Pewne argumenty prawnicze, jakie można podnieść w dyskursie prawnym, przybrały postać tzw. paremii łacińskich. Paremie te pochodzą na ogół z czasów starożytnego Rzymu. Przy tym wyrażają one często argumenty, z jakimi trudno dyskutować i jakie są wspólne wszystkim prawnikom, przynajmniej z państw, w których prawo rzymskie było recypowane – i w tym sensie stanowią tzw. prawnicze toposy (z greckiego tópoi: „miejsca wspólne”), jakie składają się na tzw. prawniczą topikę (zbiór prawniczych toposów). Do najbardziej znanych z nich należą mniej więcej następujące.
Lex non obligat nisi promulgata (promulgatio legis necessaria est ad hoc, quo lex habet suam virtutem) – prawo (ustawa) nie obowiązuje (nie wiąże), jeżeli nie zostało ogłoszone.
Res iudicata pro veritate habetur (res iudicata pro veritate accipitur) – rzecz osądzoną przyjmuje się za prawdę [ustalenia zawarte w wyroku sądowym uznaje się za prawdziwe].
Bis de eadem re agere non licet – nie można procesować się dwa razy w tej samej sprawie [dokładnie o to samo].
Actor sequitur forum rei – powód podąża za sądem pozwanego [pozywa się przed sądem, w którego okręgu miejsce zamieszkania (siedzibę) ma pozwany].
Ne ultra petitita partium (ne eat iudex ultra petita partium) – nie wolno zasądzać ponad to, czego żądała strona (niech sędzia nie wychodzi poza żądanie strony).
De minimis non curat praetor (de minimis non curat praetor lex) – pretor [prokurator, urzędnik] nie zajmuje się sprawami błahymi [prawo nie troszczy się o drobiazgi].
Nemo plus iuris transfere potest, quam ipse habet – nikt nie może przenieść [na kogoś innego] więcej praw, aniżeli sam posiada.
Superficies solo cedit – to, co znajduje się na powierzchni gruntu, przynależy do niego [staje się własnością jego właściciela].
Prior tempore, potior iure – kto jest pierwszy w czasie, ten jest pierwszy w prawie [kto najpierw nabył jakieś prawo (do rzeczy), ma pierwszeństwo przed innymi, którzy później nabyli takie samo prawo jak on (do tej samej rzeczy)].
Vim vi repellere licet (vim vi repellere omnia iura permittunt) – gwałt wolno odeprzeć siłą.
Executio iuris non habet iniuriam – egzekwowanie prawa nie jest bezprawiem.
Pacta sunt servanda – umów należy dotrzymywać.
Ei incumbit probatio, qui dicit non qui negat (affirmanti occumbit comprobatio) – ciężar dowodu spoczywa na tym, kto twierdzi, a nie na tym, kto zaprzecza (do twierdzącego należy podanie dowodu).
Non numeranda, sed ponderanda sunt argumenta – argumentów się nie liczy, lecz je waży [istotna jest nie liczba wysuniętych argumentów, lecz ich siła].
Manifesta non indigent probatione (notoria non egent probatione; quod constat clare, non debet verificari) – to, co jest oczywiste (jasne), nie wymaga dowodu.
Impossibilium nulla obligatio est (ad impossibilia nemo obligatur; lex neminem cogit ad impossibilia) – to, co nie jest możliwe, nie może stanowić przedmiotu zobowiązania (nikt nie może być zobligowany do tego, co nie jest możliwe; prawo nikogo nie zmusza do rzeczy niemożliwych).
Necessitas non habet legem – to, co jest konieczne, nie jest zakazane przez prawo.
Contra legem facit, qui id facit quod lex prohibet, in fraudem vero, qui salvis verbis legis sententiam eius circumvenit – wbrew prawu (ustawie) postępuje ten, kto czyni to, czego prawo (ustawa) zabrania, oszukańczo zaś ten, kto, zachowując słowa prawa (ustawy), zawartość [sens] jego obchodzi.
Favor legitimatis – należy sprzyjać temu, co jest zgodne z prawem.
Ex iniuria ius non oritur – z tego, co bezprawne nie może powstać prawo [coś, co jest zgodne z prawem].
Quod ab initio vitiosum est, non potest tractu temporis convalescere – to, co jest od początku wadliwe, nie może zostać z czasem uzdrowione.
Ignorantia iuris nocet (ignorantia iuris non exculpat; ignorantia iuris neminem excusat) – nieznajomość prawa szkodzi (nieznajomość prawa (nikogo) nie usprawiedliwia).
Ignorantia facti excusat – nieznajomość faktów (okoliczności faktycznych) usprawiedliwia.
Iura scripts vigilantibus (vigilantibus iura scripta sunt) – prawo jest napisane dla ludzi wykazujących się należytą starannością (pilnych).
Leges ad omnibus intellegi debent – prawa (ustawy) powinny być zrozumiałe dla wszystkich.
Iura novit curia – sąd zna prawo [z urzędu i nie trzeba mu go podawać, o nim mówić].
Da mihi fatum, dabo tibi ius – daj mi fakt, a ja dam ci prawo [strona w postępowaniu sądowym obowiązana jest udowodnić tylko okoliczności faktyczne, sędzia zaś sam ma ustalić to, co stanowi dla tych okoliczności prawo].
Contractus fecit ius inter partes – umowa tworzy prawo [tylko] dla jej stron.
Conventio omnes intellegitur rebus sic stantibus – umowa jest wiążąca, o ile okoliczności jej zawarcia [kontekst, w jakim została zawarta] nie uległy zmianie.
Qui tacet, consentire videtur (qui tacuit, cum logui debuit et potuit, consentire videtur) – kto milczy (jak mógł i powinien mówić), ten wydaje się zgadzać.
Cogitationis poenam nemo patitur – za [samo] myślenie nie wolno karać.
Nullum crimen sine lege – nie ma przestępstwa bez ustawy [jaka by je określała].
Nulla poena sine lege – nie ma kary bez ustawy [jaka by ją określała].
Nullum crimen sine culpa – nie ma przestępstwa bez winy.
Nullum crimen et nulla poena sine lege poenali anteriori – nie ma przestępstwa i kary bez wcześniejszej ustawy karnej [jaka by je określała].
Nullum crimen et nulla poena sine lege scripta, stricta, certa, praevia – nie ma przestępstwa i kary bez prawa pisanego, wykładanego ściśle (dosłownie), dostatecznie precyzyjnego i uprzednio istniejącego [jakie by to przestępstwo/karę określało].
Nulla poena criminalis sine iudicio – nie ma kary kryminalnej [sankcji karnej] bez wyroku sądowego [który by ją wymierzył].
Nullum tributum sine lege – nie ma podatku bez ustawy [jaka by go określała].
Nemo iudex in causa sua (nemo est iudex in propria causa; nemo iudex indoneus in re sua) – nikt nie może być sędzią we własnej sprawie; niech nikt nie sądzi we własnej sprawie.
Audiatur et altera pars – należy wysłuchać [też] drugiej strony.
Ne bis in idem (non bis in idem) – nie dwa razy o to samo [nie każe się nikogo dwa razy za ten sam czyn].
Praesumptio boni viri (quisquis praesumitur bonus) – domniemanie dobrej wiary [domniemuje się dobrą wiarę, a nie złą].
Patere legem, qam ipse tuleris (patere, quam ipse fecisti legem) – należy przestrzegać prawa, które się samemu ustanowiło.
In dubio pro reo – w razie wątpliwości [należy je rozstrzygać] na korzyść oskarżonego (ew. pozwanego).
In dubio pro libertate – w razie wątpliwości [należy je rozstrzygać] na korzyść wolności [przeciwko zakazom i nakazom].
In dubio mitius – w razie wątpliwości [należy je rozstrzygać] na korzyść tego, co łagodniejsze (mniej dotkliwe).
Summum ius, summa iniuria (maximum ius saepe maxima iniuria) – szczyt prawa to szczyt bezprawia (niesprawiedliwości) [kurczowe (w najmniejszych detalach) trzymanie się prawa może wyrządzić największą krzywdę i w tym sensie być bezprawne].
Sensum, non verba spectamus – liczy się sens, a nie słowa [np. jakiegoś przepisu prawnego lub postanowienia w umowie].
Benignius leges interpretandae sunt, quo voluntas earum conservetur – ustawy powinny być liberalnie [nieściśle] interpretowane, po to by ich intencja [cel] mogła być zachowana.
Scire leges non hoc est verba earum tenere, sed vim ac potestatem – znajomość ustaw nie oznacza trzymania się ich słów, lecz ich siły i mocy (oddziaływania).
Cum in testamento ambigue aut etiam perperam scriptum est, benigne interpretari debet et secundum id quad credibile est cogitatum credendum est – w razie gdy w testamencie coś zostało napisane niejasno lub nawet błędnie, powinno się to coś interpretować przychylnie i w zgodzie z prawdopodobną wolą testatora.
Incivile est nosi tota lege perspecta una aliqua particula eius proposita iudicare vel respondere – błędem jest wydawanie wyroku lub opinii prawnej bez uwzględnienia całości ustawy, tylko na podstawie (jednego) jej fragmentu.
Diuturna consuetudo pro iure et lege in his quae non ex scripto descendunt observari solet – długotrwały zwyczaj zwykło się stosować jako ustawę (prawo) w tych przypadkach, w których nie ma prawa pisanego.
Inveterata consuetudo pro lege servatur – utrwalony zwyczaj służy za prawo.
Ius publicum privatorium pactis mutari non potest – prawo publiczne nie może być modyfikowane umowami osób prywatnych [jego postanowienia mają charakter iuris cogentis].
Lex retro non agit (lex prospicit non respicit) – prawo nie działa wstecz (prawo patrzy w przód, a nie wstecz).
Lex iniusta non est lex – prawo niesprawiedliwe nie jest prawem.
Lex iniustissima non est lex – prawo rażąco niesprawiedliwe nie jest prawem.
In omnibus quidem, maxime tamen in iure aequitas spectanda est – we wszystkich sprawach, a zwłaszcza w prawie, należy mieć na względzie słuszność.
Ius respicit aequitatem – prawo darzy respektem to, co słuszne.
