Sylogizm prawniczy, analogia, model argumentacyjny, „balansowanie” przeciwstawnych zasad, model naturalny; rodzaje uzasadnień sądowych; ideologie stosowania prawa.
Stosowanie prawa oznacza przypisywanie danemu stanowi faktycznemu skutków prawnych na podstawie obowiązującego prawa. Przy tym najczęściej o stosowaniu prawa mówi się w odniesieniu do stosowania prawa w sposób autorytatywny, czyli wydawania w sprawach indywidualnych wyroków sądowych lub decyzji administracyjnych (urzędowych/urzędniczych). Stosowane może być zarówno prawo zawarte w aktach prawa stanowionego, jak i w umowach, zwyczajach prawnych lub precedensach sądowych. Można też przyjąć, że na skutek stosowania prawa powstają – z norm generalno-abstrakcyjnych (ogólnych), o ile zakłada/przyjmuje się ich istnienie w prawie – normy indywidualno-konkretne (jednostkowe).
Zależnie od podmiotu, który stosuje prawo, stosowanie prawa dzieli się na sądowe i pozasądowe. Efektem pierwszego są wyroki sądowe i postanowienia sądowe (które łącznie określa się w Polsce mianem orzeczeń sądowych). Rezultatem drugiego są przede wszystkim decyzje administracyjne (urzędowe/urzędnicze) i mandaty. Sądowo stosują prawo sądy, a więc organy niezależne od innych organów, których członkowie mają być bezstronni i neutralni, w sensie niemający zwłaszcza osobistego interesu w tym, jak zostanie w danej sprawie zastosowane prawo (jaki będzie wynik tej sprawy), i niezawiśli, w sensie wolni od jakichkolwiek nacisków zewnętrznych. Pozasądowo prawo stosują zwłaszcza organy administracji publicznej, jakie mogą pozostawać w zależności organizacyjnej od innych tego typu organów. Przy tym dokładnie robią to osoby sprawujące funkcje tych organów lub działający z ich upoważnienia pracownicy (urzędnicy) zatrudnieni w urzędach obsługujących te organy1, którzy podlegają zwierzchnictwu służbowemu swoich przełożonych. Choć też osoby te/pracownicy ci nie mogą być osobiście zainteresowani sposobem, w jaki prawo zostanie zastosowane, interes organów, w imieniu których działają, może mieć związek z tym sposobem. Poza tym pozasądowo prawo stosuje Policja, Straż Gminna (Miejska) i inne organy (ich funkcjonariusze), które nakładają mandaty w postępowaniu mandatowym2. Takie pozasądowe stosowanie prawa można przy tym określić odpowiednio jako administracyjne (ew. kierownicze) i mandatowe (ew. karnoadministracyjne) stosowanie prawa. Stosować prawo pozasądowo w sposób autorytatywny mogą też
organy quasi-sądowe, zwłaszcza w postaci tzw. sądów (komisji) dyscyplinarnych lub koleżeńskich.
Prawo – choć nieautorytatywnie – stosują również inne podmioty niż sędziowie i urzędnicy i osoby im podobne wydające wyroki i decyzje w sprawach indywidualnych. Tak radcowie prawni i adwokaci, doradcy podatkowi czy rzecznicy patentowi stosują prawo podczas udzielania porad prawnych i opracowywania tzw. opinii i memorandów prawnych w poszczególnych przypadkach. Podobnie dydaktycy mogą na przykładzie jakichś – rzeczywistych lub hipotetycznych – stanów faktycznych (ich mniej lub bardziej ogólnych opisów), podając ich konsekwencje prawne, pokazywać uczniom i studentom, jak wygląda prawo. Także sami adresaci prawa, chcąc określić sobie swoją sytuację prawną, zmuszeni są przypisywać skutki prawne sytuacjom/konfiguracjom, w jakich się obecnie znajdują lub w jakich potencjalnie mogą się znaleźć.
