Rodzaje środków dowodowych; dowody osobowe, dowody rzeczowe i dowody z dokumentów; dowody bezpośrednie i dowody pośrednie; dowody pierwotne i dowody pochodne (prima facie i poszlakowe); zasada (teoria) swobodnej oceny dowodów i zasada (teoria) legalnej oceny dowodów; ciężar dowodowy; domniemania; prekluzja dowodowa; notoria powszechne i notoria urzędowe; fakty przyznane i przemilczane; przyznanie się oskarżonego do popełnienia zarzucanego mu czynu; odmowa przedstawienia dowodu lub stawianie przeszkód w jego przeprowadzeniu; obowiązek zbierania i poszukiwania materiału dowodowego; ciężar argumentacji.
Do podstawowych rodzajów dowodów (środków dowodowych), z jakimi spotykamy się w prawie, należą: a) wyjaśnienia strony (oskarżonego, obwinionego); b) oświadczenie strony złożone pod rygorem odpowiedzialności karnej za zeznanie nieprawdy lub zatajenie prawdy; c) zeznanie strony przesłuchanej pod rygorem odpowiedzialności karnej za złożenie fałszywych zeznań; d) zeznania świadków – jakie mogą być połączone z ich konfrontacją – w tym incognito (anonimowych), a więc takich, których imienia i nazwiska nie ujawnia się drugiej stronie postępowania i osobom postronnym, oraz koronnych, czyli takich, którzy zgodzili się zeznawać w zamian za złagodzenie lub darowanie kary za własne przestępstwa i ewentualną ochronę państwa przed zemstą osób, przeciwko którym skierowane są składane zeznania;
e) oględziny danego miejsca lub rzeczy; f) okazanie osoby lub rzeczy; g) przeszukanie (protokół z niego); h) opinie biegłych (rzeczoznawców, grafologów, językoznawców, psychiatrów, tłumaczy itp.); i) wywiad środowiskowy; j) dokumenty prywatne i urzędowe, w tym księgi rachunkowe i podatkowe, akty notarialne i wydane przez odpowiednie urzędy zaświadczenia; k) informacje zapisane na nośnikach papierowych i elektronicznych (listy, notatki, faksy, e-maile, sms-y, mms-y, pliki audio i wideo, fotografie itp.). Ponadto w prawie przeprowadza się też czasem bardziej zaawansowane dowody, takie jak: sekcja i ekshumacja zwłok, eksperyment procesowy, przesłuchanie z użyciem wykrywacza kłamstw (tzw. wariografu)1; badanie grupy krwi, badanie DNA, badanie daktyloskopijne (z odcisków palców, linii papilarnych), badanie z wymazu śluzówki policzków, włosów, śliny, próby pisma, zapachu, głosu itp. Katalog środków dowodowych, z jakich wolno skorzystać w postępowaniu sądowym lub administracyjnym, nie jest też w Polsce zamknięty, co oznacza, iż co do zasady możliwe są również inne jeszcze dowody niż dotychczas wymienione, jakie są technicznie wykonalne i jakie mogą wskazywać na prawdziwość lub nieprawdziwość faktów, jakie mają znaczenie w danej sprawie. Przy tym dowody, które dotyczą osób, nazywane są dowodami osobowymi, dowody, które dotyczą rzeczy, dowodami rzeczowymi, a dowody, które dotyczą dokumentów, dowodami z dokumentów.
Niektóre dowody bezpośrednio wskazują na okoliczność, jaka ma zostać udowodniona, a inne jedynie pośrednio, tj. po założeniu prawdziwości jakichś innych twierdzeń (uwzględnienie dopiero których spowoduje, że okoliczność, której dotyczy dany dowód, jest prawdziwa). Do tych drugich należą w szczególności tzw. dowody prima facie (oparte na związkach przyczynowych, które na pierwszy rzut oka wydają się zasadne) i dowody poszlakowe (udowadniające okoliczności poboczne, które wzięte razem czynią okoliczność główną bardziej prawdopodobną). Przy tym dowód wskazujący na nieprawdziwość innego dowodu (wniosku, do którego on prowadzi) nazywa się dowodem przeciwnym. Ponadto dowody mogą być zarówno dowodami z pierwszej ręki (tzw. dowody pierwotne), jak i dowodami z drugiej ręki (tzw. dowody pochodne). Przykładem tych drugich jest tzw. świadek ze słyszenia (taki, który dowiedział się o czymś z relacji kogoś innego) albo dowody z nieautoryzowanych kopii jakiegoś dokumentu lub wzmianek na piśmie stwierdzających jego istnienie, fragment lub ogólną treść. Choć zasadą jest, że jako dowód w postępowaniu sądowym i administracyjnym należy dopuścić wszystko, co dotyczy faktów mających (istotne) znaczenie dla rozstrzygnięcia danej sprawy, czasem możliwość skorzystania z jakiegoś dowodu jest z mocy prawa wyłączona2. Nie zawsze wolno też powołać się na dowód, który na ogół jest dopuszczalny3. Czasem przewidziane są również różne ograniczenia dla sposobu/warunków, w jakich dany dowód może być przeprowadzany4.
