Część artykułowana i nieartykułowana aktu prawa stanowionego; tytuł, wskazanie podstawy prawnej, preambuła; przepisy merytoryczne, przepisy o wejściu w życie, przepisy zmieniające, przepisy epizodyczne, przepisy przejściowe i dostosowujące, przepisy uchylające, przepisy o utracie mocy obowiązującej; przepisy ogólne i szczegółowe; przepisy prawa materialnego, przepisy ustrojowe, przepisy proceduralne, przepisy o karach pieniężnych i przepisy karne; załączniki; podpis.
Wskazówek odnośnie do tego, jak należy opracowywać akty prawa stanowionego i jaką te akty mają mieć strukturę (budowę), dostarczają tzw. zasady techniki legislacyjnej. Czasem utożsamia się je z tzw. zasadami prawidłowej legislacji. Te ostatnie – choć również wskazują na to, jak powinno się komponować teksty prawne – kładą akcent przede wszystkim na kryteria, których spełnienie jest potrzebne do stworzenia „dobrego” prawa1. Ich znaczenie jest więc nieco odmienne. W Polsce zasady techniki legislacyjnej zostały w sposób w miarę komplementarny ujęte w Załączniku do rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów z dnia 20 czerwca 2002 r. w sprawie „Zasad techniki prawodawczej” (Dz.U. 2002 nr 100 poz. 908 z późn. zm.).
Ogólnie w aktach prawa stanowionego zwyczajowo wyróżniamy tzw. część nieartykułowaną (nienormatywną) i część artykułowaną (normatywną).
Na część nieartykułowaną aktu prawa stanowionego składają się: a) tytuł (nagłówek);
b) w przypadku rozporządzeń, aktów prawa miejscowego i aktów prawa stanowionego o charakterze wewnętrznym wskazanie podstawy prawnej; c) preambuła (wstęp, arenga).
Tytuł (nagłówek) określa: a) rodzaj aktu prawnego (np. rozporządzenie, ustawa, uchwała, zarządzenie, rozporządzenie porządkowe); b) w przypadku aktów prawa miejscowego i aktów o charakterze wewnętrznym zazwyczaj numer porządkowy; c) organ wydający akt prawny – ilekroć mamy do czynienia z rozporządzeniem, aktem prawa miejscowego lub aktem prawnym o charakterze wewnętrznym; d) datę uchwalenia/wydania aktu prawnego; e) ogólnie przedmiot (materię) regulowany aktem prawnym [nazwę tego aktu]2.
Preambułą (inaczej: wstępem, arengą) są opatrywane tylko akty prawne o zasadniczym znaczeniu, jak np. konstytucja. Tekst preambuły jest z reguły niewiążący – aczkolwiek bywa, że niekiedy doszukuje się w nim źródła obowiązywania jakichś norm prawnych. Może on natomiast służyć jako wskazówka przy interpretacji dalszej treści aktu prawnego, w jakim się znajduje. W preambułach podaje się zazwyczaj powody i uwarunkowania, zwłaszcza historyczne, które zdecydowały o wydaniu danego aktu prawnego, a także ogólne cele i wartości, jakie chciano osiągnąć/chronić drogą przyjęcia tego aktu3.
Na część artykułowaną aktu prawa stanowionego składają się przepisy prawne. Są one podzielone na artykuły, ustępy, paragrafy, punkty, litery, tirety i podwójne tirety [„tiret” jest rodzaju nijakiego, często nie odmienia się go i wymawia: tire].
W ustawach mamy z reguły wyodrębnione artykuły, jakie dzielą się na ustępy. Przy tym artykuły i ustępy mogą zawierać wyliczenia w postaci punktów, które z kolei mogą zawierać wyliczenia w postaci liter (z wyłączeniem liter typowych dla języka polskiego), które mogą zawierać dalsze wyliczenia w postaci tiretów, które mogą zawierać jeszcze dalsze wyliczenia w postaci podwójnych tiretów. Znakami słownymi (graficznymi), jakie się tu stosuje, są odpowiednio: art. 1.; 1.; 1); a); –; ––. Przy tym w razie powoływania się na poszczególne jednostki redakcyjne ustawy stosuje się oznaczenia takie jak: art. 1 ust. 1 pkt 1 lit. a tiret pierwsze podwójne tiret pierwsze4.
