15. HET NOBELWERK IN BALAKHANI.
Wie heeft niet reeds van de Nobelprijzen gehoord, die jaarlijks aan uitnemende vertegenwoordigers van wetenschap, kunst en litteratuur worden uitgereikt? Zij dragen hun naam naar den uitvinder van het dynamiet, Alfred Nobel, die geheel zijn groot vermogen aan de wetenschap schonk en door deze edele daad voor zich en zijn Zweedsch vaderland een eervol gedenkteeken heeft opgericht. Alfred Nobel had twee broeders Lodewijk en Robert. Robert bezocht op een reis door Bakoe de merkwaardige plaats bij Balakhani, waar de naphta, waaruit de petroleum gemaakt wordt, in groote natuurlijke bassins in het inwendige der aarde wordt gevonden, en waar destijds Russen, Armeniërs en Tartaren de kostbare olie met ontoereikende hulpmiddelen zochten te bergen. In het jaar 1874 kochten de broeders groote uitgestrektheden land bij Balakhani en begonnen nu op moderne wijze met het boren naar naphta.
De inboorlingen bemerkten spoedig met welke gevaarlijke mededingers zij te doen hadden. De lange pijpleidingen, door welke de naphta naar de "zwarte stad" werd gepompt, werden opengebroken, en diefstallen, brandstichtingen en moord moesten de vreemdelingen uit het land verjagen! Maar de dappere Zweden lieten zich niet afschrikken, zij verdubbelden slechts hun werk- en waakzaamheid. Door middel van speciaal daarvoor aangelegde spoorbanen, stoombooten en karavanen van kameelen werd de gezuiverde olie over de geheele wereld verzonden, en de naphtabronnen der gebroeders Nobel verspreidden nieuw licht over West-Azië en Europa.
Om de diep gelegen bassins te bereiken, waarin de naphta tusschen de aardlagen gevonden wordt, bouwt men een 15–20 Meter hoogen houten toren. Daarin hangt een reusachtige beitel, die door een stoommachine onophoudelijk op en neer wordt bewogen, daardoor werkt de beitel zich steeds dieper in den grond. Daarna wordt in het ontstane brongat een ijzeren pijp van nauwelijks een meter doorsnede geperst; kan deze niet verder dringen, dan wordt het boren met een kleineren beitel voortgezet en een nauwere buis door de eerste naar beneden gedrukt. Zoo gaat het steeds dieper, totdat de naphta-laag bereikt is.
Dikwijls wordt de naphta ook door den druk der gassen in het binnenste der aarde, vanzelf door de bronpijpen omhoog geperst en op onze wandelingen in Balakhani plachten wij menigmaal deze merkwaardige "waterkunsten" gade te slaan. Met geweldig geraas dringt een dikke, groenachtig-bruine straal uit de aarde door den boortoren de lucht in; men ziet de wel 60 meter hooge fontein reeds van verre. De afvloeiende olie wordt in vijvers, die in het rond zijn gegraven, opgevangen. Bij sterken wind verstuift de straal en een fijne, donkere motregen daalt als een sluier op de aarde. In Balakhani kan men nauwelijks buiten een deur komen, zonder de kleeren met olie te bemorsen en reeds op twee mijlen afstand ruikt het naar petroleum. Er groeit geen grashalm in deze streek, niets dan een woud van boortorens.
Brand van een naphta-boortoren.
In het jaar 1910 bedroeg het aantal 4094, van welke er 2600 in werking waren. Zij leverden in het vorige jaar 8 milliarden kilogram ruwe naphta en een zevende deel daarvan kwam uit de Nobel-boorgaten, van welke eenige in 24 uur meer dan 300000 kilogram naar boven pompen of 20 millioen kilogram leveren, als de olie van zelf uit de aarde springt. Het diepste van de Nobelboorgaten gaat 860 meter in de aarde. De waardeder naphta bedraagt op de plaats zelf op dit oogenblik ongeveer 1½ cent per kilogram. In Bakoe bestaan 176 maatschappijen op aandeelen; de Nobel-maatschappij is de grootste en bepaalt de prijzen.
Een beambte der Nobelmaatschappij liet zich eens in zulk een boorgat zakken, voordat de pijpen er in neergelaten waren; hij wilde de doorboorde aardlagen van nabij bekijken en bevestigde daartoe een veiligheidslamp ter hoogte van zijn borst. De ruimte was zoo eng, dat hij de armen loodrecht boven het hoofd moest houden, en aan het touw, waaraan hij naar beneden gelaten werd, moest laten vastbinden. Toen hij het signaal tot ophijschen gaf en weer aan de oppervlakte kwam, was hij bijna bewusteloos door de ingeademde gassen. Zulk een uitstapje in het binnenste der aarde vereischt moed; hoe licht had het gat door afglijdende aardmassa’s verstopt kunnen worden!
Het was in Februari 1886, dat wij op een avond voor ons huis het akelig geroep "brand, brand!" hoorden. De enkele gedachte aan brand veroorzaakt in deze met petroleum doortrokken streek, reeds schrik. Wij snelden naar buiten. Een tooverachtig wit licht verhelderde de gansche omgeving en de boortorens stonden als zwarte spoken op den achtergrond. Hoe meer wij naderden, des te warmer werd het; verblindend witte vlammen kronkelden zich onregelmatig in de lucht, en zwarte rookwolken welfden zich boven ons. Een boortoren stond in brand, en daarnaast brandde een klein meer van naphta. Een Tartaar, die een instrument had willen halen, had zijn lantaarn laten vallen, en was er ternauwernood levend afgekomen, want de met olie gedrenkte toren vatte dadelijk vuur.
Elke poging, om zulk een brand te blusschen is hopeloos. Wel was de brandweer van Nobel gekomen, en werkten alle spuiten; maar de waterstralen veranderden reeds in damp, voordat zij den brandenden spiegel van het naphta-meer bereikten. De voornaamste taak is, het vuur tot een bepaalden omvang te beperken, en dan laat men het branden en zieden, totdat er op de brandende plaats geen droppel naphta meer over is.