Od stosowania prawa należy odróżniać jednak takie pojęcia jak: a) stosowanie się do prawa, czyli przestrzeganie obowiązków i nakazów, jakie prawo nakłada na swoich adresatów; b) wykonywanie czy korzystanie (czynienie użytku) z prawa, a więc realizowanie tego, na co prawo komuś pozwala lub do czego kogoś uprawnia, w tym poprzez przyznanie mu jakiejś kompetencji lub upoważnienia; c) egzekwowanie prawa, tj. żądanie od innych lub wymuszanie na nich, by zachowywali się zgodnie z prawem (przestrzegali go). Jest tak pomimo tego, iż dla prawidłowego zastosowania się do prawa, korzystania z niego i egzekwowania go może być konieczne przypisanie występującym w życiu stanom faktycznym skutków prawnych, jakie mają one posiadać według prawa, a więc zastosowanie prawa. Na pograniczu stosowania prawa znajduje się natomiast przypisywanie skutków prawnych takim stanom faktycznym przez podmioty prawa, które z mocy prawa mogą wpływać na sytuację prawną innych podmiotów prawa. Do takich podmiotów należy np. pracodawca, który na podstawie obowiązującego u niego regulaminu wynagradzania przyznaje któremuś ze swoich pracowników nagrodę, usługobiorca, który wypowiada umowę, ponieważ druga strona nie wykonuje jej w sposób należyty, albo Prezydent RP, który konkretnym osobom nadaje ordery i odznaczenia.
Stosowanie prawa zakłada, że przed jego poczynieniem prawo istnieje, ale jest ogólne tudzież niedookreślone i przez to wymaga „konkretyzacji”, „urzeczywistnienia”, „realizacji”, „ustalenia”, „dookreślenia”3.
Przy tym stosować prawo można drogą sylogizmu prawniczego (prawniczej dedukcji), analogii i modelu argumentacyjnego. Ponadto prawo może być też czasem stosowane za pośrednictwem rozumowania z zasad lub ich balansowania (ang. balancing countervailing principles). Ewentualnie w grę może wchodzić tu jeszcze tzw. model naturalny (ang. natural model).
Sylogizm prawniczy stanowi próbę zaimplementowania pojęć logiki formalnej na potrzeby rozumowania mającego miejsce w prawie. Składa się on z dwóch przesłanek, mniejszej i większej, oraz jednej konkluzji. Rolę przesłanki większej pełni norma prawna zbudowana na podstawie obowiązującego prawa (zazwyczaj generalno-abstrakcyjna). Przesłanką mniejszą jest stan faktyczny, jaki występuje w sprawie, w jakiej obowiązujące prawo ma zostać zastosowane, ewentualnie opis tego stanu (najlepiej jednozdaniowy). Konkluzją (wnioskiem) są zaś konsekwencje prawne, jakie należy na podstawie wspomnianej normy wiązać z tym stanem faktycznym.
Uzyskanie konkluzji (wniosku) w sylogizmie prawniczym poprzedzone jest dokonaniem tzw. subsumpcji, a więc podciągnięciem danego stanu faktycznego pod daną normę prawną (zakwalifikowaniem tego stanu jako należącego do kategorii wyznaczonej hipotezą takiej normy). Przy tym sama ta konkluzja (wniosek) przyjmuje tu postać normy jednostkowej (indywidualno-konkretnej). W przypadku gdy norma prawna, która stanowi przesłankę większą sylogizmu prawniczego, przewiduje jakiś luz w określaniu na jej podstawie skutków prawnych4, o konkluzji w sylogizmie prawniczym nie przesądza już jednak wtedy sam jego schemat, tylko jakieś inne kryteria/czynniki.
Problemem tak rozumianego sylogizmu prawniczego jest przede wszystkim to, że operacje na jego poszczególnych etapach są w znacznej mierze uznaniowe i ich rezultat zależny jest od ocen i wyborów poczynionych przez osobę stosującą prawo za jego pomocą. W efekcie sylogizm taki ma niewiele wspólnego – jeśli cokolwiek – z logiką formalną i sama tylko prawdziwość (ważność) jego przesłanek bynajmniej nie gwarantuje prawdziwości (ważności) stawianego za jego pomocą wniosku.
Stosowanie prawa drogą analogii przebiega nieco inaczej w zależności od tego, czy mamy do czynienia z prawem precedensowym czy z prawem stanowionym lub zwyczajowym.