W ustawie określanej jako „kodeks” artykuły dzielą się nie na ustępy, lecz na paragrafy (oznaczane znakiem: §).
W rozporządzeniach, aktach prawa miejscowego i aktach prawnych o charakterze wewnętrznym zamiast artykułów obecne są paragrafy (oznaczane znakiem: §), jakie dzielą się na ustępy. Przy tym paragrafy i ustępy mogą zawierać wyliczenia w postaci punktów, które mogą zawierać kolejne wyliczenia w postaci liter (z wyłączeniem liter typowych dla języka polskiego), które mogą zawierać dalsze wyliczenia w postaci tiretów, które mogą zawierać jeszcze dalsze wyliczenia w postaci podwójnych tiretów.
Artykuły, paragrafy i ustępy są oznaczane kolejnymi cyframi arabskimi. W „ustawie wprowadzającej” ustawę określaną jako „kodeks” numery artykułów mogą być oznaczane cyframi rzymskimi.
W ustawach, przy zachowaniu ich ciągłej numeracji, artykuły mogą być grupowane w rozdziały, rozdziały w działy, a działy w tytuły. Mogą w nich zostać dodatkowo wprowadzone jeszcze oddziały jako jednostki systematyzacyjne niższego stopnia niż rozdział. W kodeksach tytuły mogą być łączone w księgi, a księgi mogą być łączone w części. W rozporządzeniach, aktach prawa miejscowego i aktach o charakterze wewnętrznym paragrafy przy zachowaniu ich ciągłej numeracji mogą być grupowane w rozdziały, a rozdziały w działy. Wyjątkowo można wprowadzić w nich dodatkowo jeszcze oddziały jako jednostki systematyzacyjne niższego stopnia niż rozdział5. Rozdziały (oddziały) numerowane są cyframi arabskimi, a jednostki systematyzacyjne wyższego od nich stopnia numerowane są cyframi rzymskimi. Przy tym nadaje się im nagłówki odpowiednie do poruszonych w nich zagadnień.
Na część artykułowaną aktu prawa stanowionego obligatoryjnie składają się: przepisy merytoryczne i przepisy o wejściu w życie. Poza nimi mogą się w tej części jeszcze znaleźć: a) przepisy zmieniające; b) przepisy epizodyczne; c) przepisy przejściowe i dostosowujące; d) przepisy uchylające; e) przepisy o utracie mocy obowiązującej. Przy tym przepisy uchylające, przepisy o wejściu w życie oraz przepisy o utracie mocy obowiązującej nazywa się przepisami końcowymi. W przypadku ustaw szczególnie obszernych lub zasadniczo zmieniających dotychczasowe ustawy przepisy o wejściu w życie „ustawy głównej” oraz przepisy zmieniające, uchylające, epizodyczne, przejściowe i dostosowujące mogą być zamieszczone w oddzielnej ustawie, zwanej wówczas „ustawą wprowadzającą”. „Ustawa wprowadzająca” co do zasady może się odnosić tylko do jednej ustawy „głównej”. Wyjątkowo, jeżeli ustawy „główne” regulują sprawy ściśle ze sobą związane, ustawa ta możne się odnosić do większej liczby takich ustaw. W praktyce nosi ona tytuł: „Ustawa z dnia … [takiego i takiego] – Przepisy wprowadzające ustawę … [podanie nazwy ustawy]”6.
W przepisach merytorycznych mogą – ale nie muszą – być wydzielone przepisy ogólne i przepisy szczegółowe7. W przepisach ogólnych zamieszcza się: a) określenie przedmiotu regulacji (zakresu spraw, jakie są normowane, i podmiotów, które są adresatami), b) objaśnienia użytych określeń i skrótów [tzw. słowniczek lub katalog pojęć ustawowych], c) postanowienia wspólne dla wszystkich albo dla większości przepisów merytorycznych [w tym formułujące tzw. zasady prawne i zawierające tzw. przepisy uzupełniające, o jakich była mowa w Rozdziale VII].
