Podmioty, treść i przedmiot przedmiotu stosunku prawnego; rodzaje stosunków prawnych; rodzaje faktów prawnych.
Na stosunek prawny składają się takie elementy jak: a) podmioty (uczestnicy), b) treść, c) przedmiot przedmiotu stosunku prawnego1.
Podmiotami (uczestnikami) stosunku prawnego są ci, którzy są podmiotami prawa, a więc ci, którzy mogą posiadać w prawie uprawnienia i obowiązki. Kwestia tego, kto może być podmiotem prawa, przedstawia się przy tym inaczej w zależności od poszczególnych gałęzi (dziedzin) prawa.
W polskim prawie prywatnym podmiotami prawa są osoby fizyczne, osoby prawne i ułomne osoby prawne. Osobą fizyczną jest każdy człowiek (homo sapiens) od chwili narodzin (wydobycia z bądź odłączenia od ciała matki) do momentu jego naturalnej śmierci (ustania funkcji pnia mózgu). Dzieci poczęte, a jeszcze nienarodzone są w niektórych przypadkach podmiotami prawa prywatnego, ale pod warunkiem, że urodzą się żywe (zgodnie z paremią nasciturus pro iam nato habetur, quotiens de commodis eius agitur: mającego się narodzić uważa się za narodzonego, ilekroć chodzi o jego korzyści). Na tej zasadzie mogą one na przykład zostać ustanowione spadkobiercami przez osobę, która zemrze, zanim się one urodzą2, lub dochodzić – po urodzeniu się – odszkodowania za szkody, jakie im wyrządzono w okresie prenatalnym3. Przed tym, jak się one urodzą, możliwe jest również uznanie ich ojcostwa4 oraz ustanowienie dla nich kuratora, by chronił do tego momentu ich prawa5. Osobami prawnymi są Skarb Państwa i jednostki organizacyjne, jakim ustawa przyznaje osobowość prawną, np. spółka akcyjna, spółka z ograniczoną odpowiedzialnością, spółka wodna, związek wałowy, fundacja, stowarzyszenie6. Ułomnymi osobami prawnymi są jednostki organizacyjne, którym ustawa nie przyznaje osobowości prawnej, choć przyznaje im podmiotowość prawną7 – np. spółka jawna, spółka partnerska, spółka komandytowa i spółka komandytowo-akcyjna8, spółka z ograniczoną odpowiedzialnością w organizacji9 oraz spółka akcyjna w organizacji10 czy wspólnota mieszkaniowa11 albo stowarzyszenie zwykłe (do jego założenia wystarczają trzy osoby)12. Najczęściej ich członkowie, założyciele, wspólnicy – odmiennie niż jest to w przypadku osób prawnych, które co do zasady same odpowiadają za swoje zobowiązania (długi) – ponoszą w jakiś sposób odpowiedzialność za ich zobowiązania (długi)13.
Przy tym zwykło się wyróżniać dwa typy osób prawnych i ułomnych osób prawnych, tj. korporacyjny (zrzeszeniowy) i fundacyjny (zakładowy). Substratem osób prawnych i ułomnych osób prawnych typu korporacyjnego są ludzie, których łączy jakąś wspólna idea lub cel albo interes (gospodarczy lub pozagospodarczy). Substratem osób prawnych i ułomnych osób prawnych typu fundacyjnego jest majątek. Przykładem pierwszych są stowarzyszenia, związki zawodowe, organizacje pracodawców, partie polityczne, spółdzielnie, towarzystwa, spółki jawne, spółki partnerskie. Ich członkami są często podmioty, które powołały je do życia. Przykładem drugich są fundacje, przedsiębiorstwa państwowe, muzea, szpitale, uczelnie wyższe, Polska Akademia Nauk. One też świadczą często jakieś świadczenia na rzecz tzw. destynatariuszy, a więc tych, którym służyć ma ich utworzenie. Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, spółki komandytowe i spółki komandytowo-akcyjne, a czasem też spółki akcyjne wydają się mieć charakter mieszany korporacyjno-fundacyjny. Rozróżnienie na korporacyjne i zakłady nie oznacza jednak, że członkami tych pierwszych nie mogą być również lub nawet wyłącznie osoby prawne lub ułomne osoby prawne. Poza tym podziałem wśród osób prawnych i ułomnych osób prawnych można wyszczególnić też: państwowe (Skarb Państwa, przedsiębiorstwa państwowe, spółki Skarbu Państwa itp.), komunalne (jednostki samorządu terytorialnego, związki międzygminne, związki powiatowo-gminne i związki powiatowe, utworzone przez nie spółki itp.), prywatne i kościelne. Przy tym szczególną osobą prawną jest Skarb Państwa, który „ucieleśnia” państwo w sferze tzw. dominium, w ramach której to sfery są wykonywane uprawnienia państwa właścicielskie (majątkowe) na zasadach, na jakie pozwala prawo prywatne14.
Do utworzenia osób prawnych i ułomnych osób prawnych może dochodzić w różnych trybach: a) ustawowym, w którym osoba taka powstaje na skutek postanowienia przyznającego jakiejś jednostce organizacyjnej osobowość prawną, zawartego w jakiejś ustawie, najczęściej powołującej tę jednostkę do życia; b) erekcyjnym, w którym osoba taka powstaje w wyniku tzw. aktu erekcyjnego, jakiego poczynienie zostało dopuszczone przez prawo, wyrażającego wolę jej powołania; c) koncesyjnym, w którym osoba taka powstaje po uzyskaniu koncesji (uznaniowej zgody) na jej utworzenie od odpowiedniego organu państwowego lub samorządowego; d) rejestrowym (rejestracyjnym), w którym osoba taka powstaje po wpisaniu jej do danego rejestru na skutek złożenia wniosku o dokonanie wpisu i spełnieniu warunków przepisanych prawem; e) notyfikacyjnym, w którym osoba taka powstaje w efekcie powiadomienia o jej utworzeniu określonego organu państwowego lub samorządowego. W Polsce dominuje tryb rejestrowy15. W przypadku państwowych osób prawnych często stosowany jest tutaj również tryb ustawowy16.
