Pod koniec w tekście umowy zwyczajowo zamieszcza się postanowienia odnośnie do formy, w jakiej mogą być dokonywane zmiany i uzupełnienia w umowie, tego, jakie prawo ma być właściwe dla umowy, tudzież tego, jakie prawo ma być stosowane w sprawach w umowie nieuregulowanych, liczby egzemplarzy, w jakich została sporządzona umowa, czy sądu (sądów) właściwego (właściwych) dla sporów wynikłych na tle umowy. Mogą się tu też znaleźć różne klauzule ratunkowe mające na celu urzeczywistnienie zamiaru stron umowy w najwyższym stopniu dozwolonym przez prawo, w przypadku gdyby okazało się, że jakieś jej fragmenty są nieważne lub niewiążące z mocy prawa.
Z reguły stronom – zwłaszcza w obrocie powszechnym i obustronnie profesjonalnym – wolno wybrać, jakie prawo, zwłaszcza jakiego państwa, ma być właściwe dla zawieranej przez nie umowy. Dotyczy to zarówno wyboru prawa materialnego, jak i – jak się wydaje – prawa prywatnego międzynarodowego (wskazującego na to, jakie prawo ma być właściwe dla danego stosunku cywilnoprawnego). W przypadku prawa procesowego na ogół obowiązuje zasada lex fori processualis, zgodnie z którą właściwym prawem procesowym jest prawo siedziby sądu, jaki rozpoznaje spór. Kwestię wyboru prawa w przypadku umów reguluje art. 3 ust. 1-5 Rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 593/2008 z dnia 17 czerwca 2008 r. w sprawie prawa właściwego dla zobowiązań umownych (Rzym I) (Dz. Urz. UE L 177 z 04.07.2008)92 oraz art. 4 ust. 1-3 i 5, art. 7 i 8 ust. 1-2 i art. 30 ust. 1 i 2 Ustawy z dnia 4 lutego 2011 r. – Prawo prywatne międzynarodowe (Dz.U. 2011 nr 80 poz. 432 z późn. zm.)93.
Wybór prawa należy odróżniać od umówienia się na to, jakie prawo, zwłaszcza innego państwa lub tzw. modelowe, ma znaleźć zastosowanie w odniesieniu do stosunku prawnego nawiązywanego na podstawie umowy bez zamiaru uczynienia z niego prawa właściwego dla tego stosunku (taki zabieg nazywa się materialnoprawnym wskazaniem prawa). Wówczas bowiem wyszczególnione lub określone ogólnie przepisy lub inne składniki takiego prawa znajdą zastosowanie w wymiarze, w jakim pozwala na to zasada swobody umów (art. 3531 i 58 k.c.), tj. w szczególności o tyle, o ile nie naruszają one polskich przepisów impera-tywnych i semi-imperatywnych oraz zasad współżycia społecz-nego.
W praktyce można spotkać różne zapisy wskazujące na to, jakie przepisy prawa mają mieć zastosowanie w sprawach nieuregulowanych w umowie. Często przyjmują one następującą postać:
„W sprawach nieuregulowanych w umowie zastosowanie mają przepisy o umowie …… [sprzedaży, dzierżawy, najmu itd.]”.
„W sprawach nieunormowanych w umowie będą miały zastosowanie przepisy Kodeksu cywilnego”.
„W sprawach nieuregulowanych w umowie będą miały zastosowanie przepisy Kodeksu cywilnego i Ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz.U. 1994 nr 24 poz. 83 z późn. zm.)”.
Wszystkie trzy wyżej wymienione rodzaje postanowień mających wskazywać na to, jakie przepisy prawa mają mieć zastosowanie w sprawach nieuregulowanych w umowie, gdyby je interpretować literalnie, są jednak błędne. Pierwszy oznaczałby bowiem, że do danej umowy nie mają mieć zastosowania inne przepisy Kodeksu cywilnego niż dedykowane określonemu rodzajowi nazwanej w nim umowy, np. z części ogólnej prawa zobowiązań i części ogólnej prawa zobowiązań umownych lub części ogólnej prawa cywilnego. Drugi z kolei oznaczałby, że do danej umowy mają mieć zastosowanie przepisy Kodeksu cywilnego, czy to z części ogólnej prawa cywilnego, czy części ogólnej prawa zobowiązań, części ogólnej prawa zobowiązań umownych i części szczegółowej prawa zobowiązań, ale już nie przepisy znajdujące się w innych ustawach niż Kodeks cywilny zawierających regulacje cywilnoprawne, tj. np. z Ustawy z dnia 8 marca 2013 r. o terminach zapłaty w transakcjach handlowych (Dz.U. 2013 poz. 403 z późn. zm.). Trzeci natomiast miałby takie znaczenie jak drugi w stosunku do innych takich ustaw niż w nim wymieniona (wymienione, jeśli byłoby w nim ich wskazanych więcej niż jedna). Wywołanie jednak takich skutków w odniesieniu do przepisów imperatywnych i semi-imperatywnych jest prawnie niemożliwe i w tym zakresie tego typu postanowienia umowne – gdyby je w powyższy sposób interpretować – są nieważne z mocy prawa. Po drugie, co nawet istotniejsze, postanowienia takie mogą zrodzić wątpliwości odnośnie do tego, czy wolą stron umowy nie było wyłączenie przepisów dyspozytywnych znajdujących się w przepisach, do jakich te postanowienia nie odsyłają. Przy tym najczęściej – jak się wydaje – takiej woli takie strony nie miały, zamieszczając w tekście umowy zapisy, o jakich tu mowa, całkowicie bezrefleksyjnie lub z braku świadomości prawnej, że jakieś inne aniżeli Kodeks cywilny ustawy mieszczące w sobie regulacje cywilnoprawne w ogóle istnieją.
W świetle poczynionych uwag, aby było ono prawidłowe, w umowie należałoby więc zamieścić postanowienie: „W sprawach nieuregulowanych w niniejszej umowie zastosowanie mają odpowiednie przepisy prawa prywatnego”. Zwrot taki z punktu widzenia prawa jest jednak całkowicie zbędny (stanowi ewidentne superfluum). Również bowiem w razie nieumieszczenia go w umowie, w sprawach w umowie nieunormowanych będą miały zastosowanie odpowiednie przepisy prawa prywatnego.
Celowe jest natomiast wprowadzanie do umowy klauzuli, iż będą do niej miały zastosowanie przepisy dotyczące danego rodzaju umowy nazwanej, w przypadku gdy stosowanie tych przepisów mogłoby być z jakiś względów wątpliwe. Zasadne byłoby więc na przykład wskazanie, iż: „W sprawach nieuregulowanych w umowie będą miały zastosowanie odpowiednie przepisy prawa prywatnego, w tym dotyczące umowy o dzieło.” Wówczas z takiego zapisu wynika bowiem, że strony uznają zawartą między sobą umowę za umowę o dzieło (która jest tzw. umową rezultatu, a nie tzw. umową starannego działania, co rzutuje na odpowiedzialność za brak osiągnięcia tego rezultatu również mimo dołożenia należytej staranności, a przynajmniej przerzuca ciężar dowodu w tej ostatniej kwestii na usługodawcę) lub umowę do niej podobną, a nie za umowę o świadczenie usług, do której stosujemy odpowiednio przepisy normujące umowę zlecenia (która jest tzw. umową starannego działania, a nie tzw. umową rezul-tatu, co przedkłada się na brak odpowiedzialności za nieosiąg-nięcie rezultatu, do którego zmierzały podjęte w jej ramach działania, gdy te były wystarczająco staranne). Wskazanie takie nie może jednak wychodzić poza granice zasady swobody umów.
Nigdy nie powinno się natomiast zamieszczać w umowie postanowienia w stylu: „W sprawach nieuregulowanych będą miały odpowiednie zastosowanie przepisy prawa prywatnego [Kodeksu cywilnego, innej ustawy]”. Wyrażenie „odpowiednie stosowanie” ma bowiem szczególne znaczenie w prawie prywatnym, będąc używane w ustawach z zakresu tego prawa, i oznacza stosowanie jakichś przepisów bądź wprost (bez zmian, za wyjątkiem prostych podstawień, jak zmiana nazwy strony umowy itp.), bądź po ich stosownym zmodyfikowaniu, bądź wcale – i służy do skracania, nieraz znacznego, tekstów takich ustaw94.
Może się okazać, że pewne postanowienia umowy będą z mocy prawa nieważne (art. 58 k.c.) bądź niewiążące (art. 3851 k.c.). Wówczas też chcąc urzeczywistnić zamiar stron umowy na tyle, na ile pozwala na to obowiązujące prawo, można wprowadzić do umowy tzw. klauzulę ratunkową. Przykładowe brzmienie takiej klauzuli to:
„W razie gdyby któreś z postanowień niniejszej umowy okazało się z mocy prawa nieważne lub niewiążące, strony zgodnie postanawiają, iż w miejsce niego będzie obowiązywać postanowienie o treści najbardziej odpowiadającej treści i celowi tego postanowienia, jakiego przyjęcie jest prawnie dopuszczalne”.
albo:
„Gdyby któreś z postanowień niniejszej umowy okazały się nieważne, strony zobowiązują się do zawarcia umów i dokonania innych czynności prawnych mających na celu maksymalnie możliwe w świetle prawa urzeczywistnienie ich zamiaru wyrażonego w takich nieważnych postanowieniach”.
Przez odpowiedni zapis w umowie można też próbować zapobiec skutkowi, jaki przewiduje art. 58 § 3 in fine k.c.95, lub sprecyzować, kiedy taki skutek ma nastąpić. Zapis taki stanowiłby wtedy, że nawet gdyby część postanowień umowy okazała się z mocy prawa nieważna, to umowa w pozostałej części pozostaje w mocy, tudzież wskazywałby, które postanowienia umowy są dla stron na tyle istotne, że bez nich zawarta przez nie umowa nie ma dla nich sensu.
Prawo daje możliwość poddania sporów wynikłych na tle umowy cywilnoprawnej pod rozstrzygnięcie innego sądu niż sąd państwowy (zob. art. 1161 § 1-3 k.p.c.)96. Przykładowy zapis na sąd polubowny (prywatny, arbitrażowy), jaki można umieścić w tekście umowy, to:
„Spory wynikłe na tle niniejszej umowy poddaje się pod rozstrzygnięcie Międzynarodowego Centrum Arbitrażu przy Austriackiej Izbie Gospodarczej w Wiedniu”.
W przypadku umów z udziałem konsumentów postanowienie umowne o poddaniu sprawy [sporu mogącego się zrodzić na tle takiej umowy] pod rozstrzygnięcie sądu polubownego polskiego lub zagranicznego albo innego organu stanowi jednak jedną z kodeksowych przykładowych klauzul niedozwolonych (zob. art. 3853 pkt 23 k.c.) i co do zasady jest z tego powodu dla strony będącej konsumentem niewiążące97.