Przepisy szczegółowe dzielą się na: a) przepisy prawa materialnego, b) przepisy ustrojowe,
c) przepisy proceduralne, d) przepisy o karach pieniężnych i przepisy karne.
W przepisach prawa materialnego możliwie bezpośrednio i wyraźnie wskazuje się, kto, w jakich okolicznościach i jak powinien się zachować.
W przepisach ustrojowych [o organach i instytucjach] zamieszcza się w szczególności przepisy o zadaniach i kompetencjach organów lub instytucji, ich formie prawnej i organizacji, sposobie ich finansowania i obsadzania oraz o podmiotach, jakim one podlegają lub jakie sprawują nad nimi nadzór.
W przepisach proceduralnych [o postępowaniu przed organami i instytucjami] określa się w szczególności: a) sposób postępowania przed organami lub instytucjami; b) strony i innych uczestników postępowania oraz prawa i obowiązki, jakie posiadają one/oni w postępowaniu;
c) rodzaje rozstrzygnięć, które zapadają w postępowaniu, i tryb ich wzruszania; d) zasady i tryb ponoszenia opłat i kosztów postępowania; e) zasady i tryb wykonania rozstrzygnięć, które zapadają w postępowaniu8.
W przepisach karnych [o ponoszeniu odpowiedzialności karnej] umieszcza się przepisy, jakie określają czyny zabronione pod rygorem sankcji karnej lub karno-skarbowej. Warunkiem ich zamieszczenia w danej ustawie jest to, że naruszenie przepisów tej ustawy nie kwalifikuje się jako naruszenie przepisów Kodeksu karnego, Kodeksu karnego skarbowego lub Kodeksu wykroczeń, a czyn wymagający zagrożenia karą jest związany tylko z tą ustawą. W rozporządzeniach, aktach prawa miejscowego i aktach prawnych o charakterze wewnętrznym nie wolno umieszczać przepisów karnych i przepisów o karach pieniężnych, a także przepisów odsyłających do przepisów karnych i przepisów o karach pieniężnych – nie dotyczy to jednak przepisów porządkowych i rozporządzeń porządkowych, które mogą przewidywać za ich naruszanie karę grzywny wymierzaną w trybie i na zasadach określonych w Kodeksie wykroczeń9. W tych aktach prawnych nie powtarza się też przepisów ustawy upoważniającej do ich wydania oraz przepisów innych aktów prawa stanowionego.
W przepisach przejściowych (intertemporalnych, międzyczasowych) reguluje się wpływ nowego lub znowelizowanego aktu prawa stanowionego na stosunki powstałe pod działaniem uchylonego/znowelizowanego aktu (aktów) prawa stanowionego – bez względu na to, czy do tych stosunków zamierza się stosować przepisy dotychczasowe, przepisy nowe czy inne jeszcze przepisy10.
W przepisach dostosowujących normuje się sprawy związane z dostosowaniem do nowego albo znowelizowanego aktu prawa stanowionego jego adresatów, w tym organów lub instytucji11.
W przepisach epizodycznych zamieszcza się regulacje, które wprowadzają odstępstwa – na czas wyraźnie oznaczony – od określonych przepisów aktu prawa stanowionego, w jakim się znajdują.
Przepisy zmieniające [nowelizujące] zawierają przepisy wprowadzające zmiany w innych aktach prawnych prawa stanowionego. Zmiany te mogą polegać bądź na dodaniu w tych aktach nowych przepisów, bądź nadaniu nowego brzmienia przepisom, jakie się już w tych aktach znajdują. W praktyce przepisy zmieniające są grupowane w rozdziale zatytułowanym: „Zmiany w przepisach obowiązujących”12. Przy tym w rozporządzeniu, akcie prawa miejscowego i akcie prawnym o charakterze wewnętrznym zamieszcza się przepis zmieniający inny akt prawny tego samego rodzaju tylko w przypadku, gdy akt ten został wydany na podstawie tego samego – nadal obowiązującego – przepisu upoważniającego. Ponadto organem wydającym akt prawny, w którym znajduje się przepis zmieniający, musi być tutaj organ, który wydał zmieniany akt prawny, lub organ, który przejął właściwość tego organu.