Formułuje się różne teorie osób prawnych (które można też stosować odpowiednio do ułomnych osób prawnych). Zasadniczo można je podzielić na dwa rodzaje: tzw. teorie fikcji i tzw. teorie realistyczne (teorie substratu). Pierwsze zakładają, że osoba prawna jest bytem fikcyjnym (wirtualnym, wyimaginowanym) i istnieje tylko z uwagi na konwencję, a w rzeczywistości nie istnieje wcale. Drugie traktują osoby prawne jako coś funkcjonującego w rzeczywistości. Przy tym tym czymś mogą być na przykład związki międzyludzkie pomiędzy osobami fizycznymi, które utworzyły daną osobę prawną, kolektyw osób realizujący swoją wolę lub wolę założycieli danej osoby prawnej, podmioty będące destynatariuszami, majątek celowy, wspólna (zbiorowa, kolektywna) własność, wspólny interes lub cel osób, które są członkami danej osoby prawnej lub które są jej destynatariuszami itp. Uszczegółowieniem teorii realistycznych są teorie organiczne, jakie przyrównują osoby prawne do żywego organizmu17.
W prawie administracyjnym i prawie konstytucyjnym podmiotem prawa może być: państwo, władze publiczne, jednostki samorządu terytorialnego i ich związki, naród, ludzie, człowiek, obywatel, cudzoziemiec, apatryda, rezydent, nierezydent, podatnik, wyborca, poseł, senator, uczelnia wyższa, związek wyznaniowy itp., w tym także osoba fizyczna, osoba prawna i ułomna osoba prawna, ewentualnie inna jeszcze jednostka organizacyjna18, oraz poszczególne organy państwowe, organy samorządowe czy organy władzy publicznej. Przy tym organy te są tu na ogół obsługiwane przez jakiś urząd (na który składa się zespół pracowników i odpowiednie zaplecze organizacyjno-techniczne), np. ministerstwo, urząd gminy, Kancelaria Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej.
W prawie karnym i prawie wykroczeń podmiotami prawa są osoby fizyczne jako adresaci pierwotni oraz określone organy państwowe (albo funkcjonariusze publiczni) jako adresaci wtórni (np. sąd, prokurator, Policja) i ewentualnie państwo lub członkowie społeczeństwa ujmowani w ogólności. Odpowiedzialność karną ponosi się za czyny zabronione popełnione po ukończeniu 17. roku życia pod warunkiem, że nie jest się niepoczytalnym. W przypadku jednak pewnych przestępstw o najpoważniejszym charakterze wiek ten ulega obniżeniu do lat 15, ilekroć okoliczności danej sprawy oraz stopień rozwoju tego, kto popełnił takie przestępstwo, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają, w szczególności jeżeli poprzednio stosowane wobec niego środki wychowawcze lub poprawcze okazały się bezskuteczne19. Osoby prawne i ułomne osoby prawne mogą ponosić odpowiedzialność karną tylko posiłkowo i na innych zasadach niż osoby fizyczne jako tzw. tutaj podmioty zbiorowe20. W prawie karnym wykonawczym podmiotami prawa są osoby skazane lub osoby, wobec których orzeczono środki karne lub zabezpieczające, oraz organy państwa lub funkcjonariusze publiczni (np. sędzia, sąd penitencjarny, dyrektor zakładu karnego lub dyrektor aresztu śledczego, sądowy kurator zawodowy, naczelnik urzędu skarbowego).
W prawie międzynarodowym publicznym podmiotami prawa są państwa i rządowe organizacje międzynarodowe, a w pewnym zakresie również jednostki i ich zbiorowości.
W prawie procesowym podmiotami prawa są strony i podmioty działające na prawach strony lub o statusie do nich zbliżonych (powód, pozwany, przypozwany, uczestnicy, pokrzywdzony, podejrzany, oskarżony, obwiniony, oskarżyciel publiczny, oskarżyciel prywatny, oskarżyciel posiłkowy, interwenient, podmiot pociągnięty do odpowiedzialności posiłkowej), sąd, sędzia (sędziowie), pełnomocnicy procesowi i osoby trzecie (świadkowie, biegli, tłumacze, specjaliści). W postępowaniu administracyjnym niesądowym organ administracji publicznej jest w pewnym sensie i „stroną” (podmiotem zainteresowanym wynikiem sprawy), i tym, kto podejmuje decyzje w rozpoznawanej sprawie. W postępowaniu egzekucyjnym [sądowym] występują między innymi sądy rejonowe i komornicy sądowi, a w postępowaniu egzekucyjnym w administracji [administracyjnym] egzekutorzy i organy egzekucyjne.
Treścią stosunku prawnego jest tzw. więź prawna (łac. vinculum iuris) między jego podmiotami, którą tworzą zawsze uprawnienie i obowiązek. Uprawnienie polega na możliwości żądania, aby ktoś zachował się w jakiś określony sposób (podjął pewne działania, zaniechał pewnych działań lub znosił pewne cudze działania). Obowiązek polega na wymogu postąpienia w jakiś określony sposób (podjęcia pewnych działań, zaniechania pewnych działań lub znoszenia pewnych cudzych działań)21. Przy tym między obowiązkiem a uprawnieniem w przypadku stosunku prawnego występuje korelacja w sensie, iż uprawnienie jednego podmiotu takiego stosunku odpowiada obowiązkowi drugiego podmiotu tego stosunku (np. uprawnienie sprzedawcy do żądania zapłacenia mu ceny koreluje z obowiązkiem kupującego do uiszczenia ceny). Niektóre stosunki prawne są przy tym powiązane ze sobą funkcjonalnie – np. z powodu, że występują pomiędzy tymi samymi podmiotami lub powstały z tego samego źródła albo dotyczą tego samego przedmiotu. Takie są na przykład stosunki prawne, jakie powstają w wyniku zawierania umów w prawie prywatnym (których strony mają liczne uprawniania i obowiązki) lub jakie konstytuują tzw. prawa podmiotowe. Do tych ostatnich należą przykładowo: prawo do życia, prawo własności, prawo do pracy czy prawo do nieskażonego środowiska naturalnego22. W prawie prywatnym przypadkiem stosunków prawnych powiązanych funkcjonalnie są ponadto zwłaszcza stosunki prawne, jakie rodzą się na podstawie umów mających więcej stron niż dwie (np. umowa spółki pomiędzy siedmioma osobami) lub w których po ich stronie lub stronach występuje więcej podmiotów prawa niż jeden (np. umowa sprzedaży, w której po stronie kupującego występują trzy osoby fizyczne), albo stosunki prawne, które składają się na prawa, jakie z definicji istnieją pomiędzy jakąś większą liczbą podmiotów prawa (np. współwłasność). Wówczas można by je też próbować łączyć w jeden stosunek prawny, nazywając go odpowiednio wielostronnym i/lub mającym więcej podmiotów po którejś lub którychś jego stronach.
