z którym pełnoletnim jest ten, kto ukończył lat osiemnaście. Nawet jak ktoś nadal będzie się zachowywał jak małe dziecko, to z chwilą ukończenia 18. roku życia będzie uważany w prawie cywilnym za pełnoletniego. Podobnie niewzruszalne są domniemania z art. 543 Kodeksu cywilnego i art. 491 § 1 Kodeksu postępowania karnego, w myśl których „wystawienie rzeczy w miejscu sprzedaży na widok publiczny z oznaczeniem ceny uważa się za ofertę sprzedaży”, „niestawiennictwo oskarżyciela prywatnego i jego pełnomocnika na posiedzenie pojednawcze bez usprawiedliwionej przyczyny uważa się za odstąpienie od oskarżenia; w takim wypadku prowadzący posiedzenie postępowanie umarza”.
38 Takie są np. domniemania z art. 9 i 32 Kodeksu cywilnego, według których „w razie urodzenia się dziecka domniemywa się, że przyszło ono na świat żywe”, „jeżeli kilka osób utraciło życie podczas grożącego im wspólnie niebezpieczeństwa [tzw. kommorienci], domniemywa się, że zmarły [one] jednocześnie”.
39 Zob np. art. 197 Kodeksu cywilnego, zgodnie z którym „domniemywa się, że udziały [w prawie własności] współwłaścicieli są równe”.
40 Takie jest np. domniemanie z art. 7 i 154 § 1 Kodeksu cywilnego, zgodnie z którymi „jeżeli ustawa uzależnia skutki prawne od dobrej lub złej wiary, domniemywa się istnienie dobrej wiary”, „domniemywa się, że mury, płoty, miedze, rowy i inne urządzenia podobne, znajdujące się na granicy gruntów sąsiadujących, służą do wspólnego użytku sąsiadów. To samo dotyczy drzew i krzewów na granicy”.
41 Na przykład by skorzystać z domniemania ojcostwa, o którym mowa w art. 62 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, trzeba wpierw wykazać (udowodnić), że dany mężczyzna był w związku małżeńskim („jeżeli dziecko urodziło się w czasie trwania małżeństwa albo przed upływem trzystu dni od jego ustania lub unieważnienia, domniemywa się, że pochodzi ono od męża matki”).
42 Zob. art. 928 § 2 i art. 1020 Kodeksu cywilnego.
43 Zob. R. Dworkin, The Model of Rules, „University of Chicago Law Review” t. 35 (1967), s. 14-46 i R. Dworkin, Taking Rights Seriously, Cambridge 1978, s. 22-28.
44 Zob. R. Alexy, Theorie der juristischen Argumentation, Frankfurt am Main 1978 i R. Alexy, Recht, Vernunft, Diskurs, Frankfurt am Main 1995.
45 Innym jeszcze rodzajem norm (przepisów) prawnych są tzw. normy techniczne (tzw. normatywy), jakie wyznaczają wymogi i parametry jakościowe produktów tudzież ich opakowania oraz warunki, w jakich mogą być one wytwarzane, ewentualnie parametry techniczne budowli i warunki, w jakich mogą być one stawiane, albo parametry jakościowe materiałów, jakie mogą być do tego celu wykorzystane. Do tego rodzaju norm (przepisów) można też próbować zaliczać regulacje prawne dotyczące korzystania ze środowiska naturalnego lub bezpiecznego i higienicznego wykonywania pracy tudzież sposobu zabudowy lub zagospodarowania danego terenu itp.