W przepisach uchylających [derogacyjnych] wyczerpująco wymienia się akty prawa stanowionego lub przepisy takich aktów, które się uchyla13. Nie poprzestaje się tu na domyślnym uchyleniu poprzedniego aktu prawa stanowionego lub jego części przez fakt odmiennego uregulowania danej materii w kolejnym takim akcie prawnym. W rozporządzeniu, akcie prawa miejscowego i akcie prawnym o charakterze wewnętrznym zamieszcza się przepis uchylający inny akt prawny tego samego rodzaju tylko w przypadku, gdy akt ten został wydany na podstawie tego samego – nadal obowiązującego – przepisu upoważniającego. Przy tym organem wydającym akt prawny, w którym znajduje się przepis uchylający, musi być tutaj organ, który wydał zmieniany akt prawny, lub organ, który przejął właściwość tego organu14.
W przepisach o wejściu w życie [wprowadzających] określa się moment, z jakim akt prawa stanowionego ma wejść w życie. Przy tym moment wejścia w życie poszczególnych przepisów danego aktu prawnego stanowionego może zostać wyznaczony odmiennie.
W przepisach o utracie (wygaśnięciu) mocy obowiązującej podaje się chwilę, z jaką akt prawa stanowionego lub jego niektóre przepisy mają przestać obowiązywać.
Akt prawa stanowionego może zawierać załączniki, w których umieszcza się w szczególności: wykazy, wykresy, wzory, tabele i opisy o charakterze specjalistycznym. Odesłania do takich załączników zamieszcza się w przepisach merytorycznych.
W treści aktów prawa stanowionego co do zasady nie powtarza się zawartości innych takich aktów o równej lub wyższej randze. Nie dotyczy to jednak możliwości umieszczania w nich zawartości postanowień unijnych dyrektyw w celu implementacji tych dyrektyw do polskiego prawa krajowego (polskiego wewnętrznego porządku prawnego). Można natomiast odsyłać w nich do przepisów tego samego lub innego aktu prawa stanowionego równego lub wyższego rzędu.
Akty prawa stanowionego opatruje się podpisem. Ustawy podpisuje Prezydent RP. Rozporządzenia sygnuje organ, który je wydał, a gdy jest on wieloosobowy, jego przewodniczący. Na rozporządzeniach Prezydenta RP, w tym tych z mocą ustawy, podpis składa dodatkowo Prezes Rady Ministrów (który bierze w ten sposób za ich treść odpowiedzialność polityczną przed Sejmem). Zarządzenia podpisuje organ, który je wydał. Uchwały zaś sygnuje przewodniczący organu kolegialnego, który je uchwalił15.
Projekty ustaw, rozporządzeń, aktów prawa miejscowego i aktów prawnych o charakterze wewnętrznym powinny mieć dołączone do nich uzasadnienie.
Jeśli chodzi o akty unijnego prawa stanowionego (pochodnego, wtórnego), to podobnie jak w przypadku aktów krajowego prawa stanowionego, można w nich wyróżnić część nieartykułowaną (nienormatywną) i artykułowaną (normatywną).
Na część nieartykułowaną unijnego aktu prawa stanowionego składa się: a) określenie rodzaju aktu prawnego; b) określenie instytucji unijnych, które go wydały; c) jego numer porządkowy; d) data wydania; e) zwięzłe określenie przedmiotu, jaki jest nim regulowany (np. „w sprawie …”); f) wskazanie podstawy prawnej i wniosków, inicjatyw, propozycji, opinii i zaleceń, jakie zostały uwzględnione przy jego wydawaniu, oraz podanie rodzaju procedury, w jakiej został on przyjęty (np. poprzez użycie zwrotu: „stanowiąc zgodnie ze zwykłą procedurą ustawodawczą”); g) tzw. motywy, czyli sformułowania wyznaczające cele tego aktu i wartości oraz okoliczności, które wzięto pod uwagę przy jego przyjmowaniu. Przy tym poszczególne motywy oznacza się tu kolejnymi liczbami arabskimi umieszczonymi w nawiasach lub dużymi literami z kropką po prawej – przykładowo: (1) i A.