Dura lex, sed lex – surowe [niesprawiedliwe, durne] prawo, ale prawo [i trzeba go mimo to przestrzegać/stosować je].
Nemo se ipsum accusare tenetur (accusare nemo se debet) – nikt nie może być zmuszany do samooskarżania się.
Is fecit, cui prodest – ten to uczynił, komu to przyniosło korzyść.
Ad ea, quae frequentius accidunt, iura adaptantur – prawa są dostosowane do tych przypadków, które zdarzają się często.
Bonus iudex variae ex personis causisque constituet – dobry sędzia orzeka niejednakowo, tj. stosownie do osób i przypadków (z jakimi ma do czynienia) [a nie sztampowo, według jakichś utartych schematów].
Volenti non fit iniuria – chcącemu nie dzieje się krzywda [nie powinno się kwestionować tego, na co się dobrowolnie zgodziło; mieć pretensji, że nie jest to takie, jakby się zwłaszcza teraz chciało].
O tym, że wymienione powyżej paremie mają wartość praktyczną, można się przekonać, próbując odpowiedzieć na poniższe pytania.
Co odpowiedział(a)byś osobie, która twierdzi, iż dlatego postąpiła niezgodnie z prawem, ponieważ go nie znała?
Co odpowiedział(a)byś osobie, która ubolewa nad tym, że przepisy prawa są zbyt surowe (nierozsądne)?
Co odpowiedział(a)byś osobie, która skarży się na to, że przepisy prawa są dla niej niezrozumiałe?
Jakiej paremii łacińskiej użył(a)byś, by podważyć obowiązywanie prawa, które jest niesprawiedliwe lub rażąco niesprawiedliwe?
Na jaką paremię łacińską powołał(a)byś się, aby nie dopuścić do rozszerzającej wykładni prawa karnego?
Gdyby uczestnik walk bokserskich chciał dochodzić odszkodowania od rywala, który znokautował go na ringu, której paremii byś użył(a), aby mu w tym przeszkodzić?
Na jakie dwie paremie powołał(a)byś się w razie gdyby sędzia domagał się od Ciebie przeprowadzenia dowodu prawa (wykazania tego, jakie prawo (o jakiej treści) ma znaleźć zastosowanie w przedłożonej mu do rozstrzygnięcia sprawie)?
Co jednak znamienne – przynajmniej dzisiaj – nie wszystkie wyżej wymienione paremie są niepodważalne w sensie, iż nie dopuszcza się od nich odstępstw. Na przykład art. 30 Kodeksu karnego1 i art. 10 § 4 Kodeksu karnego skarbowego2 przewidują wyjątek od zasady ignorantia iuris nocet. To samo dotyczy art. 9 zd. 2,3 art. 107 § 14 i art. 1125 Kodeksu postępowania administracyjnego. Zasada sensum, non verba spectamus jest przełamywana regułami wykładni prawa, które nakazują skupiać się na języku (literze), a nie na celu regulacji prawnych. Odejściem od zasady nemo plus iuris transfere potest, quam ipse habet jest tzw. rękojmia wiary publicznej ksiąg wieczystych6, a wyjątkiem od zasady contractus fecit ius inter partes umowy w prawie rzeczowym i umowy w prawie zobowiązań ujawnione w księdze wieczystej, które są skuteczne nie tylko w stosunkach między ich stronami (łac. inter partes), ale również wobec wszystkich innych podmiotów prawa (łac. erga omnes)7, oraz umowy zawarte na rzecz osoby trzeciej (tzw. pactum in faworem tertii)8, a także sama możliwość zapłaty wymagalnego długu pieniężnego również przez tego, kto nie jest stroną umowy, z której ten dług wynika9. Działanie zasady ex iniuria ius non oritur i zasady quod ab initio vitiosum est, non potest tractu temporis convalescere wyłącza instytucja zasiedzenia w prawie cywilnym10. Nie można się też zgodzić z obowiązywaniem w polskim prawie – poza przypadkami jej wyraźnego dopuszczenia – zasady qui tacet, consentire videtur. Podczas postępowania mającego się zakończyć wydawaniem decyzji administracyjnej można poczynić też wyjątek od zasady audiatur et altera pars, gdy załatwienie sprawy administracyjnej nie cierpi zwłoki ze względu na niebezpieczeństwo dla życia lub zdrowia ludzkiego albo ze względu na grożącą niepowetowaną szkodę materialną11. Zasada actor sequitur forum rei doznaje z kolei szeregu wyjątków w szczególności w postępowaniu cywilnym – w ramach tzw. właściwości przemiennej i właściwości wyłącznej12. Również zasada lex retro non agit nie jest bezwzględnie w Polsce przestrzegana13. Podobnie istnienie zasady volenti non fit iniuria nie spowoduje tu, że zgoda na popełnienie przeciwko komuś poważnego przestępstwa (czynu zabronionego), na przykład na zabicie go, wyłączy bezprawność takiego przestępstwa (czynu). W polskim prawie można znaleźć też odstępstwa od zasady prior tempore, potior iure14 i zasady superficies solo cedit15.
Niektóre zasady wynikające z przytoczonych wyżej paremii są jednak w przypadku Polski bezwzględne lub niemalże bezwzględne i znalazły wyraźne odzwierciedlenie w przepisach tutejszego prawa stanowionego. Należą do nich: lex non obligat nisi promulgata16, nullum crimen et nulla poena sine lege17, nullum crimen sine culpa18, nulla poena criminalis sine iudicio19, nullum tributum sine lege20, in dubio pro reo21, in dubio pro tributario22, in dubio pro libertate23, impossibilium nulla obigatio est24, praesumptio boni viri25, de minimis non curat praetor26, ne ultra petitita partium27, manifesta non indigent probatione28, nemo se ipsum accusare tenetur29, vim vi repellere licet30. Kategoryczny – z wyjątkiem prawa religijnego – charakter ma też zasada cogitationis poenam nemo patitur. Poza samym popełnieniem jakiegoś przestępstwa lub wykroczenia karalne może być bowiem usiłowanie jego popełnienia, współdziałanie w jego popełnieniu, kierowanie jego popełnieniem przez inną osobę, przygotowanie się do jego popełnienia albo pomoc w jego popełnieniu lub podżeganie tudzież prowokowanie do jego popełnienia, ale nigdy nie samo nieujawnione na zewnątrz myślenie o nim31. Ogólnie obowiązuje również zasada ius publicum privatorium pactis mutari non potest, ne bis in idem32 i res iudicata pro veritate habetur33, a jako jakieś potwierdzenie działania zasady ad ea, quae frequentius accidunt, iura adaptantur wydaje się, że można uznać wprowadzenie pojęcia luki contra legem, której wystąpienie przez wzgląd na nietypowy charakter danego przypadku pozwala nie zastosować w tym przypadku przepisu (normy) prawa stanowionego, jaki ten przypadek obejmuje34. Swoje ustawowe umocowanie ma także zasada cum in testamento ambigue aut etiam perperam scriptum est, benigne interpretari debet et secundum id quad credibile est cogitatum credendum est w prawie spadkowym35 oraz zasada conventio omnes intellegitur rebus sic stantibus w prawie zobowiązań umownych36, a w pewnym sensie również zasada diuturna consuetudo pro iure et lege in his quae non ex scripto descendunt observari solet w prawie cywilnym (prywatnym)37. Jako zaś przejaw zasady necessitas non habet legem można by traktować tzw. stan wyższej konieczności38.
Literatura:
1 „Nie popełnia przestępstwa, kto dopuszcza się czynu zabronionego w usprawiedliwionej nieświadomości jego bezprawności; jeżeli błąd sprawcy jest nieusprawiedliwiony, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary”.
2 „Nie popełnia przestępstwa skarbowego lub wykroczenia skarbowego, kto dopuszcza się czynu zabronionego w usprawiedliwionej nieświadomości jego karalności”.
3 „Organy czuwają nad tym, aby strony i inne osoby uczestniczące w postępowaniu nie poniosły szkody z powodu nieznajomości prawa, i w tym celu udzielają im niezbędnych wyjaśnień i wskazówek”.
4 „Decyzja zawiera: (…) pouczenie, czy i w jakim trybie służy od niej odwołanie oraz o prawie do zrzeczenia się odwołania i skutkach zrzeczenia się odwołania; (…) w przypadku decyzji, w stosunku do której może być wniesione powództwo do sądu powszechnego, sprzeciw od decyzji lub skarga do sądu administracyjnego – pouczenie o dopuszczalności wniesienia powództwa, sprzeciwu od decyzji lub skargi oraz wysokości opłaty od powództwa lub wpisu od skargi lub sprzeciwu od decyzji, jeżeli mają one charakter stały, albo podstawie do wyliczenia opłaty lub wpisu o charakterze stosunkowym, a także możliwości ubiegania się przez stronę o zwolnienie od kosztów albo przyznanie prawa pomocy”.
5 „Błędne pouczenie w decyzji co do prawa odwołania lub skutków zrzeczenia się odwołania albo wniesienia powództwa do sądu powszechnego lub skargi do sądu administracyjnego nie może szkodzić stronie, która zastosowała się do tego pouczenia”.
6 Artykuł 5 Ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (Dz.U. 1982 nr 19 poz. 147 z późn. zm.): „W razie niezgodności między stanem prawnym nieruchomości ujawnionym w księdze wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym treść księgi rozstrzyga na korzyść tego, kto przez czynność prawną z osobą uprawnioną według treści księgi nabył własność lub inne prawo rzeczowe (rękojmia wiary publicznej ksiąg wieczystych)”.
7 Zob. np. art. 306 § 1 Kodeksu cywilnego, w myśl którego „w celu zabezpieczenia oznaczonej wierzytelności można rzecz ruchomą obciążyć prawem [zastawu, do którego powstania potrzebna jest umowa między właścicielem a wierzycielem oraz, z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, wydanie rzeczy wierzycielowi albo osobie trzeciej, na którą strony się zgodziły], na mocy którego wierzyciel będzie mógł dochodzić zaspokojenia z rzeczy bez względu na to, czyją stała się własnością, i z pierwszeństwem przed wierzycielami osobistymi właściciela rzeczy, wyjąwszy tych, którym z mocy ustawy przysługuje pierwszeństwo szczególne”, oraz art. 17 Ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (Dz.U. 1982 nr 19 poz. 147 z późn. zm.), według którego „przez ujawnienie w księdze wieczystej prawo osobiste lub roszczenie uzyskuje skuteczność względem praw nabytych przez czynność prawną po jego ujawnieniu, z wyjątkiem służebności drogi koniecznej, służebności przesyłu albo służebności ustanowionej w związku z przekroczeniem granicy przy wznoszeniu budynku lub innego urządzenia”. Odnośnie do praw osobistych i roszczeń, jakie mogą być ujawniane w księdze wieczystej, zob. zwłaszcza art. 16 ust. 2 Ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (Dz.U. 1982 nr 19 poz. 147 z późn. zm.).
8 Zgodnie z art. 393 § 1 i 2 Kodeksu cywilnego „jeżeli w umowie zastrzeżono, że dłużnik spełni świadczenie na rzecz osoby trzeciej, osoba ta, w braku odmiennego postanowienia umowy, może żądać bezpośrednio od dłużnika spełnienia zastrzeżonego świadczenia”, „zastrzeżenie co do obowiązku świadczenia na rzecz osoby trzeciej nie może być odwołane ani zmienione, jeżeli osoba trzecia oświadczyła którejkolwiek ze stron, że chce z zastrzeżenia skorzystać”.
9 Artykuł 356 § 2 Kodeksu cywilnego: „Jeżeli wierzytelność pieniężna jest wymagalna, wierzyciel nie może odmówić przyjęcia świadczenia od osoby trzeciej, chociażby działała bez wiedzy dłużnika”.
10 Według art. 172 § 1 i 2 Kodeksu cywilnego „posiadacz nieruchomości niebędący jej właścicielem nabywa własność, jeżeli posiada nieruchomość nieprzerwanie od lat dwudziestu jako posiadacz samoistny, chyba że uzyskał posiadanie w złej wierze (zasiedzenie)”, „po upływie lat trzydziestu posiadacz nieruchomości nabywa jej własność, choćby uzyskał posiadanie w złej wierze”.
11 Zob. art. 10 i 81 Kodeksu postępowania administracyjnego (por. też art. 123 § 2 i art. 200 Ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Ordynacja podatkowa (Dz.U. 1997 nr 137 poz. 926 z późn. zm.). Potwierdzają natomiast obowiązywanie tej zasady np. art. 10 § 1, art. 79a, 81 i 95 Kodeksu postępowania administracyjnego, art. 210 § 1 Kodeksu postępowania cywilnego, art. 123 § 1 i art. 192 Ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Ordynacja podatkowa (Dz.U. 1997 nr 137 poz. 926 z późn. zm.) oraz art. 367 Kodeksu postępowania karnego.
12 Zob. art. 31-42 Kodeksu postępowania cywilnego.
13 W myśl art. 5 Ustawy z dnia 20 lipca 2000 r. o ogłaszaniu aktów normatywnych i niektórych innych aktów prawnych (Dz.U. 2000 nr 62 poz. 718 z późn. zm.) „przepisy art. 4 [dotyczy chwili wejścia w życie aktów normatywnych] nie wyłączają możliwości nadania aktowi normatywnemu wstecznej mocy obowiązującej, jeżeli zasady demokratycznego państwa prawnego nie stoją temu na przeszkodzie”.
14 Zob. np. art. 310 Kodeksu cywilnego i art. 11 Ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (Dz.U. 1982 nr 19 poz. 147 z późn. zm.), zgodnie z którymi „jeżeli w chwili ustanowienia zastawu rzecz jest już obciążona innym prawem rzeczowym, zastaw powstały później ma pierwszeństwo przed prawem powstałym wcześniej, chyba że zastawnik działał w złej wierze”, „ograniczone prawo rzeczowe na nieruchomości, ujawnione w księdze wieczystej, ma pierwszeństwo przed takim prawem nieujawnionym w księdze”. Kierują się natomiast tą zasadą art. 12 i 20 Ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (Dz.U. 1982 nr 19 poz. 147 z późn. zm.).
15 Zob. np. art. 49 § 1 i 235 § 1 Kodeksu cywilnego: „Urządzenia służące do doprowadzania lub odprowadzania płynów, pary, gazu, energii elektrycznej oraz inne urządzenia podobne nie należą do części składowych nieruchomości, jeżeli wchodzą w skład przedsiębiorstwa”. „Budynki i inne urządzenia wzniesione na gruncie Skarbu Państwa lub gruncie należącym do jednostek samorządu terytorialnego bądź ich związków przez wieczystego użytkownika stanowią jego własność. To samo dotyczy budynków i innych urządzeń, które wieczysty użytkownik nabył zgodnie z właściwymi przepisami przy zawarciu umowy o oddanie gruntu w użytkowanie wieczyste”. Zasadę tę wprowadza jako regułę ogólną art. 48 Kodeksu cywilnego, według którego „z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, do części składowych gruntu należą w szczególności budynki i inne urządzenia trwale z gruntem związane, jak również drzewa i inne rośliny od chwili zasadzenia lub zasiania”.
16 Artykuł 88 ust. 1 Konstytucji RP: „Warunkiem wejścia w życie ustaw, rozporządzeń oraz aktów prawa miejscowego jest ich ogłoszenie”.
17 Artykuł 42 ust. 1 Konstytucji RP: „Odpowiedzialności karnej podlega ten tylko, kto dopuścił się czynu zabronionego pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia. Zasada ta nie stoi na przeszkodzie ukaraniu za czyn, który w czasie jego popełnienia stanowił przestępstwo w myśl prawa międzynarodowego [tzw. zasada represji wszechświatowej]”. Art. 1 § 1 Kodeksu karnego: „Odpowiedzialności karnej podlega ten tylko, kto popełnia czyn zabroniony pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia”. Art. 1 § 1 Kodeksu wykroczeń: „Odpowiedzialności za wykroczenie podlega ten tylko, kto popełnia czyn (…) zabroniony przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia pod groźbą kary aresztu, ograniczenia wolności, grzywny do 5.000 złotych lub nagany”. Art. 1 § 1 Kodeksu karnego skarbowego: „Odpowiedzialności karnej za przestępstwo skarbowe lub odpowiedzialności za wykroczenie skarbowe podlega ten tylko, kto popełnia czyn społecznie szkodliwy, zabroniony pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia”.
18 Zgodnie z art. 1 § 3 Kodeksu karnego, art. 1 § 2 Kodeksu wykroczeń i art. 1 § 3 Kodeksu karnego skarbowego „nie popełnia przestępstwa (wykroczenia, przestępstwa skarbowego, wykroczenia skarbowego) sprawca czynu zabronionego, jeżeli nie można mu przypisać winy w czasie czynu”. Przy tym wina, o jakiej tu mowa, może być albo umyślna, albo nieumyślna. Wina umyślna polega bądź na tym, że sprawca czynu zabronionego chciał ten czyn popełnić (tzw. dolus directus), bądź na tym, że nie chciał on tego czynu popełnić, ale przewidując możliwość jego popełnienia, na nią się godził (tzw. dolus eventualis). Wina nieumyślna polega na tym, że sprawca czynu zabronionego popełnił taki czyn – nie chcąc jego popełnienia ani się na jego popełnienie nie godząc – wskutek niezachowania ostrożności wymaganej w danych okolicznościach, mimo że możliwość popełnienia tego czynu przewidywał, ale bezpodstawnie zakładał, że go nie popełni (tzw. lekkomyślność), lub nie przewidywał takiej możliwości z powodu, że był nierozsądny (tzw. niedbalstwo) – zob. art. 9 Kodeksu karnego, art. 6 Kodeksu wykroczeń i art. 4 Kodeksu karnego skarbowego.
Notabene w prawie cywilnym można odpowiadać za powstałą szkodę także na innych zasadach niż zasada winy (przez którą rozumie się tu winę umyślną oraz brak staranności ogólnie wymaganej w stosunkach danego rodzaju). Mianowicie prawu temu znana jest również: a) odpowiedzialność na zasadzie winy w nadzorze; b) odpowiedzialność na zasadzie winy w wyborze; c) odpowiedzialność na zasadzie ryzyka (z której można się zwolnić tylko przez wykazanie, że szkoda nastąpiła wskutek siły wyższej albo wyłącznie z winy poszkodowanego lub osoby trzeciej); d) odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez zawalenie się budowli lub oderwanie się jej części (można się z niej zwolnić przez wykazanie, że zawalenie się budowli lub oderwanie się jej części nie wynikło z braku utrzymania jej w należytym stanie i wad w jej budowie); e) odpowiedzialność na zasadzie słuszności (zachodzi, gdy jej poniesienie jest konieczne z uwagi na względy słuszności lub zasady współżycia społecznego); f) odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny (m.in. można się z niej zwolnić poprzez wykazanie, że nie dało się przewidzieć niebezpiecznych właściwości danego produktu, uwzględniając stan nauki i techniki w chwili wprowadzenia tego produktu do obrotu, albo że właściwości te wynikały z zastosowania się do przepisów prawa); g) odpowiedzialność absolutna (bez możliwości ekspulsowania się poprzez wykazanie braku swojej winy lub egzonerowania się poprzez wykazanie jakiejś innej okoliczności), jaką może być np. odpowiedzialność gwaranta biorąca się z tytułu zawartej przez niego umowy gwarancyjnej – zob. art. 415, 417, 4171, 4172, 427, 428, 429, 430, 431, 433-436 i 4491 Kodeksu cywilnego.
19 Artykuł 5 § 1 Kodeksu postępowania karnego: „Oskarżonego uważa się za niewinnego, dopóki wina jego nie zostanie udowodniona i stwierdzona prawomocnym wyrokiem”.
20 Artykuł 217 Konstytucji RP: „Nakładanie podatków, innych danin publicznych, określanie podmiotów, przedmiotów opodatkowania i stawek podatkowych, a także zasad przyznawania ulg i umorzeń oraz kategorii podmiotów zwolnionych od podatków następuje w drodze ustawy”.
21 Artykuł 5 § 2 Kodeksu postępowania karnego: „Niedające się usunąć wątpliwości rozstrzyga się na korzyść oskarżonego”.
22 Artykuł 2a Ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Ordynacja podatkowa (Dz.U. 1997 nr 137 poz. 926 z późn. zm.): „Niedające się usunąć wątpliwości co do treści przepisów prawa podatkowego rozstrzyga się na korzyść podatnika”.
23 Według art. 81a § 1 i 2 Kodeksu postępowania administracyjnego „jeżeli przedmiotem postępowania administracyjnego jest nałożenie na stronę obowiązku bądź ograniczenie lub odebranie stronie uprawnienia, a w tym zakresie pozostają niedające się usunąć wątpliwości co do stanu faktycznego, wątpliwości te są rozstrzygane na korzyść strony”, „przepisu § 1 nie stosuje się: 1) jeżeli w sprawie uczestniczą strony o spornych interesach lub wynik postępowania ma bezpośredni wpływ na interesy osób trzecich; 2) jeżeli przepisy odrębne wymagają od strony wykazania określonych faktów; 3) jeżeli wymaga tego ważny interes publiczny, w tym istotne interesy państwa, a w szczególności jego bezpieczeństwa, obronności lub porządku publicznego; 4) w sprawach osobowych funkcjonariuszy oraz żołnierzy zawodowych”. Wedle zaś art. 11 ust. 1 i 2 Ustawy z dnia 6 marca 2018 r. – Prawo przedsiębiorców (Dz.U. 2018 poz. 646 z późn. zm.) „jeżeli przedmiotem postępowania przed organem jest nałożenie na przedsiębiorcę obowiązku bądź ograniczenie lub odebranie uprawnienia, a w sprawie pozostają wątpliwości co do treści normy prawnej, wątpliwości te są rozstrzygane na korzyść przedsiębiorcy, chyba że sprzeciwiają się temu sporne interesy stron albo interesy osób trzecich, na które wynik postępowania ma bezpośredni wpływ”, „przepisu ust. 1 nie stosuje się, jeśli wymaga tego ważny interes publiczny, w tym istotne interesy państwa, a w szczególności jego bezpieczeństwa, obronności lub porządku publicznego”.
24 Zgodnie z art. 387 § 1 i art. 475 § 1 Kodeksu cywilnego „umowa o świadczenie niemożliwe jest nieważna”, „jeżeli świadczenie stało się niemożliwe skutkiem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi, zobowiązanie wygasa”.
25 Artykuł 7 Kodeksu cywilnego: „Jeżeli ustawa uzależnia skutki prawne od dobrej lub złej wiary, domniemywa się istnienie dobrej wiary”.
26 Zob. art. 1 § 2 Kodeksu karnego i art. 1 § 2 Kodeksu karnego skarbowego, w myśl których „nie stanowi przestępstwa czyn zabroniony, którego społeczna szkodliwość jest znikoma”, „nie jest przestępstwem skarbowym lub wykroczeniem skarbowym czyn zabroniony, którego społeczna szkodliwość jest znikoma”. Według już jednak art. 1 § 1 Kodeksu wykroczeń „odpowiedzialności za wykroczenie podlega ten tylko, kto popełnia czyn społecznie szkodliwy…”.
27 Zob. np. art. 321 § 1 Kodeksu postępowania cywilnego: „Sąd nie może wyrokować co do przedmiotu, który nie był objęty żądaniem, ani zasądzać ponad żądanie”. Zob. też art. 378 Kodeksu postępowania cywilnego.
28 Zob. art. 228 § 1 Kodeksu postępowania cywilnego, art. 168 zd. 1 Kodeksu postępowania karnego, art. 168 zd. 1 Kodeksu postępowania karnego, art. 39 § 1 zd. 2 Kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia, art. 106 § 4 Ustawy z dnia 30 sierpnia 2002 r. – Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi (Dz.U. 2002 nr 153 poz. 1270 z późn. zm.), art. 77 § 4 Kodeksu postępowania administracyjnego i art. 187 § 3 Ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Ordynacja podatkowa (Dz.U. 1997 nr 137 poz. 926 z późn. zm.).
29 Zgodnie z art. 74 § 1 Kodeksu postępowania karnego i art. 240 § 3 Kodeksu karnego „oskarżony nie ma obowiązku dowodzenia swej niewinności ani obowiązku dostarczania dowodów na swoją niekorzyść”, „nie podlega karze, kto zaniechał zawiadomienia [o karalnym przygotowaniu albo usiłowaniu lub dokonaniu czynu zabronionego, o którym niezawiadomienie niezwłocznie organu powołanego do ścigania przestępstw podlega karze pozbawienia wolności do lat 3] z obawy przed odpowiedzialnością karną grożącą jemu samemu lub jego najbliższym”.
30 Według art. 25 § 1 Kodeksu karnego oraz art. 343 § 1, art. 343 § 1 i art. 423 Kodeksu cywilnego „nie popełnia przestępstwa, kto w obronie koniecznej odpiera bezpośredni, bezprawny zamach na jakiekolwiek dobro chronione prawem”, „posiadacz może zastosować obronę konieczną, ażeby odeprzeć samowolne naruszenie posiadania”, „kto działa w obronie koniecznej, odpierając bezpośredni i bezprawny zamach na jakiekolwiek dobro własne lub innej osoby, ten nie jest odpowiedzialny za szkodę wyrządzoną napastnikowi”.
31 Zob. art. 13-24 Kodeksu karnego i art. 11-14 Kodeksu wykroczeń oraz art. 18-20, 21 § 2 i 3, 22-24 Kodeksu karnego w związku z art. 20 § 2 Kodeksu karnego skarbowego.
32 Zob. np. art. 17 § 1 pkt 7 Kodeksu postępowania karnego: „[Nie wszczyna się postępowania, a wszczęte umarza, gdy:] postępowanie karne co do tego samego czynu tej samej osoby zostało prawomocnie zakończone albo wcześniej wszczęte toczy się”.
33 Zob. np. art. 366 Kodeksu postępowania cywilnego: „Wyrok prawomocny ma powagę rzeczy osądzonej tylko co do tego, co w związku z podstawą sporu stanowiło przedmiot rozstrzygnięcia, a ponadto tylko między tymi samymi stronami”.
34 W państwach z systemem prawnym typu common law w urzeczywistnianiu zasady ad ea, quae frequentius accidunt, iura adaptantur w prawie precedensowym pomaga niewątpliwie instytucja wyróżniania precedensów (ang. distinguishing) – wedle której z uwagi na specyfikę danej sprawy możliwe jest niezastosowanie w tej sprawie prima facie wiążącego w niej precedensu (jego ratio decidendi, pod które ta sprawa podpada).
35 Zgodnie z art. 948 § 1 i 2 Kodeksu cywilnego „testament należy tak tłumaczyć, ażeby zapewnić możliwie najpełniejsze urzeczywistnienie woli spadkodawcy”, „jeżeli testament może być tłumaczony rozmaicie, należy przyjąć taką wykładnię, która pozwala utrzymać rozporządzenia spadkodawcy w mocy i nadać im rozsądną treść”.
36 Artykuł 3571 § 1 Kodeksu cywilnego: „Jeżeli z powodu nadzwyczajnej zmiany stosunków spełnienie świadczenia byłoby połączone z nadmiernymi trudnościami albo groziłoby jednej ze stron rażącą stratą, czego strony nie przewidywały przy zawarciu umowy, sąd może po rozważeniu interesów stron, zgodnie z zasadami współżycia społecznego, oznaczyć sposób wykonania zobowiązania, wysokość świadczenia lub nawet orzec o rozwiązaniu umowy. Rozwiązując umowę, sąd może w miarę potrzeby orzec o rozliczeniach stron, kierując się zasadami określonymi w zdaniu poprzedzającym”.
37 Artykuł 56 Kodeksu cywilnego: „Czynność prawna wywołuje nie tylko skutki w niej wyrażone, lecz również te, które wynikają (…) z ustalonych zwyczajów”.
38 Zob. art. 26 § 1-4 Kodeksu karnego, zgodnie z którymi „nie popełnia przestępstwa, kto działa w celu uchylenia bezpośredniego niebezpieczeństwa grożącego jakiemukolwiek dobru chronionemu prawem, jeżeli niebezpieczeństwa nie można inaczej uniknąć, a dobro poświęcone przedstawia wartość niższą od dobra ratowanego [tzw. działanie w stanie wyższej konieczności]”, „nie popełnia przestępstwa także ten, kto, ratując dobro chronione prawem w warunkach określonych w § 1, poświęca dobro, które nie przedstawia wartości oczywiście wyższej od dobra ratowanego”, „w razie przekroczenia granic stanu wyższej konieczności sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpić od jej wymierzenia”, „przepisu § 2 nie stosuje się, jeżeli sprawca poświęca dobro, które ma szczególny obowiązek chronić nawet z narażeniem się na niebezpieczeństwo osobiste” oraz art. 424 Kodeksu cywilnego, według którego „kto zniszczył lub uszkodził cudzą rzecz albo zabił lub zranił cudze zwierzę w celu odwrócenia od siebie lub od innych niebezpieczeństwa grożącego bezpośrednio od tej rzeczy lub zwierzęcia, ten nie jest odpowiedzialny za wynikłą stąd szkodę, jeżeli niebezpieczeństwa sam nie wywołał, a niebezpieczeństwu nie można było inaczej zapobiec i jeżeli ratowane dobro jest oczywiście ważniejsze aniżeli dobro naruszone”, i art. 142 § 1 i 2 Kodeksu cywilnego, w myśl których „właściciel nie może się sprzeciwić użyciu a nawet uszkodzeniu lub zniszczeniu rzeczy przez inną osobę, jeżeli to jest konieczne do odwrócenia niebezpieczeństwa grożącego bezpośrednio dobrom osobistym tej osoby lub osoby trzeciej. Może jednak żądać naprawienia wynikłej stąd szkody”, „przepis powyższy stosuje się także w razie niebezpieczeństwa grożącego dobrom majątkowym, chyba że grożąca szkoda jest oczywiście i niewspółmiernie mniejsza aniżeli uszczerbek, który mógłby ponieść właściciel wskutek użycia, uszkodzenia lub zniszczenia rzeczy”.