Co przy tym szczególnie ważne, poszczególne dowody po ich przeprowadzeniu (przedstawieniu) w postępowaniu sądowym są ostatecznie oceniane przez orzekającego sędziego lub sędziów – albo członków ławy przysięgłych, jeśli występuje ona w danym postępowaniu – pod kątem ich wiarygodności (wartości dowodowej). Osoby te nie są jednak najczęściej związane jakimikolwiek ścisłymi regułami i mogą się kierować tym, do czego dojdą na podstawie swoich własnych spostrzeżeń i przemyśleń5. Takie rozwiązanie, które nazywa się zasadą (teorią) swobodnej oceny dowodów, ma być też osiągnięciem na tle ewolucyjnym. Dawniej obowiązywała bowiem zasada (teoria) tzw. legalnej (związanej, formalnej) oceny dowodów, która ograniczała możliwości sądu w zakresie tego, co może on uznać, a czego nie może on uznać za udowodnione. Na przykład do przyjęcia danej okoliczności za udowodnioną potrzebne były wskazujące na jej prawdziwość zeznania co najmniej dwóch świadków (tj. w myśl zasady testis unus, testis nullus: jeden świadek, [to] żaden świadek) albo zeznania szlachcica były więcej warte aniżeli zeznania chłopa (czterokrotnie) lub mieszczanina (dwukrotnie).
Pewnym wyłomem od zasady swobodnej oceny dowodów są obecnie reguły, jakie każą przypisywać pewną wartość dowodom z dokumentów6 lub zakazują przeprowadzania przeciw nim innych dowodów7, oraz reguły, jakie nakazują rozstrzygać wątpliwości dowodowe (łac. non liquet) na rzecz którejś ze stron. Przy tym w postępowaniu karnym taką stroną – zgodnie z zasadą in dubio pro reo8 i zasadą domniemania niewinności9 – jest oskarżony, a w niesądowym postępowaniu administracyjnym co do zasady jednostka (obywatel)10. Ponadto prawo może wprowadzać tzw. domniemania dowodowe, którymi orzekający w danej sprawie sędzia lub sędziowie są związani. Zazwyczaj przyjmuje się też, że swobodna ocena dowodów nie może być sprzeczna z zasadami logiki (prawidłowego rozumowania) oraz wskazaniami doświadczenia życiowego i stanem wiedzy empirycznej. Przy tym, jak się na ogół wskazuje, w przypadku swobodnej oceny dowodów celem jest dojście do tzw. prawdy materialnej (obiektywnej)11, a więc tego, jak było naprawdę, w przypadku zaś legalnej oceny dowodów chodzić ma o ustalenie prawdy formalnej (subiektywnej, sądowej, procesowej), a więc tego, jakie wnioski co do kształtu stanu faktycznego nakazują w świetle przeprowadzonych dowodów przyjąć obowiązujące reguły dowodowe, i to również wtedy, gdyby było to kosztem tego, co wydarzyło się w rzeczywistości.
Ciężar dowodu (łac. onus probandi) dotyczy kwestii tego, kto – w postępowaniu przed sądem lub innym organem stosującym prawo – ma udowodnić daną okoliczność (twierdzenie o jej występowaniu) pod rygorem przyjęcia jej za nieudowodnioną. W polskim prawie prywatnym obowiązuje zasada, zgodnie z którą – ilekroć przepisy tego prawa nie stanowią inaczej – ciężar dowodu danego faktu spoczywa na tym, kto się na ten fakt powołuje (chce wywodzić z niego [korzystne dla siebie] skutki prawne)12. Przy tym istnieją tu różne domniemania (łac. praesumptiones)13, które bądź odwracają ciężar dowodu – jak np. domniemanie dobrej wiary14, domniemanie winy przy niewykonaniu lub nienależytym wykonaniu zobowiązania umownego15, domniemanie bezprawności cudzego działania, jakie zagraża czyjemuś dobru osobistemu16 czy domniemanie spełnienia wcześniej wymagalnych świadczeń okresowych w razie wystawienia pokwitowania spełnienia jakiegoś później wymagalnego od nich świadczenia okresowego17 – bądź powodują, że udowodnienie jednego faktu przesądza o uznaniu innego faktu za udowodniony bez przeprowadzania jego dowodu18. Są one często wzruszalne w znaczeniu, iż możliwe jest obalenie wniosku, do jakiego prowadzą, na skutek przeprowadzenia tzw. dowodu przeciwieństwa19. Ponadto w polskim prawie prywatnym za udowodnione mogą zostać również uznane okoliczności, które choć same nie zostały udowodnione, stanowią prawdopodobne następstwa okoliczności, jakie zostały udowodnione – tj. na podstawie tzw. tutaj domniemań faktycznych, a nie prawnych (łac. praesumptiones hominis)20. Dla polskiej procedury cywilnej charakterystyczna jest też tzw. prekluzja dowodowa, która powoduje, że zwlekanie ze zgłoszeniem (przeprowadzeniem) danego dowodu może skutkować tym, że dowód ten zostanie pominięty (nie zostanie wzięty pod uwagę)21. W polskim prawie karnym ciężar dowodu w zakresie popełnienia przez kogoś czynu zabronionego i innych okoliczności, od których zależne jest poniesienie odpowiedzialności karnej, spoczywa na oskarżycielu22. Niekiedy jednak – jak w przypadku przestępstwa zniesławienia23 – udowodnienie okoliczności wyłączającej bezprawność czynu zabronionego należy do oskarżonego. Ponadto jeśli ktoś się tu broni, powołując się na jakieś fakty (np. mające dać mu alibi), to jeżeli chce, żeby zostały one uznane za prawdziwe, będzie musiał najczęściej sam je udowodnić. W polskim prawie administracyjnym i podatkowym ciężarem dowodu obarczony jest co do zasady ten, kto się na dany fakt powołuje (wywodzi z niego jakieś skutki prawne). W niesądowym postępowaniu administracyjnym i postępowaniu podatkowym wszczętym z urzędu tym kimś jest na ogół organ administracji publicznej i organ podatkowy. W razie zaś wszczynania takich postępowań na wniosek jednostki (obywatela) prawo często określa, prawdziwość jakich okoliczności ma ona (on) wykazać, by uzyskać pożądaną przez siebie treść decyzji administracyjnej/podatkowej.