Część artykułowana aktu unijnego prawa stanowionego takiego jak rozporządzenie, dyrektywa i decyzja dzieli się na artykuły, które dalej mogą się dzielić na ustępy. W ramach artykułów i ustępów mogą być zamieszczane wyliczenia oznaczane za pomocą liter, w ramach których możliwe są dalsze jeszcze wyliczenia oznaczane za pomocą małych cyfr rzymskich. Jednostki te przyjmują odpowiednio następujący zapis: a) słowo „Artykuł” i jego numer podawany zaraz za nim przy użyciu cyfry arabskiej, b) cyfra arabska z kropką po prawej, c) litera zamknięta z prawej strony nawiasem, d) cyfra rzymska małymi literami umieszczona w nawiasie – tj. np. Artykuł 1; 1.; a); (i). Przy tym poszczególne artykuły mogą być tu opatrywane nazwami podanymi pod nimi, a także być grupowanymi w jednostki systematyzacyjne wyższego od nich rzędu typu rozdział lub tytuł, których nazwa odpowiada rodzajowi zagadnień w nich poruszonych.
Część artykułowana opinii i zalecenia dzieli się na ustępy, w których mogą znajdować się wyliczenia w postaci liter, punktów i tiretów. Ich zapis wygląda w sposób następujący: a) cyfra arabska z kropką po prawej; b) mała litera z kropką po prawej; c) cyfra arabska z nawiasem z prawej strony; d) znak: –. Przy tym również tutaj ustępy lub ich grupy mogą być opatrywane śródtytułami.
Na akty unijnego prawa stanowionego oprócz przepisów merytorycznych mogą składać się przepisy zmieniające, przepisy przejściowe, przepisy dostosowujące, przepisy uchylające, przepisy o wejściu w życie i przepisy o utracie mocy obowiązującej.
Przy tym szczegółowe zasady redagowania i oznaczania aktów unijnego prawa stanowionego zostały zdefiniowane (określone) w tzw. Międzyinstytucjonalnym przewodniku redakcyjnym16.
Akty unijnego prawa stanowionego przyjęte zgodnie ze zwykłą procedurą ustawodawczą są podpisywane przez przewodniczącego Parlamentu Europejskiego i przewodniczącego Rady Unii Europejskiej. Akty unijnego prawa stanowionego przyjęte zgodnie ze specjalną procedurą ustawodawczą podpisywane są przez przewodniczącego instytucji, która je przyjęła. Akty unijnego prawa stanowionego przyjęte w procedurze nieustawodawczej (nieustawodawcze) w formie rozporządzeń, dyrektyw oraz decyzji niewskazujących adresata podpisuje przewodniczący instytucji, która je wydała17.
Budowa aktów unijnego prawa traktowego jest podobna. Przy tym na ich część nieartykułowaną poza ich tytułem składa się preambuła. Ich część artykułowana podzielona jest zaś na poszczególne artykuły, które czasem dzielą się na ustępy (według schematu graficznego: Artykuł 1; 1.). Przy tym zarówno te pierwsze, jak i te drugie mogą mieć wyróżnione poszczególne akapity, a także zawierać w sobie wyliczenia oznaczane kolejnymi punktami, literami i zamieszczanymi w nawiasie pisanymi małymi literami cyframi rzymskimi (według schematu graficznego: 1); a); (i)). Nieraz zawierają też one załączniki, protokoły i deklaracje.