Przedmiot stosunku prawnego stanowi to, do czego jego podmioty są obowiązane i uprawnione. Pokrywa się on więc z treścią tego stosunku – o której była mowa w powyższym akapicie. Za przedmiot tak rozumianego przedmiotu stosunku prawnego można by natomiast uważać materialny lub niematerialny obiekt, którego dotyczą obowiązki i uprawnienia podmiotów tego stosunku. Przy tym obiektami takimi mogą być w szczególności: a) rzeczy rozumiane jako wyodrębnione przedmioty materialne oraz części powierzchni skorupy ziemskiej – a więc tzw. ruchomości i nieruchomości, w tym grunty oraz ewentualnie budynki trwałe z gruntami związane lub części takich budynków; b) energie, ciecze, gazy i kopaliny; c) zwierzęta i rośliny; d) dobra niematerialne, jak: dobra osobiste (np. cześć, renoma, imię i nazwisko), dobra niematerialne intelektualne (np. utwory literackie, artystyczne i naukowe, wynalazki, wzory użytkowe i przemysłowe), uczciwa konkurencja, tajemnica przedsiębiorstwa (tzw. know-how) itp.; e) pieniądze i inne środki płatnicze oraz papiery wartościowe (np. akcje, weksle, czeki) i znaki legitymacyjne (np. numerek w szatni). Wyszczególnianie przedmiotu przedmiotu stosunku prawnego nie jest niezbędne, ponieważ jego określenie mieści się już w treści (przedmiocie) stosunku prawnego.
Można by rozważać możliwość istnienia stosunków prawnych, których uczestnikami byłyby z jednej strony dotychczas wymienione rodzaje podmiotów prawa, a z drugiej rzeczy lub zwierzęta, i których koronnym przykładem mogłoby być prawo własności (na które składa się uprawnienie właściciela do rozporządzania rzeczą, posiadania jej, używania jej i pobierania z niej pożytków oraz jej przetworzenia, zużycia i zniszczenia)23 lub tzw. prawa zwierząt, takie jak np. zakaz znęcania się nad nimi lub zakaz polowań na nie. Przynajmniej prima facie wydaje się to jednak wprowadzać niepotrzebne komplikacje. W przytoczonym przykładzie ze stosunkiem prawnym biorącym się z prawa własności można bowiem uznać, że po jednej jego stronie występuje właściciel rzeczy, a po drugiej jego stronie pozostałe podmioty prawa prywatnego, których obowiązkiem jest nie przeszkadzać właścicielowi w wykonywaniu jego uprawnień, których przedmiotem jest rzecz (w razie naruszenia przez nie tych uprawnień właścicielowi rzeczy przysługuje tzw. roszczenie windykacyjne (łac. rei vindicatio) wówczas, gdy rzecz została mu odebrana, i tzw. roszczenie negatoryjne (łac. actio negatoria), jeśli w inny sposób niż przez pozbawienie go faktycznego władztwa nad rzeczą przeszkadza mu się w wykonywaniu prawa własności)24. Sama zaś rzecz nie ma tu żadnych uprawnień ani obowiązków. W przykładzie natomiast z zakazem znęcania się nad zwierzętami lub ewentualnym zakazem polowań na nie jedną stroną stosunku prawnego byłby każdy podmiot prawa, a drugą wszystkie pozostałe podmioty prawa, które mają prawo domagać się od niego tego, by przestrzegał on takiego zakazu. Główną przeszkodą dla przyjęcia, iż stroną stosunku prawnego są zwierzęta, jest jednak nie, jak w przypadku rzeczy, brak możliwości przypisania im praw i obowiązków, lecz nieodzowna konieczność działania za nie, w ich imieniu, przez jakiś inny podmiot prawa – choć z drugiej strony nadanie zwierzętom równego lub zbliżonego ludziom statusu uczestnika stosunku prawnego mogłoby uzasadniać większą konieczność ich ochrony i stąd może się jawić jako z teoretycznego punktu widzenia atrakcyjne25. Stosunki prawne, w których po jednej stronie występuje jakiś konkretny podmiot prawa, a po drugiej wszystkie inne podmioty prawa, można by przy tym nazywać jednostronnie zindywidualizowanymi. Tego zresztą rodzaju stosunkiem prawnym o podstawowym charakterze dla porządku prawego jest stosunek prawny, który przewiduje obowiązek każdego do przestrzegania prawa (choć można by go też próbować kwalifikować jako stosunek prawny obustronnie niezindywidualizowany)26.
Można by również próbować wyszczególniać takie stosunki prawne, które nie składają się z obowiązku i uprawnienia, ale z dwóch obowiązków – np. obowiązku po stronie każdego niedopuszczania się zabójstw i obowiązku prokuratora do postawienia zabójcy przed sądem lub obowiązku sprzedawcy do wydania rzeczy kupującemu i obowiązku kupującego do odebrania rzeczy. Również jednak tym razem z obowiązkami podmiotów prawa, o jakich mowa w podanych przykładach, de facto korelują uprawnienia innych podmiotów prawa. Obowiązek niepopełniania zabójstw łączy się bowiem z uprawnieniem wszystkich podmiotów prawa, w tym państwa, do domagania się tego, aby obowiązek ten był realizowany. Obowiązkowi zaś prokuratora, polegającemu na postawieniu zabójcy przed sądem, odpowiada uprawnienie wszystkich podmiotów prawa, w tym państwa, do domagania się od prokuratora tego, by ten obowiązek wypełnił. Obowiązek sprzedawcy wydania rzeczy sprzężony jest z uprawnieniem kupującego do żądania wydania rzeczy, a obowiązek kupującego do odebrania rzeczy od sprzedawcy z uprawnieniem sprzedawcy do żądania od kupującego tego, ażeby zaoferowaną mu do odbioru rzecz odebrał27.