Analogia w prawie precedensowym polega na ustaleniu tego, czy stan faktyczny, którego skutki prawne chcemy poznać, jest w wystarczającym (istotnym, relewantnym) stopniu podobny do stanu faktycznego, jaki miał miejsce w którejś ze spraw, w jakich wcześniej ustanowiono wiążący precedens. W razie odpowiedzi pozytywnej stanowi temu przypisuje się takie same lub podobne skutki prawne, jakie zostały orzeczone w odpowiedniej sprawie precedensowej. W razie odpowiedzi negatywnej uznaje się, że taki stan faktyczny nie jest unormowany żadnym precedensem i można mu przypisać skutki prawne w inny sposób niż opieranie się na prawie precedensowym. Przy tym taką metodę stosowania prawa precedensowego można nazywać modelem precedensu z analogii lub modelem precedensu ze szczegółowej analogii. Stosowanie natomiast za pośrednictwem rozumowania z analogii reguł precedensowych (rationes decidendi) – w razie przyjmowania nie modelu precedensu z analogii, ale modelu precedensu z precedensowych reguł (ang. the rule model) – odbywa się w taki sam sposób jak stosowanie drogą tego rozumowania prawa stanowionego lub zwyczajowego.
Analogia w prawie stanowionym lub zwyczajowym polega na ustaleniu tego, jakie stany faktyczne z pewnością podpadają pod daną normę prawną (regułę, przepis prawa), a następnie porównaniu tych stanów ze stanem faktycznym, którego skutki prawne chcemy poznać. Jeśli zachodzi tu wystarczające (istotne, relewantne) podobieństwo, temu ostatniemu stanowi przypisuje się takie skutki prawne, jakie posiadają porównywane z nim stany faktyczne i jakie przepisuje wspomniana norma prawna (reguła, przepis prawa). Jeśli zaś brak jest takiego podobieństwa, to nie przesądza się o konsekwencjach prawnych tego stanu na podstawie tej normy (reguły, przepisu prawa).
Szczególnym przypadkiem stosowania prawa stanowionego drogą analogii jest przypisanie stanowi faktycznemu, jaki podpada pod jedną normę prawną (regułę, przepis prawa), skutków prawnych, jakie przewiduje inna norma prawna (reguła przepis, prawa), której zakres zastosowania nie obejmuje tego stanu. Przy tym tym, co uzasadnia postąpienie w ten sposób, jest tu to, że do stanu faktycznego, którego skutki prawne mają być określone, bardziej podobne są stany faktyczne, jakie zazwyczaj normowane są normą (regułą, przepisem), której zakres zastosowania nie obejmuje tego stanu, niż stany faktyczne, jakie zazwyczaj normowane są normą (regułą, przepisem), pod którą ten stan podpada.
Najbardziej zagadkowe i niejasne w analogii jest to, co decyduje o tym, że coś jest do czegoś wystarczająco (istotnie, relewantnie) podobne. Między każdymi dowolnie wybranymi stanami faktycznymi istnieje bowiem nieskończona liczba podobieństw i różnic, stąd ustalenie, które z tych podobieństw są istotne, a które nie, i które mają, a które nie mają przesądzać o wystąpieniu wystarczającego (istotnego, relewantnego) podobieństwa, pozostaje operacją dość enigmatyczną. W celu jej wyjaśnienia można próbować odwoływać się do intuicji, zwłaszcza osoby posiadającej duże doświadczenie i sporą wiedzę prawniczą, celu, jakiemu służył stosowany drogą analogii precedens lub norma prawna (reguła, przepis prawny) tudzież – jak proponuje na przykład Zenon Bańkowski – uwarunkowanej tradycją prawną wyobraźni5. Jakąś rolę może odgrywać tu też podobieństwo, jakie bierze się z tożsamości właściwości (cech), przedmiotów oraz podmiotów i relacji między nimi oraz związków przyczynowych, jakie charakteryzują porównywane stany faktyczne tudzież podpadania przez takie elementy tych stanów pod te same pojęcia, jakie znalazły swój wyraz w kulturze i języku lub jakie są naturalne, w sensie immanentnie tkwiące w przyrodzie (porządku świata), niezależnie od siatki pojęciowej, jaką stosują ludzie.