Literatura:
1 Przy tym można by do nich zaliczyć na przykład: a) zasadę realizowania przez prawo ideału demokratycznego państwa prawnego urzeczywistniającego zasady sprawiedliwości społecznej oraz społecznej gospodarki rynkowej; b) zasadę zapewniania za pomocą prawa równości i wolności jednostek; c) zasadę wprowadzania za pomocą prawa korespondujących ze sobą uprawnień i obowiązków; d) zasadę preferowania norm prawnych mających oparcie w normach moralnych; e) zasadę demokratyzacji działalności prawodawczej w państwie; f) zasadę praworządności w tworzeniu prawa; g) zasadę nakazującą podejmowanie decyzji prawodawczej na podstawie należycie zgromadzonej wiedzy empirycznej i prawniczej; h) zasadę kompleksowości, zwięzłości i komunikatywności (zrozumiałości dla jego adresatów) tekstu prawnego; i) zasadę ogólności (syntetyczności) tekstów prawnych; j) zasadę jednolitości słownictwa (terminologii) tekstów prawnych; k) zasadę wysławiania w przepisach prawnych tzw. minimum znaczeniowego norm prawnych; l) zasadę prawidłowego podziału przepisów prawnych; m) zasadę formułowania prognozy interpretacyjnej; n) zasadę określania poza skutkami zamierzonymi i pożądanymi projektowanej regulacji prawnej również jej potencjalnych krótko- i długofalowych skutków niezmierzonych, jakie nie są akceptowane lub nie są w pełni akceptowane przez jej pomysłodawcę; o) zasadę stanowienia prawa dla sytuacji rzeczywiście występujących w życiu, prawa, jakie jest możliwe do stosowania się do niego przez jego adresatów, i jakiego przestrzeganie będzie się w praktyce dało zweryfikować i wyegzekwować, tudzież prawa, do jakiego przestrzegania i orzekania na jego podstawie odpowiednio jego adresaci i organy państwowe będą skłonne (chętne); p) zasadę tworzenia prawa, jakie będzie skuteczne w sensie faktycznego realizowania nim założonych celów (faktycznego doprowadzenia do stanu rzeczy, jaki ma być przez jego obowiązywanie osiągnięty) – zob. tu np. E. Kustra, Podstawy teorii legislacji, Toruń 1982, s. 131-147.
2 Np.: Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy; Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 13 sierpnia 2018 r. w sprawie zarządzenia wyborów do rad gmin, rad powiatów, sejmików województw i rad dzielnic m.st. Warszawy oraz wyborów wójtów, burmistrzów i prezydentów miast; Rozporządzenie nr 0510/p/3/2018 Wojewody Opolskiego z dnia 21 września 2018 r. w sprawie zwalczania zgnilca amerykańskiego pszczół na terenie powiatu prudnickiego i krapkowickiego; Uchwała nr XLVII/308/18 Rady Gminy Dzierżoniów z dnia 29 marca 2018 r. w sprawie podziału Gminy Dzierżoniów na okręgi wyborcze, ustalenia ich numerów i granic oraz liczby radnych wybieranych w każdym okręgu.
3 Początek preambuły do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r.: „W trosce o byt i przyszłość naszej Ojczyzny, odzyskawszy w 1989 roku możliwość suwerennego i demokratycznego stanowienia o Jej losie, my, Naród Polski – wszyscy obywatele Rzeczypospolitej, zarówno wierzący w Boga będącego źródłem prawdy, sprawiedliwości, dobra i piękna, jak i nie podzielający tej wiary, a te uniwersalne wartości wywodzący z innych źródeł, równi w prawach i w powinnościach wobec dobra wspólnego – Polski, wdzięczni naszym przodkom za ich pracę, za walkę o niepodległość okupioną ogromnymi ofiarami, za kulturę zakorzenioną w chrześcijańskim dziedzictwie Narodu i ogólnoludzkich wartościach…”. Preambuła do Konstytucji USA: „My, ludzie Stanów Zjednoczonych, po to by stworzyć bardziej doskonałą Unię [między poszczególnymi stanami], ustanowić Sprawiedliwość, zabezpieczyć wewnętrzny Spokój, zapewnić wspólną obronę, działać na rzecz ogólnego Dobra oraz utrzymać Dobrodziejstwo Wolności dla nas samych i naszej Potomności, zarządzamy i ustanawiamy niniejszą Konstytucję dla Stanów Zjednoczonych Ameryki [tłum. własne]”. Fragment preambuły, jaką dawniej opatrzony był w Polsce Kodeks pracy: „Praca w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej jest podstawowym prawem, obowiązkiem i sprawą honoru każdego obywatela. Szczególna rola w kształtowaniu socjalistycznych stosunków pracy przypada prawu pracy…”. Treść preambuły do Ustawy z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (Dz.U. 1982 nr 35 poz. 230 z późn. zm.): „Uznając życie obywateli w trzeźwości za niezbędny warunek moralnego i materialnego dobra Narodu, stanowi się, co następuje:”.