Ponadto można się też zastanawiać nad tym, czy aby przeszkodą dla obecności stosunków prawnych w pewnych dziedzinach prawa nie jest to, że podmioty prawa posiadają czasem uprawnienie (obowiązek), z którym nie łączy się żaden obowiązek (uprawnienie) po stronie innych podmiotów prawa. Przykładem takich uprawnień mogłoby być na przykład czynne lub bierne prawo wyborcze tudzież wymóg niedopuszczania się kradzieży. Należy jednak zauważyć, iż wspomnianym uprawnieniom wyborczym wydają się tak naprawdę odpowiadać różne obowiązki innych podmiotów, polegające na zakazie przeszkadzania w realizacji tych uprawnień, znoszeniu tego, co z ich realizacji wynika, a nawet na umożliwieniu ich realizacji – trzeba zapewnić lokal wyborczy, karty wyborcze, kabinę do głosowania, długopis, możliwość wpisu na listę kandydatów itp. Również obowiązkowi niepopełniania kradzieży zdaje się odpowiadać uprawnienie po stronie innych podmiotów polegające na domaganiu się jego wykonania.
Pojęcie stosunku prawnego można by również próbować kwestionować z uwagi na brak przewidzianych w prawie środków proceduralnych umożliwiających realizację uprawnienia, jakie się na niego składa, ilekroć tak jest. Ten problem dotyczy jednak prawa czy regulacji prawnych w ogólności, a nie tylko problematyki stosunku prawnego i wiąże się z pojęciem prawa niedoskonałego – łac. lex imperfecta.
Fakty prawne oznaczają fakty (okoliczności faktyczne), w związku z zaistnieniem których powstają, zmieniają się lub ustają (wygasają) stosunki prawne. Różnią się one tym samym od faktów prawnie indyferentnych (obojętnych), których wystąpienie nie ma wpływu na aktualną treść stosunków prawnych – przez co też postępowanie zgodne z następnikiem/dyspozycją dozwalającej normy prawnej lub stosowanie się do norm prawnych zakazujących i nakazujących nie jest faktem prawnym. Fakty prawne można podzielić na: a) zdarzenia, które są niezależne od woli podmiotów stosunku prawnego, np. powódź, śmierć naturalna, ukończenie 18 lat; b) zachowania, które są zależne od woli podmiotów stosunku prawnego. Przy tym wśród zachowań można wyróżnić działania (zachowania czynne) i zaniechania (zachowania bierne). Pierwsze polegają na wykonywaniu określonych czynności, drugie na niewykonywaniu określonych czynności. Działania i zaniechania mogą być zgodne z prawem (takie, jakich prawo wymaga lub dopuszcza) i niezgodne z prawem (takie, jakich prawo zabrania) – jak np. odpowiednio znalezienie rzeczy, którą ktoś inny zgubił28 albo popełnienie przestępstwa. Pośród zachowań zgodnych z prawem należy wyszczególnić akty prawne, które są zachowaniami (najczęściej działaniami) specjalnie przewidzianymi przez prawo dla celowego wywoływania nimi skutków prawnych. Wśród nich wyróżniamy: a) czynności prawne (np. umowy, pełnomocnictwa, przyrzeczenia publiczne, testamenty, oddanie głosu w wyborach, wytoczenie powództwa, złożenie wniosku o pozwolenie na budowę lub rozbiórkę albo o wydanie paszportu)29; b) akty tworzenia prawa, a więc zachowania, w wyniku których powstaje prawo (np. uchwalenie lub wydanie aktu prawa stanowionego (ustawy, rozporządzenia itp.) albo ustanowienie wiążącego prawnie precedensu sądowego); c) akty stosowania prawa (np. wydanie decyzji administracyjnej, decyzji podatkowej, wyroku sądowego).
Przy tym akty stosowania prawa mogą bądź tylko konkretyzować treść ogólnego prawa (tzw. akty deklaratoryjne), bądź realizować treść ogólnego prawa, zwłaszcza gdy w inny sposób niż poprzez ich wydanie nie może ono zostać zrealizowane (tzw. akty konstytutywne). Przykładem pierwszej sytuacji jest zasądzenie na czyjąś rzecz odszkodowania z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania umowy, przykładem drugiej sytuacji orzeczenie rozwodu z powodu zupełnego i trwałego rozkładu pożycia między małżonkami lub postanowienie sądu o wpisaniu danej spółki do rejestru i dokonanie na podstawie tego postanowienia wpisu tej spółki do rejestru, skutkującego nadaniem tej spółce osobowości prawnej30. Na ogół też obydwa te rodzaje aktów stosowania prawa, konstytutywne i deklaratoryjne, są faktami prawnymi. Akty konstytutywne z samej swojej definicji prowadzą bowiem do powstania, zmiany lub ustania stosunku prawnego. Wydanie zaś aktu deklaratoryjnego zazwyczaj będzie rodzić stosunek prawny zakazujący innym podmiotom prawa podawania w wątpliwość tego, co zostało w takim akcie stwierdzone, i stosunek prawny uprawniający do przeprowadzenia egzekucji sądowej lub administracyjnej mającej na celu zapewnienie wykonania obowiązku, jaki został w takim akcie określony.
Literatura:
1 Od stosunków prawnych należy odróżniać stosunki społeczne, jakimi są relacje lub oddziaływania zachodzące między ludźmi żyjącymi w społeczeństwie i których treść może, ale nie musi być determinowana treścią stosunków prawnych i vice versa.
2 Artykuł 927 § 2 Kodeksu cywilnego: „Jednakże dziecko w chwili otwarcia spadku już poczęte może być spadkobiercą, jeżeli urodzi się żywe”.