W argumentacyjnym modelu stosowania prawa o tym, jakie skutki prawne zostaną przypisane danemu stanowi faktycznemu na podstawie prawa (czy to w postaci precedensów sądowych, przepisów prawnych, norm prawnych czy czegoś innego), decyduje nie dedukcja oraz istotne podobieństwo, ale wynik ważenia dopuszczalnych w dyskursie prawnym argumentów. Argumenty te mogą być przy tym różnorakie, tzn. mogą one odwoływać się np. do: a) języka, w jakim dana norma/przepis/precedens/zwyczaj jest wyrażona(y); b) celu (tzw. ratio legis) danej regulacji prawnej; c) skutków prawnych, jakie wiąże się z przypadkami podobnymi i odmiennymi; d) przykładów paradygmatycznych, w jakich wiadomo, że dana norma (przepis, precedens, zazwyczaj) jest stosowana i/lub nie jest stosowana; e) jakichś utartych reguł tudzież maksym (jak np. paremie łacińskie – zob. Rozdział XXVII); f) ogólnych zasad prawa i wartości przez nie aprobowanych i nieaprobowanych; g) aktualnych kierunków polityki państwowej; h) tego, co uchodzi za słuszne i rozsądne lub uzasadnione w świetle stanu wiedzy empirycznej tudzież wiedzy z zakresu ekonomii, socjologii, psychologii i im podobnych; i) oczekiwań po stronie społeczeństwa lub jego poszczególnych członków/ich grup. W argumentacyjnym modelu prawa – tak jak w przypadku sylogizmu prawniczego i analogii – chodzi o przypisanie danemu stanowi faktycznemu skutków prawnych w zgodzie z obowiązującym prawem, prawo to jest traktowane tu jednak jako coś o wiele bardziej złożonego niż w przypadku tworu mającego się składać z samych tylko norm prawnych lub precedensów sądowych, jakie nadają się do „mechanicznego” stosowania.
Podczas „balansowania” („ważenia”) zasad bierze się pod uwagę dwie lub więcej przeciwstawnych zasad, jakie obejmują swoim zakresem zastosowania stan faktyczny, którego konsekwencje prawne mają zostać określone. Przy tym przez zasady rozumie się tu bardzo „pojemne” normy prawne, które są nastawione na realizację ogólnych celów („polityk”) lub na ochronę ogólnych wartości – jak np. zasada ochrony środowiska, zasada ochrony własności prywatnej, zasada swobodnego przemieszczania się, zasada wolności gospodarczej. W wyniku zbalansowania przeciwstawnych zasad można przyznać jednej z takich zasad pierwszeństwo lub w jakiś sposób je pogodzić, nie realizując wtedy żadnej z nich w stopniu maksymalnie możliwym.
W przypadku konieczności zbalansowania zasady ochrony środowiska i zasady ochrony prywatnej własności w sytuacji, w której ktoś chce się pozbyć urzędującego pod ziemią kreta na jego prywatnej posesji, można więc: a) przyznać pierwszeństwo zasadzie ochrony środowiska i zakazać temu komuś jakiegokolwiek oddziaływania na tego kreta; b) przyznać pierwszeństwo zasadzie ochrony prywatnej własności i pozwolić temu komuś zrobić z tym kretem, co chce, w tym zabić go; c) pogodzić zasadę ochrony środowiska z zasadą ochrony prywatnej własności w ten sposób, że zezwoli się temu komuś na złapanie tego kreta w pułapkę i przeniesienie go do lasu lub przepędzenie go w sposób, jaki nie zagrozi jego życiu i zdrowiu.
W razie gdy jakaś zasada nie ma przeciwstawnej sobie zasady, jaka by oprócz niej mogła znaleźć zastosowanie w danym stanie faktycznym, przypisanie temu stanowi skutków prawnych może się odbyć na podstawie samej tylko tej zasady. Przy tym zasada ta może w tym stanie zostać wtedy zastosowana zarówno w stopniu, jaki zakłada jej pełną realizację, jak i w stopniu, jaki zakłada jedynie częściowe jej zrealizowanie. O tym zaś, jaki ma być stopień realizacji danej zasady w konkretnym przypadku – podobnie jak i o tym, której z przeciwstawnych zasad przyznać pierwszeństwo lub jak takie zasady pogodzić – mogą przesądzać, jak się wydaje, czynniki różnego rodzaju, w tym intuicja lub jakaś hierarchia celów („polityk”) i wartości, jaka jest zrelatywizowana do danego systemu prawa lub jest ważna absolutnie (tj. zawsze i wszędzie).
Naturalny model stosowania prawa jest podobny do argumentacyjnego modelu stosowania prawa, z tą jednak różnicą, iż argumenty (czynniki), jakie można podnieść (na jakie można wskazać) na rzecz przypisania danemu stanowi faktycznemu takich, a nie innych skutków prawnych, są w nim traktowane bardziej jako informacje, jakie mogą się przyczynić do podjęcia optymalnej decyzji przez osobę stosującą prawo, aniżeli coś, co ma w jakiś sposób wiązać taką osobę. Rozważenie ich ma tu bowiem prowadzić do otrzymania najlepszego lub, jak kto woli, moralnie uzasadnionego (słusznego, sprawiedliwego) tudzież rozsądnego rezultatu, jaki niekoniecznie dałoby się osiągnąć, będąc skrępowanym jakimiś analogiami, argumentami, regułami lub zasadami.
Sylogizm prawniczy – kojarząc się głównie z pozytywizmem i normatywizmem prawniczym – stanowi metodę stosowania prawa typową dla państw z systemem prawnym typu civil law. Stosowanie prawa drogą analogii dotyczy głównie państw z systemem prawnym typu common law, w szczególności Stanów Zjednoczonych. Argumentacyjny model stosowania prawa występuje zarówno w krajach z rodziny civil law, jak i common law. Przy tym jest on charakterystyczny dla sądów najwyższej instancji (Sądów Najwyższych, Naczelnych Sądów Administracyjnych i Trybunałów (Sądów) Konstytucyjnych), a także dla spraw trudnych, które nie są w jednoznaczny sposób uregulowane prawem stanowionym, zwyczajowym lub precedensowym, czyli tzw. w nauce prawa hard case-ów. Balansowanie zasad jest możliwe tylko w tych obszarach prawa, w których są obecne zasady prawne, czyli przede wszystkim w prawie konstytucyjnym. Z kolei model naturalny może zaznaczyć swoją obecność zwłaszcza w razie stosowania prawa w stanach faktycznych całkowicie lub niemalże całkowicie nieunormowanych ani prawem stanowionym, ani prawem precedensowym, ani prawem zwyczajowym6 tudzież w przypadkach, w jakich – w tym z racji zamierzonej ogólności postanowień prawa stanowionego – organom stosującym prawo został pozostawiony spory luz decyzyjny.
Poszczególne sposoby (modele) stosowania prawa korespondują również z różnymi sposobami uzasadnienia wyroków sądowych i decyzji administracyjnych (urzędowych/urzędniczych), które można by też zwać odpowiednio sądowymi i administracyjnymi (urzędowymi/urzędniczymi) decyzjami stosowania prawa. Tak model sylogistyczny odpowiada sylogistycznemu (dedukcyjnemu, subsumpcyjnemu) sposobowi uzasadniania takich decyzji. Model naturalny, model argumentacyjny, model z balansowania zasad i model z analogii przyczynia się natomiast do dyskursywnego sposobu uzasadniania takich decyzji.
Przy tym uzasadnienie wyroku sądowego lub decyzji administracyjnej (urzędowej/urzędniczej), mocą których zastosowano prawo, spełnia zasadniczo trzy funkcje. Po pierwsze ułatwia ono krytykę lub zaskarżanie takiego wyroku/decyzji do organu wyższej instancji – na skutek ujawnienia powodów ich wydania i toku przeprowadzonego rozumowania można podjąć się próby podważenia zasadności tych powodów/tego toku. Po drugie jego celem jest przekonanie stron postępowania, a zwłaszcza strony przegrywającej, i opinii publicznej oraz ewentualnie organu wyższej instancji, że wydany wyrok/decyzja nie są arbitralne, lecz mają umocowanie w prawie. Po trzecie gdy jest lub stanie się publicznie znane, oddziaływuje ono na podmioty, które znajdują się w podobnej sytuacji co strony postępowania, zachęcając te podmioty do dobrowolnego zastosowania się do prawa, a w razie gdy to nie następuje, zachęca podmiot stanowiący odpowiednik strony wygrywającej do wstąpienia na drogę sądową.
W samym uzasadnieniu decyzji sądowego i administracyjnego (urzędowego/urzędniczego) stosowania prawa wyróżnia się takie części składowe jak: a) część historyczna, która referuje to, co wydarzyło się w postępowaniu, jakie poprzedzało wydanie takiej decyzji, zwłaszcza jakie argumenty i żądania wysuwały strony i ich pełnomocnicy procesowi; b) część faktyczna, na jaką składa się opis stanu faktycznego, jaki został uznany za mający miejsce w zawisłej sprawie, wraz z podaniem przeprowadzonych dowodów i wyników ich oceny; c) część prawna, zawierająca wskazanie i wyjaśnienie prawa, które znalazło zastosowanie w zawisłej sprawie i na podstawie którego sprawa ta została w taki, a nie inny sposób rozstrzygnięta. W przypadku też wieloosobowych składów orzekających możemy mieć do czynienia z uzasadnieniem wspólnym dla wszystkich ich członków, uzasadnieniem wspólnym dla większości z nich, uzasadnieniem wspólnym dla mniejszości z nich, uzasadnieniem lub uzasadnieniami indywidualnymi, jakie są zbieżne co do wyniku, jaki ma uzasadnienie większościowe lub mniejszościowe, ale różnią się w prowadzącej do tego wyniku argumentacji, i uzasadnieniem lub uzasadnieniami, jakich wynik nie pokrywa się z wynikiem uzasadnienia większościowego lub mniejszościowego (tzw. zdanie/zdania odrębne – łac. votum separatum).
Sposób, w jaki prawo ma być stosowane, dotyka też problemu tzw. ideologii stosowania prawa. Zgodnie z ideologią związanej decyzji stosowania prawa wyroki sądowe i decyzje administracyjne (urzędowe/urzędnicze) wynikają „logicznie” z prawa, w efekcie czego organy stosujące prawo są prawem związane, a samo prawo jest pewne i przewidywalne. Przy tym stosowanie prawa jest tutaj ujmowane w kategoriach mechaniczności (algorytmiczności). Wedle natomiast ideologii swobodnej decyzji stosowania prawa organy stosujące prawo dysponują pewną swobodą (dyskrecją, uznaniem, „luzem decyzyjnym”), przez co nie samo prawo, ale również wartości, oceny, cele, poglądy i preferencje, jakie przejawiają lub wybiorą członkowie takich organów, mają wpływ na to, jakie wyroki i decyzje administracyjne (urzędowe/urzędnicze) zapadają w konkretnych sprawach. Z kolei podług ideologii racjonalnej decyzji stosowania prawa powinno się w granicach, na jakie zezwala na to prawo, dążyć do wydawania wyroków sądowych i decyzji administracyjnych (urzędowych/urzędniczych), jakie będą rozsądne (słuszne, celowe). Ideologia decyzji związanej jest bliska zwłaszcza pozytywizmowi prawniczemu i normatywizmowi prawniczemu, a także prawu natury, ideologia decyzji swobodnej szkole wolnego prawa (orzecznictwa), ideologia zaś decyzji racjonalnej amerykańskiemu realizmowi prawnemu i pragmatyzmowi prawniczemu oraz argumentacyjnym teoriom prawa.
Literatura:
1 Zob. 268a Kodeksu postępowania administracyjnego.
2 Zob. art. 95-102a Kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia.
3 W wyniku stosowania prawa uzyskuje się też pewność w zakresie tego, jakie jest prawo w danym (konkretnym) przypadku.
4 Taka jest np. norma zakazująca zabójstwa pod rygorem kary pozbawienia wolności na czas nie krótszy niż lat 8, kary 25 lat pozbawienia wolności albo kary dożywotniego pozbawienia wolności.
5 Zob. Z. Bankowski, Analogical Reasoning and Legal Institutions, [w:] Legal Knowledge and Analogy. Fragments of Legal Epistemology, Hermeneutics and Linguistics, red. P. Nerhot, Dordrecht 1991, s. 207-214.
6 W nich też często prawo może zostać zastosowane na skutek odległej (dalszej) analogii lub drogą rozumowania z zasad lub ich balansowania (ważenia).