4 Czasem wskazuje się też, na które ze zdań danego artykułu, ustępu lub paragrafu się powołuje, używając wtedy np. zwrotu: art. 1 ust. 1 zd. 1 lub art. 1 ust. 1 in fine [to ostatnie łacińskie wyrażenie oznacza zdanie końcowe lub treść znajdującą się na końcu].
5 Jednostki systematyzacyjne wyższego stopnia mogą być wprowadzane tylko w przypadku, gdy co najmniej w stosunku do jednej z nich zastosowano odpowiednie jednostki systematyzacyjne niższego stopnia.
6 Zob. np. Ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. – Przepisy wprowadzające ustawę – Prawo oświatowe (Dz.U. 2017 poz. 60 z późn. zm.).
7 Nie należy ich mylić z leges generali i leges speciali, o których była mowa w Rozdziale VII, te mogą się bowiem znajdować zarówno w przepisach ogólnych, jak i przepisach szczegółowych danego aktu prawnego.
8 W Kodeksach zamieszcza się często tylko przepisy merytoryczne (np. Kodeks cywilny) lub tylko proceduralne (np. Kodeks postępowania cywilnego) bez umieszczania w nich przepisów ustrojowych, jakie znajdują się w odrębnych ustawach (np. Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. – Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz.U. 2001 nr 98 poz. 1070 z późn. zm.)).
9 Zob. art. 40 ust. 4 Ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (Dz.U. 1990 nr 16 poz. 95 z późn. zm.), art. 41 ust. 2 Ustawy z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym (Dz.U. 1998 nr 91 poz. 578 z późn. zm.) i art. 60 ust. 2 Ustawy z dnia 23 stycznia 2009 r. o wojewodzie i administracji rządowej w województwie (Dz.U. 2009 nr 31 poz. 206 z późn. zm.).
10 W przepisach tych rozstrzyga się w szczególności: 1) sposób zakończenia postępowań będących w toku (wszczętych w czasie obowiązywania dotychczasowych przepisów i niezakończonych ostatecznie do dnia ich uchylenia albo zmiany), skuteczność czynności dokonanych w [takim] postępowaniu oraz organy lub instytucje właściwe do zakończenia [takiego] postępowania i terminy przekazania im spraw; 2) czy i w jakim zakresie utrzymuje się czasowo w mocy instytucje prawne zniesione przez nowe przepisy; 3) czy zachowuje się uprawnienia i obowiązki oraz kompetencje powstałe w czasie obowiązywania uchylanych albo wcześniej uchylonych przepisów oraz czy skuteczne są czynności dokonane w czasie obowiązywania tych przepisów (sprawy te reguluje się tylko w przypadku, gdy nie chce się zachować powstałych uprawnień, obowiązków lub kompetencji albo chce się je zmienić albo też gdy chce się uznać dokonane czynności za bezskuteczne); 4) czy do takich uprawnień, obowiązków, kompetencji oraz czynności i w jakim zakresie stosuje się nowe przepisy; 5) czy i w jakim zakresie utrzymuje się czasowo w mocy przepisy wykonawcze wydane na podstawie dotychczasowych przepisów upoważniających.
11 Mogą one dotyczyć w szczególności: 1) utworzenia organów lub instytucji; 2) przekształcenia organów lub instytucji w tworzone organy lub instytucje; 3) zniesienia organów lub likwidacji instytucji; 4) sposobu powołania po raz pierwszy tworzonych organów lub instytucji; 5) sposobu przekształcenia organów lub instytucji utworzonych na podstawie dotychczasowego aktu prawnego w tworzone organy lub instytucje; 6) sposobu zniesienia dotychczasowych organów lub likwidacji dotychczasowych instytucji, zasad zagospodarowania ich mienia oraz uprawnień i obowiązków ich dotychczasowych pracowników.