3 Artykuł 4461 Kodeksu cywilnego: „Z chwilą urodzenia dziecko może żądać naprawienia szkód doznanych przed urodzeniem”.
4 Artykuł 75 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego: „Można uznać ojcostwo przed urodzeniem się dziecka już poczętego”.
5 Artykuł 182 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego: „Dla dziecka poczętego, lecz jeszcze nie urodzonego, ustanawia się kuratora [zwanego kuratorem ventris nomine], jeżeli jest to potrzebne do strzeżenia przyszłych praw dziecka. Kuratela ustaje z chwilą urodzenia się dziecka”.
6 Zob. art. 33 Kodeksu cywilnego.
7 Zob. art. 331 § 1 Kodeksu cywilnego.
8 Zob. art. 8 § 1 w związku z art. 4 § 1 pkt 1 Kodeksu spółek handlowych.
Co przy okazji warto tutaj podkreślić, tzw. spółka cywilna nie jest w prawie polskim – odmiennie niż np. w prawie francuskim – ani osobą prawną, ani ułomną osobą prawną. Zawarcie umowy spółki w prawie cywilnym (przez którą zobowiązuje się dążyć do osiągnięcia wspólnego celu gospodarczego przez działanie w oznaczony sposób) powoduje tu jedynie, że powstaje wspólny majątek między osobami, które są stronami tej umowy, oraz że osoby te odpowiadają solidarnie za zobowiązania, jakie dotyczą tej umowy, w tym jakie zostały zaciągnięte w ich imieniu w związku z tą umową przez nich wszystkich razem lub część z nich albo nawet jednego z nich – zob. art. 860-875 Kodeksu cywilnego.
9 Zob. art. 11 § 1 Kodeksu spółek handlowych.
10 Zob. art. 11 § 1 Kodeksu spółek handlowych.
11 Zob. art. 6 zd. 2 Ustawy z dnia 24 czerwca 1994 r. o własności lokali (Dz.U. 1994 nr 85 poz. 388 z późn. zm.)
12 Zob. art. 40 ust. 1 i 1a Ustawy z dnia 7 kwietnia 1989 r. – Prawo o stowarzyszeniach (Dz.U. 1989 nr 20 poz. 104 z późn. zm.).
13 Zob. art. 331 § 2 Kodeksu cywilnego, zgodnie z którym jeżeli przepis odrębny nie stanowi inaczej, za zobowiązania ułomnej osoby prawnej, jaka stała się niewypłacalna, odpowiedzialność subsydiarną ponoszą jej członkowie. W myśl też np. art. 22 § 2 Kodeksu spółek handlowych i art. 40 ust. 1b Ustawy z dnia 7 kwietnia 1989 r. – Prawo o stowarzyszeniach (Dz.U. 1989 nr 20 poz. 104 z późn. zm.) „każdy wspólnik odpowiada za zobowiązania spółki [jawnej] bez ograniczenia całym swoim majątkiem solidarnie z pozostałymi wspólnikami oraz ze spółką, z uwzględnieniem art. 31 [wierzyciel spółki może prowadzić egzekucję z majątku wspólnika [dopiero] w przypadku, gdy egzekucja z majątku spółki okaże się bezskuteczna…]”, „każdy członek odpowiada za zobowiązania stowarzyszenia zwykłego bez ograniczeń całym swoim majątkiem solidarnie z pozostałymi członkami oraz ze stowarzyszeniem. Odpowiedzialność ta powstaje z chwilą, gdy egzekucja z majątku stowarzyszenia zwykłego okaże się bezskuteczna”.
14 W sferze tzw. imperium uprawnienia państwa są wykonywane w sposób władczy, na jaki zezwala prawo publiczne.
15 Art. 37 § 1 Kodeksu cywilnego: „Jednostka organizacyjna uzyskuje osobowość prawną z chwilą jej wpisu do właściwego rejestru, chyba że przepisy szczególne stanowią inaczej”.
16 Zob. np. art. 3 ust. 1 Ustawy z dnia 30 kwietnia 2010 r. o Polskiej Akademii Nauk (Dz.U. 2010 nr 96 poz. 619 z późn. zm.): „Akademia ma osobowość prawną”.
17 Od zdolności prawnej, czyli zdolności do bycia podmiotem prawa, w prawie prywatnym odróżnia się zdolność do czynności prawnych, przez którą rozumie się zdolność do dokonywania w tym prawie swoim własnym (osobistym) działaniem tzw. czynności prawnych (zawierania umów, udzielania pełnomocnictw, sporządzania testamentów, składania przyrzeczeń publicznych, wystawiania weksli i czeków itp.) tudzież zdolność deliktową w sensie możliwości ponoszenia odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez siebie czynem niedozwolonym.
Zdolność prawną posiadają w Polsce osoby fizyczne, osoby prawne i ułomne osoby prawne. Nie może ona być tu też odebrana. Polskie prawo w ogóle nie przewiduje bowiem – znanej Kodeksowi Napoleona – instytucji tzw. śmierci cywilnej. W przypadku zaginięcia osoba fizyczna może jednak zostać uznana za zmarłą, w wyniku czego, dopóki się ona nie odnajdzie, traktuje się ją tak, jakby straciła życie. Przy tym domniemywa się, że jej śmierć nastąpiła w chwili oznaczonej w orzeczeniu sądu o uznaniu jej za zmarłą. Osobom prawnym i ułomnym osobom prawnym zdolność prawna przysługuje przez cały czas ich istnienia.
Zdolności do czynności prawnych pozbawione są osoby fizyczne poniżej 13. roku życia i osoby fizyczne ubezwłasnowolnione całkowicie. Za nie czynności prawnych mogą dokonywać ich przedstawiciele ustawowi (rodzic, opiekun, kurator). W razie jednak gdy dojdzie do zawarcia przez takie osoby umowy, jaka należy do kategorii umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego i jaka nie krzywdzi tych osób w sposób rażący, umowa taka staje się ważna z chwilą jej wykonania (z tą chwilą następuje tzw. konwalidacja takiej umowy). Osoby fizyczne, które ukończyły 13. rok życia, a nie są jeszcze pełnoletnie, lub które zostały ubezwłasnowolnione częściowo albo dla których ustanowiono doradcę tymczasowego w ramach postępowania o ich ubezwłasnowolnienie, posiadają ograniczoną zdolność do czynności prawnych. W efekcie większość czynności prawnych mogą dokonywać za zgodą swojego przedstawiciela ustawowego (przy tym zgoda ta może być wyrażona zarówno przed, w trakcie, jak i po dokonaniu dwustronnej lub wielostronnej czynności prawnej), niektóre czynności prawne mogą dokonywać same (jak zawieranie umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego, rozporządzanie swoim zarobkiem, dokonywanie czynności prawnych dotyczących przedmiotów oddanych im do swobodnego użytku, nawiązywanie stosunku pracy pod warunkiem, że ukończyły ośmioletnią szkołą podstawową oraz najpóżniej w danym roku kalendarzowym kończą 15 lat), a niektórych czynności prawnych nie mogą dokonywać wcale (jak np. sporządzenie testamentu). Pełnoletnie osoby fizyczne – jeśli nie zostały ubezwłasnowolnione częściowo ani całkowicie, ani nie został dla nich ustanowiony doradca tymczasowy w razie wszczęcia postępowania o ich ubezwłasnowolnienie – posiadają pełną zdolność do czynności prawnych. Przy tym pełnoletnim staje się z chwilą ukończenia 18. roku życia. Kobiety uzyskują pełnoletność również przed osiągnięciem tego wieku w przypadku, gdy wyjdą za mąż (na co potrzebna jest zgoda sądu opiekuńczego i ukończenie lat 16). Do utraty tak nabytej przez nie pełnoletności nie dochodzi na skutek późniejszego rozwodu lub unieważnienia małżeństwa mającego miejsce przed ukończeniem przez nie 18. roku życia.
Możliwość ubezwłasnowolnienia całkowitego lub częściowego danej osoby fizycznej zachodzi w przypadku wystąpienia u niej zaburzeń psychicznych (w tym choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego, pijaństwa i narkomanii), jakie prowadzą do niezdolności po jej stronie w zakresie kierowania swoim postępowaniem lub powodują potrzebę udzielenia jej pomocy w prowadzeniu jej spraw. Wniosek o ubezwłasnowolnienie może zgłosić przy tym tylko przedstawiciel ustawowy, określone osoby bliskie oraz prokurator. Decyzję w jego przedmiocie podejmuje sąd okręgowy w składzie trzech sędziów zawodowych. W razie wszczęcia postępowania o ubezwłasnowolnienie w stosunku do kogoś pełnoletniego sąd może ustanowić dla tego kogoś tzw. doradcę tymczasowego, gdy uzna to za konieczne dla ochrony jego osoby lub mienia.
Osoby prawne i ułomne osoby prawne mają zdolność do czynności prawnych od chwili ich powstania – choć nie mogą być one podmiotem praw i obowiązków, jakie są ściśle związane z byciem osobą fizyczną, np. nie mogą być małżonkami lub sprawować władzy rodzicielskiej, majątek po ich likwidacji jest też rozdysponowywany na innych zasadach niż przewiduje to prawo spadkowe. Działają one, w tym dokonują czynności prawnych, przez swoje organy lub przez swoich przedstawicieli. Członkami ich organów i przedstawicielami są co do zasady osoby fizyczne, które mogą występować wtedy zarówno w swoim własnym imieniu (ze skutkiem dla siebie), jak i w imieniu osoby prawnej tudzież ułomnej osoby prawnej, jaką reprezentują (ze skutkami dla tej osoby). Przy tym do bycia członkiem organu osoby prawnej co do zasady konieczne jest posiadanie pełnej zdolności do czynności prawnych. Skarb Państwa działa przez tzw. stationes fisci, a więc podmioty, którym ustawy przyznają prawo do dokonywania określonych w nich czynności prawnych w jego imieniu (np. minister właściwy do spraw finansów publicznych, starosta, prezydent miasta w przypadku miast na prawach powiatu, wojewoda).
Jeśli chodzi o zdolność deliktową, a więc możliwość ponoszenia odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez siebie czynem niedozwolonym, to osoby fizyczne mają ją na ogół po ukończeniu 13 lat – przy ogólnej zasadzie przewidującej brak odpowiedzialności za szkody wyrządzone w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli z wyjątkiem przypadków wywołania takiego stanu w sposób zawiniony środkami odurzającymi. Osoby prawne i ułomne osoby prawne mają ją natomiast przez cały czas ich istnienia.
Ponadto każdy podmiot prawa prywatnego ma obowiązek zwrotu uzyskanej bez podstawy prawnej korzyści majątkowej kosztem innej osoby.
Podmioty posiadające w prawie prywatnym zdolność prawną z zasady mają też zdolność sądową, a więc zdolność do bycia powodem i pozwanym tudzież uczestnikiem w postępowaniu przed sądem. Podmioty zaś posiadające w tym prawie zdolność do czynności prawnych z zasady posiadają również zdolność do dokonywania swoim własnym (osobistym) działaniem czynności procesowych – takich jak np. wniesienie powództwa, zawarcie przed sądem ugody, zrzeczenie się roszczenia, uznanie powództwa, cofnięcie, zmiana, rozszerzenie lub ograniczenie żądania pozwu.
Zob. art. 8-22, 29-39, 42-421, 63, 425 i 426 Kodeksu cywilnego, art. 10 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, art. 526-547 Kodeksu postępowania cywilnego i art. 22 § 3, art. 190 § 2 i art. 191 Kodeksu pracy oraz Ustawę z dnia 16 grudnia 2016 r. o zasadach zarządzania mieniem państwowym (Dz.U. 2016 poz. 2259 z późn. zm.) i Ustawę z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (Dz.U. 1997 nr 115 poz. 741 z późn. zm.).
18 W Polsce są nimi np. tzw. jednostki budżetowe i samorządowe zakłady budżetowe – zob. art. 11 ust. 1 i art. 14 Ustawy z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych (Dz.U. 2009 nr 157 poz. 1240 z późn. zm.).
19 Zob. art. 10 § 1 i 2 i art. 31 Kodeksu karnego, art. 5 § 1 Kodeksu karnego skarbowego i art. 8 Kodeksu wykroczeń.
20 Zob. Ustawa z dnia 28 października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary (Dz.U. 2002 nr 197 poz. 1661 z późn. zm.). Zgodnie z art. 3-5 tej ustawy „podmiot zbiorowy podlega odpowiedzialności za czyn zabroniony, którym jest zachowanie osoby fizycznej: 1) działającej w imieniu lub w interesie podmiotu zbiorowego w ramach uprawnienia lub obowiązku do jego reprezentowania, podejmowania w jego imieniu decyzji lub wykonywania kontroli wewnętrznej albo przy przekroczeniu tego uprawnienia lub niedopełnieniu tego obowiązku, 2) dopuszczonej do działania w wyniku przekroczenia uprawnień lub niedopełnienia obowiązków przez osobę, o której mowa w pkt 1, 3) działającej w imieniu lub w interesie podmiotu zbiorowego, za zgodą lub wiedzą osoby, o której mowa w pkt 1, będącej przedsiębiorcą, który bezpośrednio współdziała z podmiotem zbiorowym w realizacji celu prawnie dopuszczalnego, 4) (uchylony) – jeżeli zachowanie to przyniosło lub mogło przynieść podmiotowi zbiorowemu korzyść, chociażby niemajątkową”, „podmiot zbiorowy podlega odpowiedzialności, jeżeli fakt popełnienia czynu zabronionego, wymienionego w art. 16, przez osobę, o której mowa w art. 3, został potwierdzony prawomocnym wyrokiem skazującym tę osobę, wyrokiem warunkowo umarzającym wobec niej postępowanie karne albo postępowanie w sprawie o przestępstwo skarbowe, orzeczeniem o udzielenie tej osobie zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności albo orzeczeniem sądu o umorzeniu przeciwko niej postępowania z powodu okoliczności wyłączającej ukaranie sprawcy,” „podmiot zbiorowy podlega odpowiedzialności, jeżeli do popełnienia czynu zabronionego doszło w następstwie: 1) co najmniej braku należytej staranności w wyborze osoby fizycznej, o której mowa w art. 3 pkt 2 lub 3, lub co najmniej braku należytego nadzoru nad tą osobą – ze strony organu lub przedstawiciela podmiotu zbiorowego; 2) organizacji działalności podmiotu zbiorowego, która nie zapewniała uniknięcia popełnienia czynu zabronionego przez osobę, o której mowa w art. 3 pkt 1 lub 3a, podczas gdy mogło je zapewnić zachowanie należytej staranności, wymaganej w danych okolicznościach, przez organ lub przedstawiciela podmiotu zbiorowego”. Przy tym według jej art. 2 ust. 1 i 2 „podmiotem zbiorowym w rozumieniu [tej] ustawy jest osoba prawna oraz jednostka organizacyjna niemająca osobowości prawnej, której odrębne przepisy przyznają zdolność prawną [ułomna osoba prawna], z wyłączeniem Skarbu Państwa, jednostek samorządu terytorialnego i ich związków”, „podmiotem zbiorowym w rozumieniu [tej] ustawy jest również spółka handlowa z udziałem Skarbu Państwa, jednostki samorządu terytorialnego lub związku takich jednostek, spółka kapitałowa w organizacji, podmiot w stanie likwidacji oraz przedsiębiorca niebędący osobą fizyczną, a także zagraniczna jednostka organizacyjna”.
21 W prawie prywatnym podjęcie pewnych działań zwykło się za tradycją rzymską określać mianem: facere, powstrzymanie się z pewnymi działaniami mianem: non facere, a znoszenie pewnych nie swoich działań mianem: pati. Przy tym na zaprzestanie pewnych działań używano tu też nazwy: omittere, a na przeniesienie prawa własności lub ustanowienie prawa na rzeczy cudzej nazwy: dare.
Uprawnienia można też podzielić na: a) roszczenia (polegają na możności żądania, by ktoś się zachował w określony sposób); b) roszczenia procesowe (polegają na możności żądania, by organ władny do wydania wyroku sądowego albo decyzji administracyjnej lub podatkowej wydał taki wyrok/decyzję); c) uprawnienia prawno-kształtujące lub tzw. kompetencje, w tym prawodawcze (skorzystanie z nich pociąga za sobą powstanie, zmianę lub ustanie stosunku prawnego – tj. wpływa na kształt uprawnień i obowiązków, jakie dotychczas miały podmioty prawa); d) zarzuty (ich podniesienie sprawia, że ktoś nie może żądać od tego, kto je podniósł, jakiegoś określonego zachowania).
22 Prawom podmiotowym przeciwstawia się czasem tzw. prawo przedmiotowe (pozytywne), przez jakie rozumie się prawo, z którego wynikają prawa podmiotowe, lub jakie – w przypadku wywodzenia poszczególnych praw podmiotowych z prawa natury – nie może być z tymi prawami sprzeczne.
Przy tym zwykło się dzielić prawa podmiotowe na pierwszej generacji, drugiej generacji i trzeciej generacji. Prawa podmiotowe pierwszej generacji (negatywne, prawa od, wolności) są najwcześniejsze, bo zostały sformułowane najpóźniej w okresie XVIII i XIX w., kiedy rolę państwa sprowadzano do roli „nocnego stróża”. Należą do nich prawa indywidualne (przysługujące jednostce), takie jak prawo do życia, prawo do wolności osobistej, nietykalność cielesna, wolność od tortur, prawo do prywatności, w tym tajemnicy korespondencji i nienaruszalności mieszkania, prawo własności, wolność wyznania, wolność sumienia, wolność myśli i słowa, wolność zrzeszeń i zgromadzeń, prawo do rzetelnego procesu sądowego, prawo do równości wobec prawa, prawo do udziału w życiu politycznym. Prawa podmiotowe drugiej generacji (pozytywne, prawa do) powstały w XX w. i wiążą się przede wszystkim z pojęciem państwa dobrobytu (ang. welfare state). Są nimi głównie prawa indywidualne o charakterze socjalnym i kulturalnym, takie jak np. prawo do pensji minimalnej, prawo do godziwego wynagrodzenia, prawo do pracy, prawo do bezpiecznych warunków pracy, prawo do strajku, prawo do urlopu i wypoczynku, prawo do zabezpieczenia społecznego (prawo do emerytury, prawo do renty w razie niezdolności do pracy i prawo do zasiłku dla bezrobotnych), prawo do jednakowej pensji za tę samą pracę, prawo do edukacji, prawo do opieki zdrowotnej, prawo do korzystania z dóbr kultury, prawo do ochrony małżeństwa i dbałości o nie. Prawa trzeciej generacji są najświeższe i stanowią prawa całych zbiorowości: narodów, ludów, grup etnicznych itp. Należą do nich np. prawo do nieskazitelnego środowiska, prawo do zachowania dziedzictwa kulturowego, prawo do zachowania swojej narodowości, prawo do gospodarczego, społecznego i kulturalnego rozwoju, prawo do pokoju i bezpieczeństwa, prawo do demokracji, prawo do samostanowienia, prawo do pomocy humanitarnej czy prawo do dostępu do pitnej wody tudzież różne prawa mniejszości narodowych. Gdzieś z boku figurują natomiast takie prawa podmiotowe, jak prawo do niedyskryminacji z powodu płci lub orientacji seksualnej.
Wśród praw podmiotowych ogólnie można wyróżnić też prawa polityczne (związane z wykonywaniem władzy), osobiste (związane ze sferą prywatną jednostki), ekonomiczne (związane ze statusem majątkowym), kulturalne (związane z dobrami kultury) i socjalne (związane z opieką państwa i pomocą społeczną). Przy tym prawa te można podzielić na prawa obywatelskie, w sensie przysługujące wyłącznie obywatelom danego państwa, i prawa człowieka, w sensie przysługujące również tym, którzy nie są obywatelami danego państwa. Ponadto można wśród nich wyszczególniać prawa prywatne, a więc takie, które istnieją w dziedzinie prawa prywatnego, oraz prawa publiczne, czyli takie, jakie istnieją w domenie prawa publicznego.
W prawie prywatnym – odmiennie niż ma to miejsce w prawie publicznym – przez zwrot prawo podmiotowe rozumie się również czasem uprawnienie lub zespół uprawnień (i obowiązków) powiązanych ze sobą funkcjonalnie niezależnie od tego, jak jest ono/są one doniosłe (ważne). Uprawnienia te mogą być tu też majątkowe (np. roszczenie o zapłatę odszkodowania) i niemajątkowe (np. roszczenie o dokonanie przeprosin) oraz wchodzić w skład stosunków prawnych, jakich uczestnikami są jedynie podmioty prawa prywatnego, które zawarły daną umowę (być skuteczne inter partes), lub w skład stosunków prawnych, których uczestnikami są wszystkie podmioty prawa prywatnego (być skuteczne erga omnes).
23 Łacińskie: ius disponendi, ius possidendi, ius utendi, ius fruendi i ius abutendi.
24 Zob. art. 222 Kodeksu cywilnego.
25 Można by je też wtedy przyrównywać do osób fizycznych niemających zdolności do czynności prawnych (poniżej 13. roku życia i ubezwłasnowolnionych całkowicie), za które w prawie prywatnym, ale nie tylko, musi działać ich przedstawiciel ustawowy, by dokonały one jakiejś czynności prawnej lub procesowej.
26 Ogólnie można też wyróżnić stosunki prawne abstrakcyjne, o których stanowi ogólne prawo i których podmioty są abstrakcyjne (np. sprzedawca i kupujący, o jakich jest mowa w art. 535-595 Kodeksu cywilnego), oraz stosunki prawne konkretne (realne, empiryczne), a więc takie, których podmiotami są podmioty prawa istniejące w rzeczywistości i na jakie składają się uprawnienia i obowiązki takich faktycznie istniejących podmiotów prawa. W zależności od gałęzi (dziedziny) prawa, w jakiej występują, można też mówić o stosunkach cywilnoprawnych, publicznoprawnych, karnoprawnych, administracyjnoprawnych czy prawnopodatkowych.
27 W ramach stosunków prawnych można też wyszczególniać tzw. stosunki podległości kompetencyjnej, w których jeden (lub więcej) z podmiotów prawa może spowodować poprzez dokonanie jakiejś czynności konwencjonalnej (np. wydanie wyroku, wytoczenie powództwa, uchwalanie ustawy, wypowiedzenie umowy), że zmienią się obowiązki i uprawnienia innego lub innych podmiotów prawa.
28 Rodzi ono skutki prawne określone w art. 187 Kodeksu cywilnego.
29 W prawie prywatnym mogą być one jedno-, dwu- i wielostronne w zależności od liczby oświadczeń woli, jakie się na nie składają. Przy tym oświadczenie woli oznacza tu zachowanie, jakie w sposób dostateczny ujawnia wolę (chęć) dokonania jakiejś czynności prawnej. Może być nim odpowiednia wypowiedź ustna, złożenie podpisu pod odpowiednim tekstem, wysłanie e-maila o odpowiedniej treści, ale też i innego rodzaju zachowanie, z którego można wnioskować, że ktoś chce dokonać jakiejś czynności prawnej, np. wzięcie pod pachę gazety w sklepie i położenie na ladzie pięciu złotych lub kiwnięcie głową po tym, jak ktoś inny ustnie zaproponował zawarcie jakiejś umowy (w tych ostatnich sytuacjach mówi się o złożeniu oświadczenia woli w sposób dorozumiany – po łacinie: per facta concludentia).
30 Przy tym akty deklaratoryjne w prawie prywatnym wydaje się w wyniku rozpoznania tzw. powództw o świadczenie, a więc o nakazanie pozwanemu dokonania określonej czynności, i tzw. powództw o ustalenie istnienia lub nieistnienia prawa lub stosunku prawnego, a akty konstytutywne w wyniku rozpoznania powództw o tzw. ukształtowanie prawa lub stosunku prawnego. W przypadku tych ostatnich termin stosunek prawny i termin prawo wydają się znaczyć to samo.