Nie wszystkie okoliczności wymagają udowodnienia. Należą do nich zwłaszcza fakty powszechnie znane (tzw. notoria powszechne)24 oraz fakty, jakie są wiadome sądowi lub organowi administracji publicznej albo organowi podatkowemu z urzędu, tj. głównie z powodu spraw, jakie rozpoznał on wcześniej lub jakie aktualnie rozpoznaje, oraz tego, co znajduje się w aktach takich spraw (tzw. notoria urzędowe)25. W przypadku tych drugich sąd/organ musi jednak zwrócić na nie uwagę stronom (stronie, jak jest tylko jedna)26. Ponadto dowodu mogą nie wymagać okoliczności, jakie zostały wyraźnie przez drugą stronę przyznane27 lub ewentualnie jakie zostały przez tę stronę, mimo iż wiedziała ona (lub powinna wiedzieć) o ich istotności dla sprawy, przemilczane (pozostawione bez odpowiedzi/komentarza, zwłaszcza zaprzeczających ich prawdziwości)28. Za udowodniony lub nie może zostać uznany też fakt, co do którego druga strona odmówiła przedstawienia dotyczącego go dowodu lub stawiała przeszkody w przeprowadzeniu takiego dowodu, jakie zostało nakazane przez sąd – tj. uznanie takie następuje wtedy na niekorzyść tej strony29. Do przyznania się oskarżonego do popełnienia zarzucanego mu czynu, które onegdaj uchodziło za królową dowodów (zgodnie z paremią: confessio est regina probationum), podchodzi się jednak ze szczególną ostrożnością – np. ażeby upewnić się, czy osoba oskarżona nie chce przypadkiem chronić innej osoby jej bliskiej, która jest rzeczywistym sprawcą czynu, o jakiego popełnienie ją oskarżono, nie jest zastraszana przez takiego sprawcę lub tego, kto przygotował/wniósł akt oskarżenia lub prowadził postępowanie, jakie poprzedzało przygotowanie/wniesienie tego aktu30. Pewne fakty (wiedza o nich) mogą być też wyjęte spod możliwości przeprowadzenia co do nich dowodu31.
Problematyki tego, kto ma udowodnić dany fakt pod rygorem uznania go za nieudowodniony (ciężar dowodu), nie należy utożsamiać z prawnym obowiązkiem poszukiwania i przedstawiania materiału dowodowego. W niektórych bowiem przypadkach do dostarczania dowodów może być zobligowany lub uprawniony sąd32, który – z oczywistych względów – nie może ponieść negatywnych konsekwencji nieudowodnienia jakiegoś faktu. Ponadto obowiązek gromadzenia dowodów niezależnie od rozkładu ciężaru dowodu co do zasady spoczywa na organach administracji publicznej i organach podatkowych33. Przy tym jego niedopełnienie poza tym, że stanowi podstawę dla uchylenia tak wydanej decyzji administracyjnej lub podatkowej, może rodzić po stronie pracowników tych organów odpowiedzialność porządkową i dyscyplinarną34. Do zbierania dowodów zarówno na niekorzyść, jak i korzyść podejrzanego (oskarżonego) zobowiązany jest też organ prowadzący postępowanie przygotowawcze (śledztwo lub dochodzenie) i wnoszący akt oskarżenia w postępowaniu karnym (najczęściej prokurator, Policja, finansowy organ postępowania przygotowawczego)35 i w postępowaniu w sprawach o przestępstwa skarbowe i wykroczenia skarbowe36, a do zbierania dowodów zarówno na niekorzyść, jak i korzyść osoby podejrzanej o popełnienie wykroczenia (obwinionego) organ prowadzący czynności wyjaśniające i wnoszący wniosek o ukaranie w postępowaniu w sprawach o wykroczenia (Policja i inne upoważnione organy)37. Procesy, w jakich sędzia nie angażuje się w poszukiwanie dowodów, a jedynie zdaje się w tym względzie na strony, określa się mianem tzw. procesów kontradyktoryjnych, a procesy, w których sędzia jest zaangażowany w poszukiwanie dowodów, tzw. procesów niekontradyktoryjnych. Na oznaczenie zaś postępowania sądowego wszczynanego na wniosek uprawnionego podmiotu innego niż sędzia, który ma brać udział w wydawaniu w jego ramach wyroku, używa się nazwy proces skargowy, a na oznaczenie postępowania sądowego, które inicjuje osoba będąca sędzią, która następnie skupia w sobie w tym postępowaniu rolę oskarżyciela (powoda) i wydającego wyrok, nazwy proces inkwizycyjny38. Niekontradyktoryjny (inkwizycyjny) charakter ma z reguły postępowanie przed organem administracji publicznej i postępowanie mandatowe. Na zasadzie działania z urzędu (nie na czyjś wniosek), w tym pod względem gromadzenia materiału dowodowego, opiera się też postępowanie przygotowawcze (dochodzenie, śledztwo) prowadzone w przypadku podejrzenia popełnienia przestępstwa oraz przeprowadzanie czynności wyjaśniających w razie podejrzenia popełnienia wykroczenia.
Od ciężaru dowodu trzeba odróżniać ciężar argumentacji, a więc kwestię tego, kto ma dostarczać argumentów za takim, a nie innym rozstrzygnięciem zawisłej sprawy. Argumenty te mogą dotyczyć oceny (interpretacji) przeprowadzonych dowodów, wykładni prawa tudzież sposobu, w jaki prawo ma zostać w danym stanie faktycznym zastosowane. W świetle zasady: iura novit curia (sąd zna prawo z urzędu) i zasady: da mihi factum, dabo tibi ius (daj mi [sędziemu] fakt, a ja [sędzia] dam ci prawo) w zasadzie żadna ze stron postępowania sądowego nie jest w Polsce zobowiązana do przedstawiania takich argumentów i nie powinna ponosić negatywnych konsekwencji z powodu nieuczynienia tego. W praktyce jednak reguła wydaje się tu prosta, mianowicie, ten powinien podjąć się danej argumentacji zmierzającej do określonego wniosku, dla kogo wniosek ten jest korzystny. Sędzia może bowiem sam nie wymyślić akurat takiej argumentacji i w razie braku podania mu jej wydać wyrok, jakiego by nie wydał, gdyby miał uprzednią możliwość zaznajomienia się z nią. Przy tym wykazywać to, jakie jest prawo dla danego przypadku, musi w Polsce na ogół osobiście strona lub jej pełnomocnik procesowy. Dowód z opinii biegłego co do treści obowiązującego prawa jest bowiem w polskim porządku prawnym co do zasady niedopuszczalny. Może on dotyczyć – co najwyżej – jakiejś bardzo specjalistycznej dziedziny prawa, ewentualnie zawartości prawa obcego, jeśli znajdzie ono zastosowanie w sprawie rozpoznawanej przez sąd polski. Przedmiotem dowodu może być natomiast w Polsce treść zwyczajów, jakim prawo stanowione przyznało moc prawnie wiążącą. Nie wiadomo natomiast, czy może nim być zawartość zasad współżycia społecznego lub dobrych obyczajów, zasad dobrej praktyki morskiej i innych zasad (reguł, norm) tego rodzaju. Bardziej dopuszczalne wydaje się przeprowadzanie dowodów z opinii biegłych (np. psychologów) co do zwrotów szacunkowych (wartościujących, oceniających, ocennych) typu dobro dziecka w zakresie, w jakim dotyczą one konkretnej sytuacji (konkretnego stanu faktycznego).
Co też istotne, kwestie ciężaru dowodu i ciężaru argumentacji często się zazębiają i nie da się ich nieraz w praktyce wyraźnie oddzielić. Dowodzi się bowiem tego, że ktoś zawarł umowę, ale nie jakąś umowę, tylko umowę w rozumieniu prawa cywilnego, że ktoś wyrządził komuś innemu szkodę, ale nie jakąś szkodę, tylko szkodę, o jakiej mowa w art. 415 Kodeksu cywilnego, że ktoś naruszył cudze dobra osobiste, ale nie w jakimś tam dowolnym ich znaczeniu, ale w znaczeniu, w jakim dobra te występują w art. 23 Kodeksu cywilnego, że ktoś coś ukradł lub kogoś oszukał, ale nie w sensie potocznym, lecz w sensie popełnienia czynu zabronionego odpowiednio z art. 278 § 1 i art. 286 § 1 Kodeksu karnego. W takich przypadkach dowodzi się wystąpienia określonego faktu (zdarzenia, zachowania), ale od razu implikuje się, że ten fakt (zdarzenie, zachowanie) wywołuje jakieś określone skutki prawne.
Stąd też o ile oczywiste pozostaje to, że kupujący, gdy chce skorzystać z uprawnień przyznanych mu z tytułu rękojmi za wady rzeczy sprzedanej, musi udowodnić, że nabyta przez niego rzecz ma wadę prawną lub fizyczną, o tyle nie jest jasne, czy ma on jednocześnie udowodnić (wykazać), co konkretnie należy rozumieć pod pojęciem wady fizycznej. Czy wystarczy, że udowodni on, iż zakupiony przez niego telefon komórkowy mu upadł i się roztrzaskał, czy też musi jeszcze wykazać, że takiemu telefonowi komórkowemu nie powinno się nic stać, jak spadnie z półtorametrowej wysokości? Z jednej strony to, co jest wadą fizyczną, jest kwestią prawa, a nie faktu, a więc powinno być znane sądowi z urzędu. Z drugiej zaś strony rozsądek nakazuje, iż będąc kupującym i chcąc wygrać spór sądowy, w którym wada fizyczna ma polegać na braku posiadania przez rzecz danego rodzaju takiej właściwości jak odporność na upadki, należy za pojmowaniem w ten sposób wady fizycznej choć trochę poargumentować39. Paradoksalnie to samo dotyczy jednak i sprzedawcy, który by wygrać proces, powinien argumentować w przeciwnym kierunku, w efekcie też czego można powiedzieć, że ciężar dowodu i argumentacji nie tylko potrafi się splatać, ale de facto spoczywa na obu stronach postępowania, a nie tylko jednej z nich.
Literatura:
1 Zgodnie z art. 192a § 2 i 199a Kodeksu postępowania karnego do poddania podejrzanego (osoby, której postawiono zarzut popełnienia jakiegoś przestępstwa w postępowaniu przygotowawczym) i oskarżonego (osoby, wobec której wniesiono akt oskarżenia do sądu) badaniu wariografem potrzebna jest ich zgoda. Przy tym w stosunku do podejrzanego wariograf może być stosowany tylko w celu ograniczenia kręgu osób podejrzanych lub ustalenia wartości dowodowej ujawnionych śladów.
2 Zob. np. art. 168a Kodeksu postępowania karnego, zgodnie z którym „dowodu nie można uznać za niedopuszczalny wyłącznie na tej podstawie, że został uzyskany z naruszeniem przepisów postępowania lub za pomocą czynu zabronionego, o którym mowa w art. 1 § 1 Kodeksu karnego, chyba że dowód został uzyskany w związku z pełnieniem przez funkcjonariusza publicznego obowiązków służbowych, w wyniku: zabójstwa, umyślnego spowodowania uszczerbku na zdrowiu lub pozbawienia wolności”.
3 Na przykład według art. 259 Kodeksu postępowania cywilnego i art. 82 Kodeksu postępowania administracyjnego „świadkami nie mogą być: 1) osoby niezdolne do spostrzegania lub komunikowania swych spostrzeżeń; 2) wojskowi i urzędnicy niezwolnieni od zachowania w tajemnicy informacji niejawnych o klauzuli „zastrzeżone” lub „poufne” oraz osoby zobowiązane do zachowania tajemnicy Prokuratorii Generalnej Rzeczypospolitej Polskiej, jeżeli ich zeznanie miałoby być połączone z jej naruszeniem; 3) przedstawiciele ustawowi stron oraz osoby, które mogą być przesłuchane w charakterze strony jako organy osoby prawnej lub innej organizacji mającej zdolność sądową; 4) współuczestnicy jednolici”, „świadkami nie mogą być: 1) osoby niezdolne do spostrzegania lub komunikowania swych spostrzeżeń; 2) osoby obowiązane do zachowania w tajemnicy informacji niejawnych na okoliczności objęte tajemnicą, jeżeli nie zostały w trybie określonym obowiązującymi przepisami zwolnione od obowiązku zachowania tej tajemnicy; 3) duchowni co do faktów objętych tajemnicą spowiedzi”. W myśl zaś art. 74 § 1 Kodeksu cywilnego „zastrzeżenie formy pisemnej, dokumentowej albo elektronicznej bez rygoru nieważności ma ten skutek, że w razie niezachowania zastrzeżonej formy nie jest w sporze dopuszczalny dowód z zeznań świadków lub z przesłuchania stron na fakt dokonania czynności” – odnośnie do wyjątków od tej reguły zob. art. 74 § 1 zd. 2 i § 2-4 Kodeksu cywilnego.
4 Zgodnie z art. 171 § 4, 5, 6 i 7 Kodeksu postępowania karnego i art. 40 zd. 1 Konstytucji RP „nie wolno zadawać pytań sugerujących osobie przesłuchiwanej treść odpowiedzi”, „niedopuszczalne jest: 1) wpływanie na wypowiedzi osoby przesłuchiwanej za pomocą przymusu lub groźby bezprawnej; 2) stosowanie hipnozy albo środków chemicznych lub technicznych wpływających na procesy psychiczne osoby przesłuchiwanej albo mających na celu kontrolę nieświadomych reakcji jej organizmu w związku z przesłuchaniem”, „organ przesłuchujący uchyla pytania określone w § 4, jak również pytania nieistotne”, „wyjaśnienia, zeznania oraz oświadczenia złożone w warunkach wyłączających swobodę wypowiedzi lub uzyskane wbrew zakazom wymienionym w § 5 nie mogą stanowić dowodu”, „nikt nie może być poddany torturom ani okrutnemu, nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu i karaniu”.
5 Zob. np. art. 233 § 1 i 2 Kodeksu postępowania cywilnego oraz art. 7 Kodeksu postępowania karnego, według których „sąd ocenia wiarygodność i moc dowodów według własnego przekonania, na podstawie wszechstronnego rozważenia zebranego materiału”, „sąd oceni na tej samej podstawie, jakie znaczenie nadać odmowie przedstawienia przez stronę dowodu lub przeszkodom stawianym przez nią w jego przeprowadzeniu wbrew postanowieniu sądu”, „organy postępowania kształtują swe przekonanie na podstawie wszystkich przeprowadzonych dowodów, ocenianych swobodnie z uwzględnieniem zasad prawidłowego rozumowania oraz wskazań wiedzy i doświadczenia życiowego”. Podobny sens mają też, znajdujące zastosowanie w niesądowym postępowaniu administracyjnym i podatkowym, art. 80 Kodeksu postępowania administracyjnego i art. 191 Ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Ordynacja podatkowa (Dz.U. 1997 nr 137 poz. 926 z późn. zm.), w myśl których „organ administracji publicznej ocenia na podstawie całokształtu materiału dowodowego, czy dana okoliczność została udowodniona”, „organ podatkowy ocenia na podstawie całego zebranego materiału dowodowego, czy dana okoliczność została udowodniona”.
6 Według art. 244 § 1 i art. 245 Kodeksu postępowania cywilnego oraz art. 76 § 1 Kodeksu postępowania administracyjnego „dokumenty urzędowe, sporządzone w przepisanej formie przez powołane do tego organy władzy publicznej i inne organy państwowe w zakresie ich działania, stanowią dowód tego, co zostało w nich urzędowo zaświadczone”, „dokument prywatny sporządzony w formie pisemnej albo elektronicznej stanowi dowód tego, że osoba, która go podpisała, złożyła oświadczenie zawarte w dokumencie”, „dokumenty urzędowe sporządzone w przepisanej formie przez powołane do tego organy państwowe w ich zakresie działania stanowią dowód tego, co zostało w nich urzędowo stwierdzone”.
7 Zob. art. 247 Kodeksu postępowania cywilnego: „Dowód ze świadków lub z przesłuchania stron przeciwko osnowie lub ponad osnowę dokumentu obejmującego czynność prawną może być dopuszczony między uczestnikami tej czynności tylko w wypadkach, gdy nie doprowadzi to do obejścia przepisów o formie zastrzeżonej pod rygorem nieważności i gdy ze względu na szczególne okoliczności sprawy sąd uzna to za konieczne”.
8 Zob. art. 5 § 2 Kodeksu postępowania karnego: „Niedające się usunąć wątpliwości rozstrzyga się na korzyść oskarżonego”.
9 Zob. art. 5 § 1 Kodeksu postępowania karnego: „Oskarżonego uważa się za niewinnego, dopóki wina jego nie zostanie udowodniona i stwierdzona prawomocnym wyrokiem”. Artykuł 42 ust. 3 Konstytucji RP: „Każdego uważa się za niewinnego, dopóki jego wina nie zostanie stwierdzona prawomocnym wyrokiem sądu”.
10 W myśl art. 81a § 1 i 2 Kodeksu postępowania administracyjnego „jeżeli przedmiotem postępowania administracyjnego jest nałożenie na stronę obowiązku bądź ograniczenie lub odebranie stronie uprawnienia, a w tym zakresie pozostają niedające się usunąć wątpliwości co do stanu faktycznego, wątpliwości te są rozstrzygane na korzyść strony”, „przepisu § 1 nie stosuje się: 1) jeżeli w sprawie uczestniczą strony o spornych interesach lub wynik postępowania ma bezpośredni wpływ na interesy osób trzecich; 2) jeżeli przepisy odrębne wymagają od strony wykazania określonych faktów; 3) jeżeli wymaga tego ważny interes publiczny, w tym istotne interesy państwa, a w szczególności jego bezpieczeństwa, obronności lub porządku publicznego; 4) w sprawach osobowych funkcjonariuszy oraz żołnierzy zawodowych”.
11 Zob. art. 2 § 2 Kodeks postępowania karnego: „Podstawę wszelkich rozstrzygnięć powinny stanowić prawdziwe ustalenia faktyczne”.
12 Zgodnie z art. 6 Kodeksu cywilnego i art. 3, 126 § 3 pkt 3 i art. 232 zd. 1 Kodeksu postępowania cywilnego „ciężar udowodnienia faktu spoczywa na osobie, która z faktu tego wywodzi skutki prawne”, „strony i uczestnicy postępowania obowiązani są dokonywać czynności procesowych zgodnie z dobrymi obyczajami, dawać wyjaśnienia co do okoliczności sprawy zgodnie z prawdą i bez zatajania czegokolwiek oraz przedstawiać dowody”, „[każde pismo procesowe powinno zawierać:] osnowę wniosku lub oświadczenia oraz dowody na poparcie przytoczonych okoliczności”, „strony są obowiązane wskazywać dowody dla stwierdzenia faktów, z których wywodzą skutki prawne”.
13 Zob. art. 234 Kodeksu postępowania cywilnego: „Domniemania ustanowione przez prawo (domniemania prawne) wiążą sąd; mogą być jednak obalone, ilekroć ustawa tego nie wyłącza”.
14 Zob. art. 7 Kodeksu cywilnego: „Jeżeli ustawa [cywilnoprawna] uzależnia skutki prawne od dobrej lub złej wiary, domniemywa się istnienie dobrej wiary”.
15 Zob. art. 471 Kodeksu cywilnego: „Dłużnik obowiązany jest do naprawienia szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, chyba że niewykonanie lub nienależyte wykonanie jest następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi”.
16 Zob. art. 24 § 1 Kodeksu cywilnego: „Ten, czyje dobro osobiste zostaje zagrożone cudzym działaniem, może żądać zaniechania tego działania, chyba że nie jest ono bezprawne”.
17 Zob. art. 466 zd. 2 Kodeksu cywilnego: „Z pokwitowania świadczenia okresowego wynika domniemanie, że spełnione zostały również świadczenia okresowe wymagalne wcześniej”.
18 Zob. np. art. 32 Kodeksu cywilnego, wedle którego „jeżeli kilka osób utraciło życie podczas grożącego im wspólnie niebezpieczeństwa [tzw. komorienci], domniemywa się, że zmarły jednocześnie”.
19 Nie jest dopuszczalne obalenie w postępowaniu cywilnym przez osobę, która została skazana prawomocnym wyrokiem za popełnienie przestępstwa, domniemania prawdziwości zawartości opisu stanu faktycznego znajdującego się w tym wyroku i stwierdzonego w nim faktu popełnienia przez nią danego przestępstwa. Zob. art. 11 Kodeksu postępowania cywilnego: „Ustalenia wydanego w postępowaniu karnym prawomocnego wyroku skazującego co do popełnienia przestępstwa wiążą sąd w postępowaniu cywilnym. Jednakże osoba, która nie była oskarżona, może powoływać się w postępowaniu cywilnym na wszelkie okoliczności wyłączające lub ograniczające jej odpowiedzialność cywilną”.
20 Zob. art. 231 Kodeksu postępowania cywilnego: „Sąd może uznać za ustalone fakty mające istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy, jeżeli wniosek taki można wyprowadzić z innych ustalonych faktów (domniemanie faktyczne)”.
21 Zob. np. art. 217 § 2 Kodeksu postępowania cywilnego: „Sąd pomija spóźnione twierdzenia i dowody, chyba że strona uprawdopodobni, że nie zgłosiła ich we właściwym czasie bez swojej winy lub że uwzględnienie spóźnionych twierdzeń i dowodów nie spowoduje zwłoki w rozpoznaniu sprawy albo że występują inne wyjątkowe okoliczności”.
22 W myśl art. 74 § 1 Kodeksu karnego „oskarżony nie ma obowiązku dowodzenia swej niewinności ani obowiązku dostarczania dowodów na swoją niekorzyść”.
23 Zob. art. 213 § 1 i 2 Kodeksu karnego.
24 Zob. art. 228 § 1 Kodeksu postępowania cywilnego, art. 168 zd. 1 Kodeksu postępowania karnego, art. 39 § 1 zd. 2 Kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia, art. § 4 Ustawy z dnia 30 sierpnia 2002 r. – Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi (Dz.U. 2002 nr 153 poz. 1270 z późn. zm.), art. 77 § 4 Kodeksu postępowania administracyjnego i art. 187 § 3 Ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Ordynacja podatkowa (Dz.U. 1997 nr 137 poz. 926 z późn. zm.).
25 W przypadku organów administracji publicznej do faktów, jakie są tym organom znane z urzędu, można zaliczać też informacje zawarte w prowadzonych przez te organy rejestrach (ewidencjach).
26 Zob. art. 228 § 2 Kodeksu postępowania cywilnego, art. 168 zd. 2 Kodeksu postępowania karnego, art. 168 zd. 1 Kodeksu postępowania karnego, art. 39 § 1 zd. 2 Kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia, art. 77 § 4 Kodeksu postępowania administracyjnego i art. 187 § 3 Ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Ordynacja podatkowa (Dz.U. 1997 nr 137 poz. 926 z późn. zm.).
27 Zob. art. 229 Kodeksu postępowania cywilnego.
28 Zgodnie z art. 210 § 2 i art. 230 Kodeksu postępowania cywilnego „każda ze stron obowiązana jest do złożenia oświadczenia co do twierdzeń strony przeciwnej, dotyczących okoliczności faktycznych”, „gdy strona nie wypowie się co do twierdzeń strony przeciwnej o faktach, sąd, mając na uwadze wyniki całej rozprawy, może fakty te uznać za przyznane”. Zob. też 339 § 1 i 2 Kodeksu postępowania cywilnego: „Jeżeli pozwany nie stawił się na posiedzenie wyznaczone na rozprawę albo mimo stawienia się nie bierze udziału w rozprawie, sąd wyda wyrok zaoczny”. „W tym wypadku przyjmuje się za prawdziwe twierdzenie powoda o okolicznościach faktycznych przytoczonych w pozwie lub w pismach procesowych doręczonych pozwanemu przed rozprawą, chyba że budzą one uzasadnione wątpliwości albo zostały przytoczone w celu obejścia prawa”.
29 Por. art. 233 § 2 Kodeksu postępowania cywilnego: „Sąd oceni na tej samej podstawie [według własnego przekonania, na podstawie wszechstronnego rozważenia zebranego materiału], jakie znaczenie nadać odmowie przedstawienia przez stronę dowodu lub przeszkodom stawianym przez nią w jego przeprowadzeniu wbrew postanowieniu sądu”.
30 Według art. 388 Kodeksu postępowania karnego i art. 72 § 3 Kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia „za zgodą obecnych stron sąd może przeprowadzić postępowanie dowodowe tylko częściowo, jeżeli wyjaśnienia oskarżonego przyznającego się do winy nie budzą wątpliwości”, „jeżeli obwiniony przyznaje się do winy, a jego wyjaśnienia nie budzą wątpliwości, można nie przeprowadzać dalszych dowodów, w razie gdy żadna z obecnych stron temu się nie sprzeciwia”.
31 Na przykład zgodnie z art. 178 i 178a Kodeksu postępowania karnego „nie wolno przesłuchiwać jako świadków: 1) obrońcy albo adwokata lub radcy prawnego działającego na podstawie art. 245 § 1 [z jakim zatrzymana osoba podejrzana nawiązała na swoje żądanie kontakt w dostępnej formie], co do faktów, o których dowiedział się, udzielając porady prawnej lub prowadząc sprawę; 2) duchownego co do faktów, o których dowiedział się przy spowiedzi”, „nie wolno przesłuchiwać jako świadka mediatora co do faktów, o których dowiedział się od oskarżonego lub pokrzywdzonego, prowadząc postępowanie mediacyjne, z wyłączeniem informacji o przestępstwach, o których mowa w art. 240 § 1 Kodeksu karnego [czyny zabronione, niezawiadomienie o przygotowaniu albo usiłowaniu lub dokonaniu których niezwłocznie organu powołanego do ścigania przestępstw stanowi czyn zabroniony podlegający karze pozbawienia wolności do lat 3]”.
32 W myśl art. 232 zd. 2 Kodeksu postępowania cywilnego, art. 167 i 352 Kodeksu postępowania karnego, art. 69 ust. 3 Ustawy z dnia 30 listopada 2016 r. o organizacji i trybie postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym (Dz.U. 2016 poz. 2072) i art. 106 § 3 Ustawy z dnia 30 sierpnia 2002 r. – Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi (Dz.U. 2002 nr 153 poz. 1270 z późn. zm.) „sąd może dopuścić dowód nie wskazany przez stronę”, „dowody przeprowadza się na wniosek stron albo z urzędu”, „przewodniczący składu orzekającego po rozważeniu wniosków stron albo sąd z urzędu dopuszcza dowody, a przewodniczący zarządza ich sprowadzenie na rozprawę”, „Trybunał nie jest związany wnioskami dowodowymi uczestników postępowania i może z urzędu dopuścić dowody, jakie uzna za celowe dla wyjaśnienia sprawy”, „sąd może z urzędu lub na wniosek stron przeprowadzić dowody uzupełniające z dokumentów, jeżeli jest to niezbędne do wyjaśnienia istotnych wątpliwości i nie spowoduje nadmiernego przedłużenia postępowania w sprawie”.
33 Zgodnie z art. 77 § 1 Kodeksu postępowania administracyjnego i art. 187 § 1 Ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Ordynacja podatkowa (Dz.U. 1997 nr 137 poz. 926 z późn. zm.) „organ administracji publicznej jest obowiązany w sposób wyczerpujący zebrać i rozpatrzyć cały materiał dowodowy”, „organ podatkowy jest obowiązany zebrać i w sposób wyczerpujący rozpatrzyć cały materiał dowodowy”. Por. też wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 26 października 1984 r., sygn. akt.: II SA 1205/84, wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 19 października 1988 r., sygn. akt.: II SA 1947/87, wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 25 czerwca 1999 r., sygn. akt. I SA 1551/98, wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 7 czerwca 2000 r., sygn. akt. I SA/Kr 638/98, wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie z dnia 12.01.2006 r., sygn. akt.: V SA/Wa 2351/05 i wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie z dnia 21 czerwca 2007 r., sygn. akt. I SA/Wa 34/07.
34 Zob. art. 34-371 Ustawy z dnia 16 września 1982 r. o pracownikach urzędów państwowych (Dz.U. 1982 nr 31 poz. 214 z późn. zm.) i art. 108-113 Kodeksu pracy.
35 Zob. art. 297 § 1 pkt 1 i 5 Kodeksu postępowania karnego.
36 Zob. art. 297 § 1 pkt 1 i 5 Kodeksu postępowania karnego w związku z art. 113 § 1 Kodeksu karnego skarbowego.
37 Zob. art. 54 § 1 Kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia.
38 W procesie inkwizycyjnym sędzia może pełnić też rolę obrońcy oskarżonego (pozwanego).
39 Na taki rozkład ciężaru argumentacji w pewnym sensie wskazuje też sam art. 5561 § 1 pkt 1 Kodeksu cywilnego, zgodnie z którym wada fizyczna polega na niezgodności rzeczy sprzedanej z umową, przy czym niezgodność ta zachodzi w szczególności, gdy rzecz sprzedana nie ma właściwości, jakie rzecz tego samego co ona rodzaju powinna mieć ze względu na cel w umowie oznaczony albo wynikający z okoliczności lub jej przeznaczenia. Por. też moje uwagi zamieszczone w artykule: M. Koszowski, Ciężar dowodu w przypadku niezgodności towaru konsumpcyjnego z umową, „Przegląd Legislacyjny” nr 4/2012, s. 36-46.