12 Jeżeli w danym akcie prawa stanowionego mają zostać dodane nowe artykuły (ustępy, paragrafy), zachowuje się obecną w nim numerację artykułów (ustępów, paragrafów), oznaczając nowe artykuły (ustępy, paragrafy) numerem artykułu (ustępu, paragrafu), po jakim one następują, opatrując go kolejną małą literą alfabetu łacińskiego z wyłączeniem liter typowych dla języka polskiego i z zachowaniem ciągłości alfabetycznej (np. art. 1a, 1b, 1c) – jeśli jednak paragrafy lub ustępy są dodawane w danym artykule na jego końcu, to oznacza się je kolejną cyfrą arabską. Te same zasady – oznaczanie kolejną literą alfabetu łacińskiego z wyłączeniem liter typowych dla języka polskiego – stosuje się do dodawania nowych punków w obrębie artykułów, ustępów i paragrafów oraz nowych liter w obrębie punktów. W przypadku kodeksów zamiast dodawania liter po dotychczasowych numerach artkułów wprowadza się takie numery z numeracją rozpoczynającą się od jedynki w indeksie górnym (np. art. 3051, co czyta się wtedy jako: artykuł trzysta pięć ze znaczkiem jeden). Jeśli mają zostać uchylone jakieś jednostki redakcyjne lub systematyzacyjne, nie zmienia się numeracji jednostek, jakie pozostają w mocy.
Przepisowi zmieniającemu nadaje się brzmienie „W ... [podanie tytułu aktu prawnego] wprowadza się następujące zmiany: ...”, a jeżeli dodaje się lub zmienia się tylko jeden przepis, używa się w nim zwrotu: „W … [tytuł aktu prawnego] uchyla się art./§ …” albo „W … [podanie tytułu aktu prawnego] po art./§ … dodaje się art./§ … w brzmieniu: …” oraz „W … [podanie tytułu aktu prawnego] art./§ … otrzymuje brzmienie: …” albo „W … [podanie tytułu aktu prawnego] w art./§ … [podanie zmienianego wyrażenia] otrzymuje brzmienie: …”. Przy tym, jeśli zmienia się więcej niż jeden przepis w artykule/paragrafie danego aktu prawa stanowionego, przepisowi zmieniającemu nadaje się brzmienie: „W [podanie tytułu aktu prawnego] w art./§ …”.
13 Przepisowi uchylającemu nadaje się brzmienie: „Traci moc … [podanie tytułu aktu prawnego]” lub: „W … [podanie tytułu aktu prawnego] uchyla się …” lub wyjątkowo: „Tracą moc wszelkie dotychczasowe przepisy dotyczące spraw uregulowanych w … [podanie rodzaju aktu prawnego, w jakim zamieszcza się ten przepis]; w szczególności tracą moc ...”. Jeżeli za jednym razem uchylanych jest kilka aktów prawa stanowionego, prawne akty te wymienia się w jednej jednostce redakcyjnej aktu prawa stanowionego uchylającego je, podając je w punktach, w kolejności, w jakiej zostały uchwalone/wydane.
14 Uchylenie dotychczasowego przepisu (aktu) prawnego bez zastąpienia go nowym nazywa się czasem abrogatio, uchylenie dotychczasowego przepisu (aktu) prawnego wraz z zastąpieniem go nowym obrogatio, a uchylenie dotychczasowego przepisu (aktu) prawnego jedynie w jakiejś jego części derogatio; przy czym częściowe uchylenie dotychczasowego przepisu (aktu) prawnego i zastąpienie go nowym określa się wtedy mianem derogatio obrogans, a częściowe uchylenie dotychczasowego przepisu (aktu) prawnego bez zastępowania go nowym derogatio abrogans.
15 Zob. art. 43 Ustawy z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym (Dz.U. 1998 nr 91 poz. 578 z późn. zm.) i art. 89 ust. 2 Ustawy z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa (Dz.U. 1998 nr 91 poz. 576 z późn. zm.). W przypadku gminy kwestia tego, kto ma złożyć podpis pod uchwałą jej organu stanowiącego (rady gminy lub rady miejskiej), nie została unormowana prawem ustawowym. Na ogół – na podstawie analogii do rady powiatu i sejmiku województwa – przyjmuje się, że tym kimś jest przewodniczący tego organu.
16 http://publications.europa.eu/code/pl/pl-000500.htm.
17 Zob. art. 297 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej.